ՍԱՄՎԵԼ ԿՈՍՅԱՆ – Օրերի այս դժգույն մղձավանջում և անորոշության տագնապներում ինչո՞վ է պայմանավորված մտահոգությունը, որ անորոշ է, թե Ձեր սերունդն ի՞նչ է կտակելու զավակներին ու թոռներին: Իսկապե՞ս կտակելու ոչինչ չկա…
ՎՐԵԺ ՍԱՐՈՒԽԱՆՅԱՆ – Ողջ հայության համար իրոք որ օրերն այս առավել դժգույն են ու անորոշության տագնապներով լարված, որովհետև «Հազար տարվա մարդակերը էն անբան» հերթական անգամ նոր արհավիրքով հիշեցրեց 1915-ը… Սպասվում էր նոր Սարդարապատ, բայց չկայացավ… Անշուշտ, պարտության պատճառները վերլուծելը հարցազրույցի թեմայից դուրս է, իսկ Ձեր հարցը՝ առավել քան կոնկրետ. մեր սերունդն ի՞նչ է կտակելու… Նախ՝ ցավով կտակելու ենք հազարավոր զոհերի ու շատ ավելի վիրավորների ցավը, պետության և ժողովրդի պարտվածի հոգեվիճակը, պետականության գաղափարի թուլացումը, մեր խոցված հպարտության ամոթախեղդ լռությունը, մեր խռովքը, շատ բան… Հիշենք մարգարե Րաֆֆու խոսքը՝ «Ո՜վ հայրեր, ո՜վ պապեր, այս գավաթը խմում եմ, բայց առանց նվիրելու ձեր ոսկորներին: Եթե դուք այս վանքերի տեղը, որոնցով լիքն է մեր երկիրը, բերդեր շինեիք, եթե դուք սուրբ խաչի և անոթների փոխարեն, որ սպառեցին ձեր հարստությունը, զենքեր գնեիք, եթե դուք այն անուշահոտությանց տեղ, որ խնկվում են մեր տաճարներում, վառոդ ծխեիք, այժմ մեր երկիրը բախտավոր կլիներ…»։ Պատկերացնո՞ւմ եք, ինչքան ծանր կլինի, եթե մեր որդիներն ու թոռները այդպես հիշեն մեզ, մեր սերնդին, որի նաև անխոհեմ վարքի, պետական ու քաղաքացիական մտածողության պակասի, անմիաբանության, կուսակցական ցեխարկումների, փառամոլության և ագահության գերավելցուկի ու անաստված թալանի հետևանքն է այս վիճակը… Մենք սա ենք ամաչելով կտակում մեր սերունդներին… Այդ ամենում, անշուշտ, կա նաև մտավորականներիս, արվեստագետների ու մասնավորապես գրողների մեղքը։ Ոմանք ժողովրդի աչքերը բացելու փոխարեն, բացում էին գրպանները շահավճարի, մրցանակների ու պարգևների առջև և փակում էին սեփական աչքերը՝ ազգային արժեքների ոտնահարման, գրականության սեքսուալացման, ընտանիքի և ազգային մյուս հենասյուները խարխլելու, հովանավորչության, ցանկացած անարդարության վրա… Արժեզրկվել է նաև գրողի խոսքը, ապագայի թեմաներով գրելը երբեմն համարվում է հետամնացություն… Երբ գրքի շուկայում տեսնում եմ Սևակի հատորը մի քանի հարյուր դրամով է վաճառվում, Դաշտենցի «Ռանչպարների կանչը»՝ 1000 դրամով, աչքերս լցվում են… Դեռևս 90-ականների սկզբներին Արցախյան կռվին մասնակցողների շատերի պայուսակներում Դաշտենցի վիպասքը կար… Հատկապես վերջին տասնամյակներին մեր արժեհամակարգը շատ աղճատվեց: Մենք ծիրանագույն էինք, դարձանք սև ու սպիտակ… Այդ արժեզրկումը դանդաղ գործող ռումբ էր, որ պայթեց այս օրերին… Սովորաբար գրականությունը պատմական դեպքերին ու դեմքերի անդրադառնում է մի փոքր ուշ, երբ ժամանակը հնարավորինս բացում է վարագույրները… Բայց մենք սպասելու ժամանակ չունենք, նաև իրավունք էլ չունենք այլևս սխալվելու…
Ս. Կ. – Ժամանակը չէ՞ հրաժարվել ազգի փրկիչ գտնելու փնտրտուքներից, երբ մեր պատմությունը ճգնաժամերը սեփական ուժերով հաղթահարելու կարծես քիչ փորձ չունի:
Վ. Ս. – Կյանքում սովորաբար կործանիչ գտնելն ավելի հեշտ է, քան փրկիչը… Փրկչի գործը դժվար է, օգնողները քիչ են, այն էլ մեզ նման անբարեկամ ժողովրդի համար. գրեթե չորս կողմը թշնամի ու ոչ բարեկամ երկրներ են… Չեմ ասում, թե փրկիչ որոնելը սխալ է, թող դա էլ լինի, բայց ամենամեծ և ճշմարիտ փրկիչը ոչ թե անհատն է, այլ հենց ինքը՝ փրկվողը, ժողովուրդը: Հայտնի խոսք է՝ խեղդվողի փրկությունը լող տալ սովորելու մեջ է: Իսկ եթե փրկվողը իր միակ հույսը դնում է օտար փրկչի վրա, նա կդառնա այդ փրկչի ստրուկը, ավելի մեղմ ասած՝ պարտատուն: Հիշենք՝ 1918-ին ոչ մի փրկիչ էլ չունեինք, հույսներս մեր ուժին ու միասնությանը դրած՝ ելանք Սարդարապատի: Մենք ինքնաճանաչողության, սեփական արժեհամակարգով ինքնակազմակերպման խնդիր ունենք: Սթափվել է պետք, այլապես սթափեցնողը թշնամին կլինի: Հիշենք Էպոսից՝ մեր միամիտ, դյուրահավատ Սասունցի Դավիթը խաբեությամբ ընկնում է թշնամու փորած հորը։ Անօգնական նստած է։ Ձենով Օհանը Սասնա սարից գոռում է։ Ձենը հասնում է Դավթին։ Նա սթափվում է հորեղբոր կանչից, փշրում քառասուն գազ խոր հորին դրած քառսուն գոմշի կաշին ու քառսուն ջաղացի քարը, դուրս է գալիս հորից… Մենք այդպիսի հորում ենք և սպասում ենք Ձենով Օհանի, ասել է թե՝ ժողովրդի ուժեղ կանչին: Սթափվելու ճակատագրական պահն է… Այսօրվա գրողը այդ կանչը պետք է հասունացնի և ոչ թե այլաթեմայնությամբ խլացնի: Իսկ ճշմարիտ գրողի ձայնը ուլտրաձայն է դարձել, իսկ մարդիկ չղջիկի լսողություն չունեն… Ինչ վերաբերում է փրկիչ որոնելուն՝ չեն որոնում, փրկիչն ինքն է գալիս: Ինչքա՜ն տաղանդավոր հայեր օտար երկրներում առաջնորդ են դառնում: Մտածենք՝ ինչի՞ց է, որ Հայրենիքի հողում այդ սերմը շատ դժվար է ծիլ տալիս, երևի «քարն» է շատ ու բիրտ…
Ս . Կ. – Արդյո՞ք հայրենիքի պաշտպանության պայքարում գրականությունը նույնքան մարտադաշտ է:
Վ. Ս. – Իհարկե, մարտադաշտ է գրականությունը, որը զինվոր է կերտում, ոգի տալիս նրան։ Հիշենք 19-րդ դարի երկրորդ կեսի ազգային-ազատագրական շարժումները։ Դրանց գաղափարական հրամանատարները Րաֆֆին, Ռափայել Պատկանյանը և մյուսներն էին: Այդ նույն Ռափայել Պատկանյանին մեր ժողովուրդը ճշմարիտ ճանաչեց 1988-ին, Անկախության հրապարակում. սասունցի Մգրոն հարթակում երգում էր Պատկանյանի «Հիմի էլ լռենք, եղբայրք…» երգ-ռազմակոչը, որը ժողովրդին տասնապատիկ ավելի էր ալեկոծում, քան տասը ճոխ ելույթը: Իսկ մենք համարձակ գրող մարգարեներին ու տաղանդներին հալածելու մեծ փորձ ունենք՝ սկսած Չարենցից, Սևակով, Կոստան Զարյանով, Լեռ Կամսարով և մյուսներով… Միջակության և գորշության ճահիճը հաճելի և շահեկան, անշառ «Օլիմպոս» է անարժան մրցանակներով դափնեպսակ հյուսելու, ինչը նրա մահից հետո դառնալու է գերեզմանի պսակ: Հիշո՞ւմ եք Ֆրանսիայի նախագահ Մակրոնի խոսքը Ազնավուրի հոգեհանգստին՝ «Ֆրանսիայում պոետները չեն մեռնում»: Այստեղ խնդիրը չմեռնելը չէ, այլ՝ գոնե չխանգարելը… Թշնամախեղդ մեր երկրի համար գրական ճշմարիտ գործը մի զորագունդ է, ինչը, բնականաբար, ամենից առաջ պետք է արժանանա պետական ուշադրության, հոգածության, նաև պարգևների… Օրինակ բերեմ անգամ միջնադարից։ Ոսկե Հորդայի Ջանիբեկ խանը ընդհատում է բարձրագույն խորհրդաժողովը և սիրալիր ընդունում տափաստանների թափառական աշուղին՝ Ասսան Ղայկինին։ Խանը գիտեր, որ թափառական աշուղն իր ժողովրդի համար իմաստուն զորավար է… Ի դեպ, այդ ժողովը խանը չէր ընդհատում անգամ մեծ տերությունների թագավորների այցելության պահին։ Հե՜յ գիդի «խավարամիտ» միջնադար, էս ո՞ւր ենք հասել…
Տեղին է հիշել մրցանակների, շքանշանների ու մեդալների մասին։ Շատերն են թմբկահարում, որ դրանք ավելորդ են: Ավելորդ է այդպես մտածելը։ Այսինքն՝ եթե չեն կարողանում հիմնականում արդարացի բաշխել, ուրեմն պետք է վերացնե՞լ։ Կամ՝ հիվանդությունը բուժել չկարողանալու դեպքում գոնե մի ոգևորիչ, սրտապնդող խոսք է՞լ չասել… Մոռացել ե՞ք՝ երբ դպրոցում 5 էիք ստանում, ծնողները ձեր գլուխն էին շոյում, ինչն ամբողջ կյանքում հիշում եք: Էդ մրցանակն էլ մի ոգևորող գլուխշոյանք է: Այստեղ հատկապես գլուխ է բարձրացնում նորին մեծություն նախանձը կամ էլ անարդար շնորհումներից ծնվող չարությունը: Իսկ ամենից շատ գրողն է այդ շոյանքից ոգևորվում. չեմ ասում՝ մուսա է, բայց հաճելի տրամադրություն է ստեղծում։ Խոստովանենք, որ գրողը տրամադրության մարդ է…
Ս.Կ. – Ձեր պոեզիայում գերական հայրենասիրությունն է: Համամի՞տ եք, որ հայրենասիրությունն ու հումանիզմը համարյա հոմանիշներ են:
Վ. Ս. – Հարգելի՛ գրչեղբայր, ախր էդ հայրենասիրություն բառը արժող-չարժողներն էնքան են շահարկել, որ մարդ ամաչում է օգտագործել։ Հայրենասիրությունը ասելով, շնորհելով չի. դա պետք է քո արյան մեջ լինի, ինչն էլ արյունից անցնում է խոսքին: Իմ բոլոր գրքերում էլ հայրենիքի ու նրա ճակատագրի թեման է գերակա։ Ինչո՞ւ այդպես ստացվեց։ Ինչ աչքս բացվել է՝ լսել եմ մշեցի գաղթական տատիս հեքիաթը՝ թշնամին զարկեց, սկսվավ փախեփախ, Անդրանիկ Փաշան մեզ փրկեց… Հիշում եմ՝ 1960-ականներին իմ ծննդավայր Աշնակի գեղամեջում գաղթական սասունցի պապերը նստում էին պատատակի քարերին, ջղարա փաթթում ու սկսում ամենօրյա վեճը՝ որ գյուղը լավ կռվեց… Այնքան էին տաքանում, որ ձեռնափայտերով հաճախ հարվածում էին իրար, հեռանում էին… Հաջորդ օրը եղբայրաբար նստում էին, նորից վիճում ու՝ հերթական ձեռնակռիվը… Հայ ժողովրդի պատմության իմ առաջին ուսուցիչները նրանք էին: Ես պարզապես էդ արյան փակագծերն եմ մի քիչ բացում։ Էրգիրը մեր պապերի աչքերով եմ տեսել… Իսկ ինչ վերաբերում է հումանիզմին, ապա դրա ավելցուկը չարիք է դառնում: Մեր ժողովուրդը դրանից շատ է վնասվել։ Շատ եմ լսել, երբ մեր մեծերին հարցնում էին, թե ինչ է կամենում, ասում էին՝ Աստված առաջին հերթին թող աշխարհին, բոլորին հասնի, վերջում էլ՝ մեզ: Մեկնաբանելու հարկ չկա։ Հիշում եմ՝ տասնամյակներ առաջ Հրանտ Մաթևոսյանը այսպիսի միտք ասաց՝ «Արդեն սկսվել է համաշխարհային հումանիզմի մայրամուտը»: Եվ դա տրամաբանորեն տանում է համաշխարհային նոր արհավիրքի: Բոլոր դեպքերում՝ հայրենասիրությունը հումանիզմ է, բայց հումանիզմը միշտ չէ, որ հայրենասիրություն է…
Ս. Կ. – Ե՞րբ և ի՞նչ հաճախականությամբ եք ստեղծագործում՝ ամեն օ՞ր, թե՞ ըստ տրամադրության:
Վ. Ս. – Գրական գործը սերմի ծլարձակման պես մի բան է։ Եթե հողը պարարտ է, արևն ու ջուրը եղան, անպայման կծլարձակի: Իսկ մեզ մոտ մի օր հողն է շատ չոր, մի օր արև չկա, մի օր էլ ջուրն են կտրում, երբեմն էլ հողի մշակն է հոգնած ու արհամարհված: Դրա համար էլ պտուղը հիմնականում դառնահամ է լինում։ Գրում եմ այն պահին, երբ չգրել չեմ կարող։ Երբ միտքը գալարվում է քո հոգում, դառնում հրագունդ և սպառնում քեզ այրել, բնականաբար, ազատվում ես նրանից, այլապես հենց այդ կրակն էլ քեզ կայրի: Պատահում է՝ ամիսներով վերնագիրը չես գտնում, իսկ ամենադժվարը առաջին ու վերջին նախադասություններն են… Բայց ամենաբուժիչ պահը՝ երբ վերջում գրվածքի տակ անուն-ազգանունդ ես գրում, ինչպես ծննդականում են նշում նոր ծնված զավակիդ անուն-ազգանունը:
