­Մեղ­քի և ­հա­տուց­ման հա­րա­բե­րութ­յու­նը ­Սամ­վել ­Խա­լաթ­յա­նի «40 օր համ­բառ­նա­լուց ա­ռաջ» պիե­սում և ­Նո­դար ­Դում­բա­ձեի «Ս­պի­տակ դրոշ­ներ» վի­պա­կում / ­Կա­րեն ՄԱՆՈՒՉԱՐՅԱՆ

Գ­րա­կա­նութ­յան պատ­մութ­յան ողջ ըն­թաց­քում ու­շադ­րութ­յուն է դարձ­վել մարդ­կա­յին մեղ­քի ու հա­տուց­ման խնդիր­նե­րին, և ­շատ հա­ճախ դրանց գե­ղար­վես­տա­կան պատ­կե­րումն ի­րա­գործ­վել է անդ­րաշ­խար­հի տա­րա­ծութ­յուն­նե­րում: ­Կե­ցութ­յան ա­վար­տա­կետն ան­ցա­ծի մա­սին մտո­րե­լու, ապ­րածն ի­մաս­տա­վո­րե­լու և­ ընդ­հան­րաց­նե­լու, մեղ­քե­րը և­ ա­ռա­քի­նութ­յուն­նե­րը կշռե­լու լիար­ժեք հնա­րա­վո­րութ­յուն  է ստեղ­ծում: ­Մեղ­քի ու պատ­ժի հա­րա­բե­րակ­ցութ­յու­նը ներ­կա­յաց­նող հզո­րա­գույն ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յունն ան­կաս­կած ­Դան­տեի «Աստ­վա­ծա­յին կա­տա­կեր­գութ­յունն» է: ­Դան­տեա­կան դժոխ­քը մեղ­քե­րի ընդ­հան­րաց­ման, ամ­փոփ­ման և ­հիե­րար­խիկ դա­սա­կարգ­ման հան­ճա­րեղ ար­տա­հայ­տութ­յուն է: Անդ­րաշ­խար­հի գե­ղար­վես­տա­կան պայ­մա­նա­կա­նութ­յունն  ընդ­հան­րաց­նող, ամ­փո­փող գոր­ծա­ռույթ­ներ ու­ներ նաև ­Հո­մե­րո­սի «Ո­դի­սա­կա­նում» (Ա­քիլ­լես) և ­Վեր­գի­լիո­սի «Է­նեա­կա­նում» (Ան­քի­սես): Անդ­րաշ­խար­հա­յին հար­թակն է դառ­նում այն տի­րույ­թը,  որ­տեղ  մարդն  ընդ­հան­րաց­նում  է իր կե­ցութ­յու­նը, չա­րի ու բա­րու  ըմբռ­նում­նե­րը,  ար­ժե­հա­մա­կար­գե­րը։

­Սույն հոդ­վա­ծում մեր նպա­տա­կը մեղ­քի և ­հա­տուց­ման հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի վեր­հա­նումն է Ս. ­Խա­լաթ­յա­նի «40 օր համ­բառ­նա­լուց ա­ռաջ» պիե­սում և Ն. ­Դում­բա­ձեի «Ս­պի­տակ դրոշ­ներ» վի­պա­կում։ Խն­դիր­ներն են ներ­կա­յաց­նել մեղ­քե­րի տար­բեր դրսևո­րում­նե­րը, հիե­րար­խիկ հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը և ­սո­ցիալ-հո­գե­բա­նա­կան հիմ­քե­րը նշված եր­կե­րում, ցույց տալ այդ ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րի գա­ղա­փա­րա­կան զու­գա­հեռ­նե­րը, պատ­ժի երկ­րա­յին և­ երկ­նա­յին չա­փում­նե­րը։ ­Մենք չենք պնդում, որ գա­ղա­փա­րա­կան զու­գա­հեռ­ներն ան­պայ­ման արդ­յունք են գրա­կան ազ­դե­ցութ­յուն­նե­րի։ Դ­րանք կա­րող են գո­յա­նալ նաև ա­ռանց որ­ևէ ազ­դե­ցութ­յան։ ­Հե­ղի­նակ­նե­րին զբա­ղեց­նող նույ­նաբ­նույթ խնդիր­նե­րը կա­րող են պայ­մա­նա­վո­րել կա­ռուց­ված­քա­բո­վան­դա­կա­յին ընդ­հան­րութ­յուն­ներ։ ­Հենց այդ ընդ­հան­րութ­յուն­նե­րի քննութ­յանն է նվիր­ված սույն հոդ­վա­ծը։  ­Տար­բեր ժա­մա­նա­կաշր­ջան­նե­րում և ­տար­բեր հա­սա­րա­կար­գե­րի օ­րոք ստեղծ­ված  եր­կերն  ու­նեն  բա­վա­կա­նին  նկա­տե­լի գա­ղա­փա­րա­կան  ընդ­հան­րութ­յուն­ներ  և­ այ­սօր էլ պահ­պա­նում են ի­րենց ար­դիա­կա­նութ­յու­նը, քա­նի որ մեղ­քի և ­հա­տուց­ման հա­րա­բե­րութ­յու­նը մշտա­ժա­մա­նակ­յա է, առ­կա է բո­լոր հա­սա­րա­կութ­յուն­նե­րում ու բո­լոր ժա­մա­նա­կաշր­ջան­նե­րում։ Այդ հան­գա­մանքն է պայ­մա­նա­վո­րում սույն անդ­րա­դար­ձի ար­դիա­կա­նութ­յու­նը։ ­Հե­տա­զո­տութ­յան ըն­թաց­քում կկի­րա­ռենք մեկ­նա­բա­նա­կան և ­հա­մե­մա­տա­կան-զու­գադ­րա­կան մե­թոդ­նե­րը։

Այս­պես, եր­կու ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­ներն էլ ներ­կա­յաց­նում են սահ­մա­նա­յին ի­րա­վի­ճակ, որն ար­դեն պայ­մա­նա­վո­րում է կեր­պա­վոր­ման ար­վես­տի ո­րո­շա­կի օ­րի­նա­չա­փութ­յուն­ներ, ան­խու­սա­փե­լի բա­խում-բա­նա­վե­ճեր, հե­տա­դարձ  հա­յացք անց­յա­լի ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րին, սպա­սում, պատ­ժի ըմբռ­նում։ ­Տար­բեր են գե­ղար­վես­տա­կան  մի­ջա­վայ­րե­րը: «Ս­պի­տակ դրոշ­ներ»-ում  բանտն  է, «40 օր համ­բառ­նա­լուց ա­ռաջ»-ում՝ պայ­մա­նա­կան անդ­րաշ­խար­հը։ ­Կան պատ­ժի ըմբռ­նում­նե­րը։  «Ս­պի­տակ դրոշ­ներ»-ում առ­կա է երկ­րա­յին պա­տի­ժը, «40 օր համ­բառ­նա­լուց ա­ռաջ»-ում երկ­նա­յին պա­տիժն է քննվում դժոխք-դրախտ հա­րա­բե­րութ­յան մի­ջա­կայ­քում։ ­Բայց հե­տաքր­քիր է նաև այն հան­գա­ման­քը, որ եր­կու ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րում էլ անդ­րաշ­խար­հի և ­բան­տի  պայ­մա­նա­կա­նութ­յուն­նե­րը եր­բեմն փոխ­ներ­թա­փան­ցում են, այ­սինքն՝ հա­րա­բե­րակց­վում են պատ­ժի երկ­րա­յին և­ երկ­նա­յին ըմբռ­նում­նե­րը։  «40 օր համ­բառ­նա­լուց ա­ռաջ» պիե­սում անդ­րաշ­խար­հը եր­բեմն անց­կաց­վում է բան­տա­յին պայ­մա­նա­կա­նութ­յան մի­ջով[1], քա­նի  որ պատ­ժի ըմբռ­նումն ինք­նա­բե­րա­բար բե­րում է դա­տի գա­ղա­փա­րը․ «Այն­պես որ, մինչև քա­ռա­սուն­քը նույն կա­մե­ռում ենք, ախ­պեր»[2]։  «Ս­պի­տակ դրոշ­ներ»-ում բան­տա­յին գո­յա­վի­ճա­կը ա­ռար­կա­յա­կանն է ու տե­սա­նե­լին, բայց դա ա­ղոտ կեր­պով անց է կաց­վում աստ­վա­ծա­յին դա­տի ու նե­րո­ղամ­տութ­յան ըմբռ­նում­նե­րի մի­ջով. «-Հ­րաշք­ներ լի­նո՛ւմ են աշ­խար­հում, ­Շո­շիա։ -Աստ­ված կա՛ երկն­քում, ­Շո­շիա…»[3]։ Այս­պի­սով, երկ­րա­յին բան­տի և «երկ­նա­յին» անդ­րաշ­խար­հի գե­ղար­վես­տա­կան տա­րա­ծութ­յուն­նե­րում ներդր­ված սահ­մա­նա­յին գո­յա­վի­ճա­կը պայ­մա­նա­վո­րում է սպա­սում և ­լա­րում։ ­Լար­ման գա­գաթ­նա­կե­տը դատն է, որ տա­նում է դե­պի դրա­կան կամ բա­ցա­սա­կան լու­ծում։ «Ս­պի­տակ դրոշ­ներ»-ում դրա­կա­նը և ­բա­ցա­սա­կա­նը դրսևոր­վում են ա­զա­տութ­յան և ­բան­տարկ­վա­ծութ­յան հա­կադ­րութ­յան ձևով, «40 օր համ­բառ­նա­լուց ա­ռաջ»-ում՝ դրախ­տի և դ­ժոխ­քի։ Ե­թե առ­կա են դրա­կան ու բա­ցա­սա­կան բևեռ­նե­րը և ­դա­տի պայ­մա­նա­կա­նութ­յու­նը, հետ­ևա­բար դրսևոր­վե­լու են ան­մե­ղութ­յան ու մեղ­քի, մեղ­քի տար­բեր տե­սակ­նե­րի հիե­րար­խիկ հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը։ ­Մեղ­քի և ­դա­տի երկ­նա­յին չա­փում­նե­րում («40 օր համ­բառ­նա­լուց ա­ռաջ») աս­վա­ծը դրսևոր­վում է ան­մե­ղութ­յան (­Մայ­րա­նուշ), «փոքր» մեղ­քի (Ա­րա­մազդ), ա­կա­մա մեղ­քի (­Վե­նե­սո­ւել­լա, ­Գո­գի) և ­գի­տակց­ված մեղ­քի (­Սա­նո­յան, ­Բե­նո) հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րով։ ­Հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րը գրե­թե  նույնն են  «Ս­պի­տակ դրոշ­ներ»  վի­պա­կում։ Այս­տեղ ա­ռա­վել մեծ ու­շադ­րութ­յուն է դարձ­ված ա­կա­մա մեղ­քի ար­տա­հայ­տութ­յուն­նե­րին (­Տիգ­րան, Դև­դա­րիա­նի, Ի­սի­դոր), քա­նի որ վեր­ջին­ներս պայ­մա­նա­վո­րում են դրա­մա­տիկ ի­րա­վի­ճակ­ներ, կեր­պար-մի­ջա­վայր հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի վառ ար­տա­հայտ­վա­ծութ­յուն, կեր­պա­րի է­վոլ­յու­ցիա­յում բե­կում­նայ­նութ­յան դրսևո­րում­ներ։ ­Պատ­մողն ան­մե­ղութ­յան կրողն է (­Զա­զա)։ Ան­մե­ղութ­յան դիր­քե­րից ներ­կա­յաց­վում են մեղ­քե­րի տար­բեր դրսևո­րում­նե­րը։ Ի­հար­կե, եր­կու ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րում էլ կենտ­րո­նա­կան նշա­նա­կութ­յուն ու­նեն հե­տընդգր­կում­ներն ու հետ­հի­շա­տա­կում­նե­րը: Դ­րանց մի­ջո­ցով են ներ­կա­յաց­վում մեղ­քե­րի սո­ցիալ-հո­գե­բա­նա­կան հիմ­նա­վո­րում­նե­րը: Այլ կերպ ա­սած՝ հետ­հի­շա­տա­կում­նե­րով  և  հե­տընդգր­կում­նե­րով  ներ­կա­յաց­վում  է  կեր­պա­րի  է­վոլ­յու­ցիան, քա­նի որ ներ­կա գո­յա­վի­ճա­կը հա­րա­բե­րա­կան ա­վար­տա­կետ է: Եր­կու ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րում էլ ան­մե­ղութ­յան թևի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րը հան­դես են գա­լիս որ­պես մեղ­սա­կիր­նե­րի հա­կաբ­ևեռ, ա­վե­լի շուտ՝ մա­քուր ֆոն, ո­րի վրա գծագր­վում են մեղ­քի տար­բեր ար­տա­հայ­տութ­յուն­նե­րը: Ս­խալ կլի­նի ա­սել, որ այս կեր­պար­նե­րը չեն են­թարկ­վում հո­գե­բա­նա­կան ցնցում­նե­րի: Ա­վե­լին՝ «Ս­պի­տակ դրոշ­ներ»-ում հենց այդ ցնցում­ներն են դառ­նում  այն պա­տու­հա­նը, ո­րի մի­ջով  դի­տում ենք  մյուս­նե­րի  մեղ­քե­րի ար­տա­հայ­տութ­յուն­նե­րը, քա­նի որ պատ­մողն այդ բևե­ռի ներ­կա­յա­ցու­ցիչն  է:  Ան­մե­ղութ­յան ֆոնն ա­պա­հո­վում է հենց պատ­մող ­Զա­զա­յի կեր­պա­րը։ ­Հետ­ևա­բար ան­մե­ղութ­յունն է դառ­նում դեպ­քե­րի ներ­կա­յաց­ման դի­տանկ­յու­նը: «40  օր  համ­բառ­նա­լուց  ա­ռաջ»  պիե­սում ան­մե­ղութ­յան թևի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ ­Մայ­րա­նուշն աս­վածն  ի­րա­կա­նաց­նում  է հա­կադ­րութ­յան  հնա­րի մի­ջո­ցով: ­Մեղ­քե­րի տե­սակ­նե­րի, մեղ­քի և­ ան­մե­ղութ­յան հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի ուղ­ղա­կի անդ­րա­դարձ­նե­րում ­Մայ­րա­նուշն ա­պա­հո­վում է ան­մե­ղութ­յան ֆո­նը. «­Վե­նե­սո­ւել­լա.- Կ­նե­րես, բայց ե­թե մո­լո­րա­կի բո­լոր մար­դիկ  մեր բա­նաս­տեղ­ծի ու ­Մայ­րա­նու­շի նման սուրբ ըլ­նեին… հե­տաքր­քիր չէր լի­նի… Կ­յան­քը,  ո՞նց  ա­սեմ,  էն  չէր  ըլ­նի… Ես  էդ­պես  եմ  մտա­ծում:         

­Գո­գի – (մտազ­բաղ): Ի­հար­կե, նաղ­դով՝ դա հնա­րա­վոր չի… բայց  գո­նե  ­Բե­նո­յի  պես քաք չըլ­ներ, ­Սա­նո­յա­նի  պես  ա­գահ ու ստոր, քո պես՝ փոշ­տի  թա­նա­քա­ման   չըլ­ներ,  ինձ  պես գող ու  ա­վա­զակ…»[4]:

­Մեղ­քե­րի հա­մե­մա­տութ­յուն-բա­խումն է դրվում նաև Ն. ­Դում­բա­ձեի «Ս­պի­տակ դրոշ­ներ»-ում: Ա­կա­մա մեղ­քի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ Ի­սի­դո­րը մեղ­սա­յին բա­խում-բա­նա­վեճն ընդ­հան­րաց­նում  է  հա­մա­հար­թեց­մամբ.

« – ­Տիգ­րան  ­Գու­լո­յան,  …դու տա­կանք ես, ես  ար­հա­մար­հում  եմ  քեզ:  

  • Դև­դա­րիա­նի, դու նույն­պես տա­կանք ես, և­ ես ար­հա­մար­հում եմ քեզ նույն­պես:
  • Եվ դուք, ­Նա­կա­շի­ձե, ­Շո­շիա, դուք եր­կուսդ էլ թշվառ տա­կանք­ներ եք, ես ձեզ ա­տում եմ:
  • Իսկ դու դժբախտ, դու նույն­պես տա­կանք ես՝ խղճա­հա­րութ­յան ար­ժա­նի տա­կանք…. ­Բայց ա­մե­նա­վեր­ջին տա­կան­քը ես ինքս եմ և­ ա­մե­նից ա­վե­լի ինքս եմ ինձ ար­հա­մար­հում»[5]:

Ան­մե­ղութ­յան ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի կեր­պար­նե­րի հո­գե­բա­նա­կան նկա­րա­գի­րը հա­մե­մա­տա­բար պարզ  է: Ն­րանց հոգ­ևոր խռով­քը պայ­մա­նա­վոր­ված է մարդ-ճա­կա­տա­գիր բա­խում­նե­րով, բայց վեր­ջին­ներս չեն դառ­նում պատ­ճառ, որ մեղ­քը ներ­թա­փան­ցի կեր­պա­րի  հոգ­ևոր  դաշտ: ­Հետ­ևա­բար կեր­պա­րը հաղ­թող է այդ պայ­քա­րում, մեղ­քը մնա­ցել է դրսում: ­Մեղք-ա­ռա­քի­նութ­յուն հա­րա­բե­րութ­յան դաշ­տում, ըստ բա­ղադ­րա­կա­նութ­յան[6], այս կեր­պար­ներն ա­վե­լի պարզ են: ­Բա­րո­յա­կա­նութ­յան հար­թա­կում  նրանք ներ­կա­յաց­նում են բարձ­րա­գույն մա­կար­դա­կը: Ն­րանք հաղ­թա­հա­րել են կյան­քի փոր­ձութ­յուն­նե­րը. «­Գո­գի.- ­Ձենդ կտրի: ­Մայ­րա­նուշ տատն էլ ե­րե­խա չի ու­նե­ցել, մարդն էլ կռվում է զոհ­վել: ­Հինգ որբ վերց­րեց ու պա­հեց, մե­ծաց­րեց: Ա­մեն օր գա­լիս, գե­րեզ­մա­նին մղկտում են»[7]: «40 օր համ­բառ­նա­լուց ա­ռաջ»-ի ան­մե­ղութ­յան բևեռ ­Մայ­րա­նու­շի փոր­ձութ­յուն­ներն ար­դեն անց­յա­լում են, իսկ «Ս­պի­տակ դրոշ­ներ» վի­պա­կում նույն գոր­ծա­ռույթն ի­րա­կա­նաց­նող ­Զա­զան ա­ռա­ջին ան­գամ է բախ­վում լուրջ փոր­ձութ­յան: Ե­թե մյուս­նե­րի հա­մար սահ­մա­նա­յին վի­ճա­կը փոր­ձութ­յուն­նե­րի ա­վար­տա­կետն է, ա­պա ­Զա­զա­յի դեպ­քում այն ա­ռա­ջին լուրջ փոր­ձութ­յունն է: ­Մեղ­քի և­ ան­մե­ղութ­յան հա­րա­բե­րակ­ցութ­յան տե­սանկ­յու­նից կեր­պա­րա­յին  հա­ջորդ  տի­պը  «փոքր» մեղ­քի ներ­կա­յա­ցու­ցիչն է: ­Սա մի տե­սակ մի­ջանկ­յալ օ­ղակ է ներ­կա­յաց­նում ան­մե­ղութ­յան և­ ա­կա­մա մեղ­քի միջև: Այս օ­ղա­կը կար­ծես թե բաց է թողն­ված «Ս­պի­տակ դրոշ­ներ»-ում, բայց «40 օր համ­բառ­նա­լուց ա­ռաջ»-ում այն ու­նի բա­վա­կա­նին նկա­տե­լի դրսևո­րում: ­Խոս­քը բա­նաս­տեղծ Ա­րա­մազ­դի կեր­պա­րի մա­սին է, որ, ինչ­պես նկա­տե­ցինք վե­րը բեր­ված հատ­վա­ծից, հա­րա­բե­րակց­վում է ­Մայ­րա­նու­շի կեր­պա­րին և ­պիե­սի գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րի ըն­թաց­քում վեր­ջի­նիս հետ միա­սին դի­տարկ­վում է որ­պես ան­մե­ղութ­յան բևե­ռի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ:  ­Սա­կայն  մեղ­քե­րի ինք­նա­խոս­տո­վա­նութ­յան ժա­մա­նակ բա­ցա­հայտ­վում է, որ Ա­րա­մազ­դը բա­ցար­ձակ ան­մե­ղութ­յան կրո­ղը չէ. «Ա­րա­մազդ -…Ես… ­Վար­դան Ա­րա­մազդս,  բա­նաս­տեղծ-թարգ­մա­նիչ… ­Խա­բել  եմ…. Ա­յո՛, խա­բել  եմ ինձ ան­սահ­մա­նո­րեն սի­րա­հար­ված ­Նա­զե­լիին…. Իսկ նա ինձ հա­վա­տում  էր… Ես  ստո­րա­բար վար­վե­ցի  նրա  հետ: ­Հա­մո­զե­ցի…. ­Հա­մո­զե­ցի, որ  ա­բորտ  ա­նի….»[8]: Ան­մե­ղութ­յան  բևե­ռին  հա­րող  Ա­րա­մազ­դը ներ­կա­յաց­նում է հո­գե­բա­նա­կան այլ տիպ: Ն­րա հո­գե­բա­նա­կան նկա­րա­գի­րը նա­խորդ տի­պի հա­մե­մատ ա­վե­լի բարդ կա­ռույց է ներ­կա­յաց­նում: Այս­տեղ ար­դեն ու­նենք մեղ­քի մաս­նա­կի ներ­թա­փանց­ման ար­տա­հայ­տութ­յուն: ­Սա­կայն վեր­ջինս չի ծա­վալ­վում, չի ա­հագ­նա­նում, չի հա­վա­սա­րակշռ­վում  ան­մե­ղութ­յա­նը:  Ան­մե­ղութ­յան դաշտն ա­մեն դեպ­քում գե­րիշ­խողն է, և ­մեղքն  այս­տեղ  ա­ճե­լու  ու տա­րած­վե­լու հար­մար պայ­ման­ներ չի գտնում: ­Բայց պատ­ճառ  է  դառ­նում  խղճի դրսևոր­ման: ­Խիղ­ճը հատ­կա­պես կեր­պա­րա­յին այս տի­պի մոտ է ու­նե­նում վառ ար­տա­հայտ­վա­ծութ­յուն: Խղ­ճի ար­տա­հայ­տութ­յուն­նե­րը փոքր-ինչ այլ ձևով են ներ­կա­յա­նում կեր­պա­րա­յին հա­ջորդ տի­պի մոտ: ­Խոսքն ա­կա­մա մեղ­քի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­նե­րի մա­սին է: Ս­րանք կեր­պա­րա­յին նա­խորդ տի­պից տար­բեր­վում են նրա­նով, որ այս դեպ­քում մեղ­քը ճեղ­քում է ան­մե­ղութ­յան դաշ­տը և­ ո­րո­շա­կիո­րեն զար­գա­նում է: ­Կեր­պարն ի վեր­ջո վե­րած­վում է մեղ­սա­գոր­ծի: ­Կար­ծես թե ո­չինչ չի մնում նախ­նա­կան ան­մե­ղութ­յու­նից, սա­կայն վեր­ջինս ժա­մա­նակ առ ժա­մա­նակ  ճա­ռա­գում է մեղ­սա­վո­րութ­յան թնջու­կից և ­շատ դեպ­քե­րում ստա­նում վառ ար­տա­հայտ­վա­ծութ­յուն․ «­Գո­գի․-․․․․ ­Միտդ է՞, էն ան­մեղ ե­րե­խուն էն­քան ծե­ծե­ցիր, որ ուշ­քը գնաց․․․ Որ զա­կոն­նի գող ըլ­ներ, ռիսկ կա­նեի՞ր խաթ­րին կպչես»[9]։ «40 օր համ­բառ­նա­լուց ա­ռաջ»-ում հո­գե­բա­նա­կան այս տիպն են ներ­կա­յաց­նում ­Գո­գին և ­Վե­նե­սո­ւել­լան: ­Բա­ղադ­րա­կա­նութ­յան տե­սանկ­յու­նից սա ա­մե­նա­բարդ կեր­պա­րա­յին տիպն է: ­Ժա­մա­նա­կա­յին հե­տընդգր­կում­նե­րը հատ­կա­պես մեծ կար­ևո­րութ­յուն են ներ­կա­յաց­նում ա՛յս կեր­պար­նե­րի է­վոլ­յու­ցիոն փո­փո­խութ­յուն­ներն ըմբռ­նե­լու տե­սանկ­յու­նից: ­Հե­տընդգր­կում­նե­րի մի­ջո­ցով ներ­կա­յաց­վող անց­յա­լա­յին ի­րա­դար­ձութ­յուն­ներն աչ­քի են ընկ­նում բե­կում­նայ­նութ­յամբ: ­Դա հիմ­նա­կա­նում ար­տա­հայտ­վում է նախ­նա­կան ան­մե­ղութ­յուն-մեղ­քի ներ­թա­փան­ցում և­ ա­հագ­նա­ցում-ան­մե­ղութ­յան հի­շո­ղութ­յուն­ներ (կա­րոտ) բա­նաձ­ևով: «40 օր համ­բառ­նա­լուց ա­ռաջ»-ում այս մո­դե­լը գոր­ծում է ­Վե­նե­սո­ւել­լա­յի  և ­Գո­գիի կեր­պար­նե­րում: ­Գո­գիի մոտ ան­մե­ղութ­յան հի­շո­ղութ­յան փուլն ա­վե­լի վառ ար­տա­հայտ­վա­ծութ­յուն ու­նի, և­ ինչ-որ ձևով նկատ­վում է նաև ան­մե­ղութ­յան վե­րա­դար­ձի ձգտու­մը: «Ս­պի­տակ դրոշ­ներ»-ում էլ է այս տի­պին մեծ ու­շադ­րութ­յուն դարձ­ված: ­Վե­րը բեր­ված մո­դե­լը միմ­յան­ցից տար­բեր նրբե­րանգ­նե­րով է դրսևոր­վում Դև­դա­րիա­նիի, ­Տիգ­րան ­Գու­լո­յա­նի, Ի­սի­դո­րի կեր­պար­նե­րում: Ի­սի­դո­րը դա­տա­պարտ­վա­ծութ­յան փու­լում էլ չի կորց­րել նախ­նա­կան ան­մե­ղութ­յու­նը: ­Մեղ­քի սո­ցիալ-հա­սա­րա­կա­կան հիմ­նա­վո­րում­նե­րը ներ­կա­յաց­վում են ­Զա­զա­յի ե­րա­զի մի­ջո­ցով բեր­վող պայ­մա­նա­կան դատ-«խա­ղի» տա­րա­ծութ­յուն­նե­րում («Ոտ­քի՛, դա­տա­րանն է գա­լիս»)[10]: Ան­մե­ղութ­յան գոր­ծոնն այն­քան զո­րեղ ու ընդգծ­ված է, որ ինչ-որ չա­փով կեր­պա­րը մո­տե­նում է «փոքր» մեղ­քի կեր­պա­րա­յին տի­պին: ­Բայց մյուս կող­մից էլ հան­ցան­քը փաս­տա­ցիո­րեն սպա­նութ­յունն է, ո­րը չի կա­րող ուղ­ղա­կիո­րեն տե­ղա­վոր­վել «փոքր» մեղ­քի շրջա­նակ­նե­րում: Դև­դա­րիա­նիի և ­Գու­լո­յա­նի դեպ­քում միայն խիստ հա­րա­բե­րա­կա­նո­րեն կա­րե­լի է բե­րել վե­րը նշված մո­դե­լը: Դև­դա­րիա­նիի կեր­պա­րի է­վոլ­յու­ցիա­յի սո­ցիալ-հո­գե­բա­նա­կան հիմ­նա­վո­րում­նե­րը ներ­կա­յաց­վում են ա­ռա­վել ըն­դար­ձակ հե­տընդգր­կում­նե­րով։ ­Հե­տաքր­քիր է այն հան­գա­ման­քը, որ ան­մե­ղութ­յան ուղ­ղա­կի հի­շա­տա­կութ­յուն­ներ չկան տեքս­տում: ­Բայց ան­մե­ղութ­յան փու­լը են­թադր­վում է կեր­պա­րի հե­տա­գա գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րից: Դև­դա­րիա­նիի կեր­պա­րի է­վոլ­յու­ցիա­յում մեծ դեր ու­նի սի­րո հան­գա­ման­քը: ­Ծա­վա­լուն հե­տընդգր­կում­նե­րի արդ­յուն­քում նկա­տե­լի են դառ­նում բե­կում­նայ­նութ­յան փու­լե­րը: ­Սե­րը հո­գե­բա­նա­կան լայն տե­ղա­շար­ժե­րի, բարդ ապ­րում­նե­րի և ­բե­կում­նայ­նութ­յան լուրջ պատ­ճառ է դառ­նում: ­Կեր­պա­րա­յին հա­ջորդ և ­վեր­ջին տի­պը գի­տակց­ված մեղ­քի ներ­կա­յա­ցու­ցիչ­ներն են: ­Բա­ղադ­րա­կա­նութ­յան տե­սանկ­յու­նից  սա  նա­խոր­դից ա­ռա­վել  պարզ տիպ է, քա­նի որ մեղ­քը կար­ծես թե ան­խառն ձևով է տե­ղա­կայ­ված այս կեր­պար­նե­րում: «40 օր համ­բառ­նա­լուց ա­ռաջ» պիե­սում այս տի­պին են պատ­կա­նում ­Բե­նո­յի և ­Սա­նո­յա­նի կեր­պար­նե­րը: ­Զուտ տա­րա­ծա­կան մա­կար­դա­կում նրանց՝ կողք կող­քի տե­ղա­կայ­ված լի­նե­լու հան­գա­ման­քը փաս­տում   է  կեր­պա­րա­յին  տի­պի ընդ­հան­րութ­յու­նը.  «­Գո­գի-  ….Էս քո  թևի  վրա էլ՝  դու ես ու կլյուչ­նիկ ­Բե­նոն»[11]: ­Կեր­պա­րա­յին այս տի­պի մոտ մեղ­քի դրսևո­րումն ա­վե­լի հետ­ևո­ղա­կան  է  ու հիմ­նա­վոր: ­Սո­ցիալ-հո­գե­բա­նա­կան  հան­գա­մանք­նե­րը  ներ­կա­յաց­վում են  կեր­պար­նե­րի ինք­նա­խոս­տո­վա­նութ­յուն­նե­րում. «­Սա­նո­յան- ….Իսկ մեղր ծա­խո­ղը մատն  էլ  է  լի­զում…  Կ­յանքն  էր  այդ­պես, սիս­տեմն  էր այդ­պես»[12]: Ե­թե «փոքր»  մեղ­քի  և­ ա­կա­մա մեղ­քի կեր­պա­րա­յին տի­պե­րին բնո­րոշ էին նաև խղճի ար­տա­հայ­տութ­յու­նը, զղջու­մը, ափ­սո­սան­քը, ա­պա գի­տակց­ված մեղ­քի կրող­նե­րի մոտ ար­մա­տա­պես բա­ցա­կա­յում են այդ հան­գա­մանք­նե­րը։ Չ­կա նախ­նա­կան ան­մե­ղութ­յան վե­րա­դար­ձի ձգտում, ո­րով­հետև նրանց կեր­պա­րա­յին է­վոլ­յու­ցիա­յում չի դրսևոր­վել այդ փու­լը։ Է­վոլ­յու­ցիան ար­տա­հայտ­վել է զուտ մեղ­քի ծա­վալ­մամբ և­ ա­հագ­նաց­մամբ։ ­Գոր­ծըն­թա­ցը շա­րու­նակ­վում է նաև հա­րա­բե­րա­կան ա­վար­տա­կե­տում։ «Ս­պի­տակ դրոշ­ներ»-ում կեր­պա­րա­յին այս տի­պին հա­մա­պաս­խա­նում են ­Շո­շիան[13], ­Գամ­ցեմ­լի­ձեն և ­մի քա­նի այլ կեր­պար­ներ։ ­Պատ­մո­ղի դի­տա­կե­տում ա­ռա­վել խոր­քա­յին դրսևո­րում­ներ ու­նի ­Շո­շիան։ ­Վի­պա­կի վերջ­նա­հատ­վա­ծում ներ­կա­յաց­վում են կեր­պա­րի հատ­կա­նիշ­նե­րը ձևա­վո­րող սո­ցիալ-հո­գե­բա­նա­կան հան­գա­մանք­նե­րը։ Ան­կախ մեղ­քե­րի բնույ­թից և ­ման­րա­մաս­նե­րից՝ ­Շո­շիան գի­տակց­ված մեղ­քի կեր­պա­րա­յին տի­պին է հա­մա­պա­տաս­խա­նում։ Ս­խե­ման հստակ է՝ մեղ­քի հետ­ևո­ղա­կան աճ-զղջման բա­ցա­կա­յութ­յուն-մեղ­սա­վո­րութ­յու­նը շա­րու­նա­կե­լու  դրսևո­րում­ներ։

Եր­կու ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րում էլ բա­խում-բա­նա­վե­ճե­րը կա­յա­նում են հիմ­նա­կա­նում ա­կա­մա մեղ­քի և ­գի­տակց­ված մեղ­քի տի­պե­րը ներ­կա­յաց­նող կեր­պար­նե­րի միջև։ Ան­մե­ղութ­յու­նը դուրս է բա­նա­վե­ճե­րի տի­րույ­թից։ Այն կա­տա­րում է ֆո­նա­յին գոր­ծա­ռույ­թը։ Ա­կա­մա  մեղ­քի  և ­գի­տակց­ված մեղ­քի բա­խում-բա­նա­վե­ճե­րը հար և ն­ման են եր­կու ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րում (Դև­դա­րիա­նի-­Շո­շիա, ­Տիգ­րան-­Շո­շիա-  «Ս­պի­տակ դրոշ­ներ», ­Գո­գի-­Բե­նո, ­Գո­գի-­Սա­նո­յան-  «40 օր համ­բառ­նա­լուց ա­ռաջ»)։ Գ­րո­ղա­կան հնա­րը հաս­կա­նա­լի է։ ­Բա­նա­վե­ճը հնա­րա­վո­րութ­յուն է տա­լիս ըն­կա­լե­լու ար­տա­քին պլա­նում նույ­նա­կան թվա­ցող հան­ցանք­նե­րի (օ­րի­նակ՝ գո­ղութ­յուն) սո­ցիալ-հո­գե­բա­նա­կան հիմ­քե­րի տար­բե­րութ­յու­նը, կեր­պա­րի գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րի ազ­դակ­նե­րը, հե­տա­դարձ հի­շե­ցում­նե­րի, անց­յա­լա­յին անդ­րա­դարձ­նե­րի ներ­բեր­ման արդ­յուն­քում  ի հայտ ե­կող դե­տալ-ման­րա­մաս­նե­րը, ո­րոնք էլ պայ­մա­նա­վո­րում են մեղ­քե­րի տար­բեր բնույթ­նե­րը. «-­Գո­գո­լա­ձե,- կրկնեց  Դև­դա­րիա­նին,- ես հի­մա կա­սեմ, թե ին­չով եմ քեզ­նից լավ… նախ՝ նրա­նով, որ ես  Դև­դա­րիա­նի  եմ… Երկ­րորդ՝ նրա­նով, որ ես  մարդ եմ, իսկ դու՝ կա­պիկ… Եր­րորդ՝ ե­թե գո­ղը  կա­րո­ղա­նար ձեռք  բե­րել  մի­լիոն  ռուբ­լի, նա  այլևս չէր գո­ղա­նա։ Իսկ դո՞ւք…. Եվ եր­ևի դու էլ քո փո­ղե­րը  թա­ղել  ես  հո­ղի մեջ և­ երբ կմեռ­նես, ե­րե­խա­ներդ էլ չեն գտնի փո­ղերդ»[14]։ «­Գո­գի – ­Նույ­նը չի. ես բա­րի պտուղ  չեմ, բայց դու՝ հեչ պտուղ   չես։ ­Դու կրծող ես… Կ­ռի՛ս… ­Դու, ­Սա­նո­յան, բա­րո­յա­կան  մարդ  ես  ձևա­ցել…  Իսկ  ես չեմ թաքց­րել, որ գող եմ։ Ես հա­վատ չեմ թա­լա­նել։ ­Դու դա­վա­ճան  ես, ես՝ ռյա­դա­վոյ գող։ ­Հաս­կա­ցա՞ր տար­բե­րութ­յու­նը»[15]։ ­Բա­խում-բա­նա­վե­ճե­րը բա­ցում են հե­տընդգր­կում­նե­րի դաշ­տը, որ այս հա­մա­տեսք­տում գեր­կար­ևոր են, քա­նի որ ներ­կա­յաց­նում են մեղ­քի սկզբնա­պատ­ճա­ռը։ ­Բա­խում-բա­նա­վե­ճե­րի գոր­ծա­ռույթն են լրաց­նում նաև պայ­մա­նա­կան դատ-«խա­ղե­րը»[16]։ Դ­րա ուղ­ղա­կի ար­տա­հայ­տութ­յու­նը կա «Ս­պի­տակ դրոշ­ներ»-ում (­Զա­զա­յի ե­րա­զը)։ «40 օր համ­բառ­նա­լուց ա­ռաջ»-ում դատ-«խա­ղի» պայ­մա­նա­կա­նութ­յանն է մո­տե­նում ինք­նա­խոս­տո­վա­նութ­յուն­նե­րի դրվա­գը։ Եր­կու դեպ­քում էլ պայ­մա­նա­կա­նութ­յու­նը նպաս­տում է հե­տընդգր­կում­նե­րի ներ­բեր­մա­նը  և  մեղ­քե­րի  հա­րա­բե­րակ­ցութ­յան  ար­տա­հայտ­մա­նը։

Այս­պի­սով, ­Սամ­վել  ­Խա­լաթ­յա­նի  «40 օր համ­բառ­նա­լուց  ա­ռաջ»  պիե­սը և ­Նո­դար ­Դում­բա­ձեի «Ս­պի­տակ դրոշ­ներ» վի­պա­կը ներ­կա­յաց­նում են մարդ­կա­յին մեղ­քե­րի հիե­րար­խիկ պատ­կե­րը երկ­րա­յին և­ երկ­նա­յին դա­տի պայ­մա­նա­կա­նութ­յան տի­րույթ­նե­րում։ Ան­մե­ղութ­յան բևե­ռին հա­կադր­վող մեղ­սա­վո­րութ­յան ե­ռա­հարկ սխե­ման («փոքր» մեղք-ա­կա­մա մեղք-գի­տակց­ված մեղք) ամ­բող­ջա­կան կեր­պով ներ­կա­յաց­նում է մեղ­քի ծագ­ման սո­ցիալ-հո­գե­բա­նա­կան նա­խադր­յալ­նե­րը, մեղ­քե­րի ար­տա­քին ու ներ­քին տար­բե­րութ­յուն­նե­րը և ­հա­տուց­ման բնույ­թը։ ­Հե­ղի­նակ­նե­րին զբա­ղեց­նող նույ­նաբ­նույթ խնդիր­նե­րը պայ­մա­նա­վո­րել են բո­վան­դա­կա­յին ակ­նա­ռու նմա­նութ­յուն­ներ, ո­րոնց քննութ­յանն  էլ  նվիր­ված  էր  սույն  հոդ­վա­ծը։

 

[1]․ Այս տեսանկյունից հետաքրքիր է Գոգիի կերպարը: Նա անցել է բանտային դատի փուլը և այժմ  երկնային դատի տիրույթում է: Դա է պատճառը, որ հատկապես այս կերպարի միջոցով են հարաբերակցվում երկրային և երկնային դատերի արտահայտությունները, բանտային և անդրաշխարհային պայմանականությունները:

[2]․Խալաթյան Ս․, 40 օր համբառնալուց առաջ, Երևան, 2000, էջ 9։

[3]․Դումբաձե Ն․, Ընտիր երկեր, երկու հատորով, հատոր երկրորդ, Երևան, 1987, էջ 421։

[4]․Խալաթյան Ս., 40 օր համբառնալուց առաջ, էջ 18:

[5]․Դումբաձե Ն., Ընտիր երկեր, երկու հատորով, հատոր երկրորդ, էջ 361:

[6]․Նկատի ունենք այն հանգամանքը, որ նրանց ներսում չկա մեղքի դրսևորում։ Մեղք-անմեղություն փոխներթափանցումների արտահայտությունները բացակայում են: Հետևաբար նրանց բարոյական նկարագիրն ավելի պարզ կառույց է ներկայացնում:

[7]․Խալաթյան Ս.,  40 օր համբառնալուց առաջ, էջ 15:

[8]․Նույն տեղում, էջ 22:

[9] ․Նույն տեղում, էջ 12։

[10]․Դումբաձե Ն., Երկեր, երկու հատորով, հատոր երկրորդ, էջ 383-399:

[11]․Խալաթյան Ս.,  40 օր համբառնալուց առաջ, էջ 8:

[12]․Նույն տեղում, էջ 21:

[13]․Ուշագրավ է անվան պոետիկան (Շոշիա-սարյակ)։

[14] ․Դումբաձե Ն․, Երկեր, երկու հատորով, հատոր երկրորդ, էջ 332։

[15]․ Խալաթյան Ս․, 40 օր համբառնալուց առաջ, էջ 30։

[16]․Հենրիկ Հովհաննիսյանը դատային բնույթի ժողովրդական խաղերը դրամայի պայմանաձևերի շրջանակներում հանգամանորեն ուսումնասիրել է «Հայ հին դրաման և նրա պայմանաձևերը» աշխատության մեջ (տե՛ս Հովհաննիսյան Հ․, Հայ հին դրաման և նրա պայմանաձևերը, Երևան, 1990, էջ 206-232, «Դատ Բեդադ» և «Խաղք ու խայտառակ»)։ Հեղինակն այդ խաղերում ուշադրություն է դարձնում նաև կատակերգական տարրերին։ Հետաքրքիր է այն հանգամանքը, որ մեր քննության առարկա երկերում նույնպես բավականին մեծ տեղ ունեն կատակերգականի դրսևորումները։ Հենրիկ Հովհաննիսյանի նշված աշխատության մեջ կարդում ենք․ «Կատակերգությունը իր սոցիալ-հասարակական դերով միջնադարում նույնացվում է դատի ու դատաստանի գաղափարների հետ։ Դրա պատմական հիմքերը խորն են» (նույն տեղում, էջ 205)։ Այդ համատեքստում հանդիպում ենք նաև Դանտեի «Աստվածային կատակերգություն» երկի խորագրի քննությանը։ Այս երկի վերնագրի ընդունված բացատրությանը հեղինակը հավելում է նաև վերը նշված հանգամանքները։ Խոսքը դատ-կոմեդիա զուգակցումների ու նույնացումների մասին է, քանի որ այստեղ «դատաստանի են կանչված կոնկրետ պատմական անձինք, ոչ թե «քավության նոխազներ», այլ դարի մեղավորները և հեղինակի անձնական ախոյանները» (նույն տեղում, էջ 206)։

Գրեք մեկնաբանություն

Ձեր էլ․փոստի հասցեն չի հրապարակվելու։ Պարտադիր դաշտերը նշված են * -ով։