ԳՐՈՂԸ, ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆ Է ՄՇԱԿՈՒՅԹԻ ՀԻՄՔԸ
Հարցազրույց ՀԳՄ նախագահ
Էդվարդ Միլիտոնյանի հետ
«Գրական թերթ» – Պարո՛ն Միլիտոնյան, որո՞նք են այսօր մանկապատանեկան գրականության խնդիրները, և որքանո՞վ է այդ ժանրը գտնվում պետության հոգածության ներքո:
Էդվարդ Միլիտոնյան – Ինչքան գիտեմ, մանկապատանեկան գրականությունը աշխարհում այսօր փնտրվող ժանր և ամենապահանջված գրականությունն է, հատկապես միջին տարիքի պատանիների համար: Այդ տարիքի համար գրողները քիչ են, որովհետև դա շատ ուրույն գրականություն է, և ամեն գրող չէ, որ կարող է այդ ասպարեզում լավ գործեր ստեղծել: Ինչո՞ւ: Որովհետև այդտեղ և՛ պատանիների հոգեբանություն պիտի իմանաս, և՛ մանկավարժական ունակություն, և՛ յուրահատուկ ասելիք և լեզու: Մեր գրականության պատմությունն էլ է հուշում, որ սակավաթիվ են և՛ դասական, և՛ ժամանակակից գրողները: Այդ իմաստով շատ լավ աշխատանք է կատարել Լյուդվիգ Կարապետյանը: Նա մասնավորապես մանկապատանեկան գրականությունը մանրակրկիտ ուսումնասիրել է, հրատարակել է գրքեր, որոնցում ընդգրկվել են 5-րդ դարից, բանահյուսությունից մինչև արդի գրավոր տեքստերը: Ասեմ, որ այդ գրականության պահանջ եղել է, բայց պետք է նաև ճշմարտությունն ասենք՝ այնքան էլ հարուստ չէ ժառանգությունը: Եթե պրոֆեսիոնալ հայացքով դիտարկենք, երևի առավելապես դասագրքեր կազմելիս են անդրադարձել այդ գրականությանը կամ ստեղծել են, որ դասագիրք դառնա: Այդպես Խաչատուր Աբովյանն է փորձել՝ «Պարապ վախտի խաղալիքը», հետագայում Ղազարոս Աղայանն է մշակել հայ ժողովրդական հեքիաթները, ստեղծագործել ու 19-րդ դարի վերջերին ամենալավ դասագիրքը նա է ստեղծել դպրոցների, հատկապես կրտսեր տարիքի երեխաների համար: Այնուհետև Հովհաննես Թումանյանը «Լուսաբեր» դասագիրքը կազմեց, որի աշխատանքներին մասնակցում էին Ստեփան Լիսիցյանը, Լևոն Շանթը: Թումանյանը այդ ընթացքում խորացավ մանկագրության մեջ՝ և՛ հեքիաթներ մշակելով, և՛ փոխադրություններ ու թարգմանություններ անելով աշխարհի մեծանուն գրողներից: Այնպես որ, կարող ենք ասել, որ մեր լուրջ մանկապատանեկան գրականությունը հիմնականում սկիզբ է առել Ղազարոս Աղայանից և Հովհաննես Թումանյանից:
Խորհրդային տարիներին, երբ պլանավորվում և հրատարակվում էին գրողների գրքեր, այդ ժանրով շատ լավ գրքեր մատուցվեցին մեր մանուկներին և պատանիներին: Չենք կարող չհիշատակել Վախթանգ Անանյանի անունը՝ արկածային, նաև Հայաստանի կենդանական աշխարհը ներկայացնող և բնության ճանաչողությանը միտված հրաշալի գրքերով, ինչպես նաև որսորդական պատմություններով: Չմոռանանք նաև Խաչիկ Հրաչյանին, Սուրեն Մուրադյանին, Գրիգոր Եղիկյանին, Հենրիկ Սևանին, Նանսեն Միքայելյանին, որոնք ստեղծագործեցին այդ ասպարեզում ու տպագրվում էին բազմահազար օրինակներով: Մանկապատանեկան գրականությունը դարձել էր լիարժեք հետաքրքիր ժանր: 70-80-ական թվականներին այդ ասպարեզում մեծ ներդրում ունեցան Ռուբեն Մարուխյանը, Լիպարիտ Սարգսյանը, Յուրի Սահակյանը, Երվանդ Պետրոսյանը: Մանկապատանեկան գրականության տարածմանը նպաստում էին նաև «Ծիծեռնակ» և «Պիոներ» ամսագրերը՝ հրապարակելով այսօր արդեն ավագ սերունդ դարձած Ռոլանդ Շառոյանի, Արմեն Շեկոյանի, Սամվել Կոսյանի ստեղծագործությունները: Մի խոսքով՝ ինչ-որ չափով կարգավորված ընթացք էր: Անկախության տարիներին որոշ ժամանակ, իհարկե, մանկապատանեկան գրքերի առատություն չկար, հնարավորությունները սակավ էին պատկերազարդ, գունավոր գրքեր հրատարակելու համար: 2000 թվականից այդ գործընթացը ավելի գործուն դարձավ: Մանկապատանեկան գրականությունը հիմնականում հնարավոր դարձավ այդ հրատարակչական աշխատանքների հենքով: Անպայման պիտի հաշվի առնենք, որ մանկական գրքերը թանկ են տպագրության, հրատարակչական իմաստով: Այնպես որ, եթե հրատարակչություններ կան, որ ասում են, թե պետական աջակցություն պետք չէ, մենք կհրատարակենք, ապա մեր հակառակվելը այդ գաղափարներին տեղին էր, որովհետև ամեն հրատարակիչ չէ, որ գումար կներդնի գեղեցիկ, պատկերազարդ ժողովածուներ, գրքեր հրատարակելու, որոնք էլ պետք է վաճառվեն շատ թանկ: Մեր սոցիալական վիճակը հուշում է, որ ամեն ծնող չէ, որ հնարավորություն կունենա այդ գրքերը գնելու: 2016 թվականից ինչի՞ առջև կանգնեցինք. այն չարաբաստիկ նորամուծության առջև, երբ 2016 թվականին գործող նախարարի «ջանքերով» դադարեց պետական աջակցությունը, և մեր ժամանակակից գրողների ստեղծածը խոփին դիպավ, հատկապես՝ մանկապատանեկանը, որովհետև չեն տպագրվում ո՛չ այդ ասպարեզում արդեն ձևավորված հատուկենտ անունները, ո՛չ նոր հեղինակները: Ովքե՞ր են տպագրվում: Խանութներ գնացեք, տեսեք՝ նրանք, ովքեր հնարավորություն ունեն գունավոր բրոշյուր կամ էլ անգույն գրքեր հրատարակելու: Եվ ի՞նչ ստացվեց: Ստացվեց այն, որ որակյալ մանկապատանեկան գրականություն հրապարակում հազվադեպ կտեսնենք: Իսկ նոր նախարարները վերջին 4 տարում այդ ասպարեզի նկատմամբ որևէ քաղաքականություն չդրսևորեցին:
Դրամաշնորհներ կան, ժամանակակից հինգ-վեց գրողի պիտի հրատարակեն, և նրանց մեջ մանկական գրողի անուն փնտրելը կլինի մեծ ճոխություն: Ուրեմն՝ և՛ պետական մոտեցումը, և՛ մեր հրատարակչական ոլորտի անվանի հրատարակչությունների գործունեությունը եկան-հասան այն բանին, որ ժամանակակից գրողը՝ լավ գրի թե վատ, չի կարող գիրք հրատարակել: Մանկապատանեկան գրականությունից խոսելիս պետք է նախկինում տպագրվածներին անդրադառնանք: Բայց դրանք հատուկենտ են: Իսկ պետական հոգածություն, պետական միջոցները՝ որոշակիորեն օժանդակելու այդ ասպարեզին, զրոյացվել է: Մեկ-երկու իբր մանկագրի գիրք են տպագրել, լավ կլինի չխոսենք այդ գրքերի մասին:
Ըստ իս՝ դրամաշնորհի հանձնաժողովի անդամները ընդհանրապես կապ չունեն մանկապատանեկան գրականության հետ, նրանք, չգիտես ինչպես են հայտնվել այդ դերում, որոշում են՝ որ գրքերը պիտի տպագրվեն: Սա է իրավիճակը: Մենք քանիցս այդ հարցերը ներկայացրել ենք նախարարությունում, բայց վիճակը սա է: Ու ոչ միայն մանկապատանեկան գրականության հանդեպ: Ավելին՝ մեր մանկապատանեկան գրականությունը չի դառնում մուլտֆիլմ, տիկնիկային ներկայացում, չի բեմադրվում Պատանի հանդիսատեսի թատրոնում, այսինքն՝ համատարած զրոյացված վիճակ է, ցավոք սրտի: Նախանցյալ տարի Գրողների միությունում տեղի ունեցավ դրամատուրգիային նվիրված լիանիստ, որտեղ խոսվեց նաև այս մասին: Աբոնեմենտը կա թատրոն, կինո գնալու, բայց ժամանակակից նյութը չկա: Այս հարցերին պիտի ուշադրություն դարձնի նախարարությունը, կարծում եմ, հատուկ պիտի քննարկեն և՛ կինոյի, և՛ թատրոնի, և՛ գրականության ասպարեզի պատասխանատուները, որպեսզի տեսնեն, թե այս վիճակը պլանավորվա՞ծ է, նպատակայի՞ն է արվում, թե՞ ընդհակառակը, չեն գիտակցում, որ այս ասպարեզը ամենակարևորն է մեր ժողովրդի ապագայի համար, որովհետև եթե այդ տարիքի երեխաներին ոչինչ չունես մատուցելու քո լեզվով, այսօրվա մտածողությամբ, ուրեմն՝ 10 տարի, 20 տարի հետո պիտի պատրաստ լինես ընդունելու արտասահմանյան ֆիլմերի ու մուլտերի կամ էլ չգիտեմ ինչ գրականության վրա մեծացած սերնդի: Իմիջիայլոց այս հայտնի մանկապատանեկան ամսագրերը՝ «Աղբյուր», «Ծիծեռնակ», և «Կանչ» թերթը գնումների գործակալության մրցույթներից դուրս մղվեցին, քանզի նպատակը փոքր գումարով ինչ-որ բան տպագրելն էր: Այս քաղաքականությամբ լավ գործի մի՛ սպասեք:
ԳԹ – Պարո՛ն Միլիտոնյան, այս ամենի մեջ մի՞թե որևէ դրական բան չկա:
Էդ. Միլիտոնյան – Այս ամենի մեջ թերևս դրականը մեր համատեղ աշխատանքներն են գրադարանների, հատկապես Խնկո-Ապոր անվան ազգային մանկական գրադարանի հետ: Մանկապատանեկան գրականության շաբաթի բացումը արդեն տարիներ շարունակ տեղի է ունենում որևէ մարզում, իսկ փակումը՝ Խնկո-Ապոր անվան գրադարանում: Շաբաթի շրջանակում բազմաթիվ դպրոցներում մեր գրողները հանդիպումներ են ունենում աշակերտների հետ: Հանդիպումներ դպրոցներում, գրադարաններում և այլուր լինում են նաև տարվա ընթացքում: Հանդիպելով ուսուցիչներին, երեխաներին՝ մենք տեսնում ենք, որ մեծ սով է այսօր մանկական գրականության ասպարեզում: Մի խոսքով՝ այն վերաբերմունքը, որ կա և արդեն 5-րդ տարին շարունակվում է Հայաստանում, խելք ու մտքից դուրս վիճակ է: 45 տարի ես այս ասպարեզի ջատագովներից եմ, խոսում եմ թերությունների, բացերի, դասագրքերի մասին: Գրողների միությունում քննարկումներ ենք կազմակերպել դասագրքերի վերաբերյալ, հատկապես հայ գրականության տարրական դասարանների համար, թե ինչ ստեղծագործություններ են ներառվում. այնպիսի վերաբերմունք է ձևավորվել, որ անհասկանալի է, թե ինչ գրականություն է ընտրվում, ինչ չափանիշներով, ինչ նպատակով, ինչի համար և այլն:
Համենայնդեպս, ես մի բան եմ տեսնում, որ մեզանում ո՛չ գիտեն, թե ինչ գրողներ կան ասպարեզում, ո՛չ կարդում են այն մարդիկ, որոնք պարտավոր են կարդալ՝ լինի գրականագետ, ուսուցիչ, նախարարության թե մշակույթի մյուս ասպարեզներից՝ կինոյի, թատրոնի. նրանք գիրք չեն կարդում, ինձ այդպես է թվում, և տեղյակ չեն ու երևի չեն էլ ուզում տեսնել, թե հայ գրականությունը այսօր ինչ ունի: Դա է պատճառը, որ 30 տարվա ընթացքում հայ կինոն պատանիների համար որևէ ֆիլմ չի ստեղծել: Հատուկենտ մուլտֆիլմեր կան, հիմնականում ժամանակակից գրականությունից չսնված:
ԳԹ – Իսկ կորոնավիրուսի համավարակը ինչպիսի՞ ազդեցություն ունեցավ գրականության և հատկապես մանկապատանեկան գրականության վրա:
Էդ. Միլիտոնյան – Համավարակը եկավ շեշտելու, որ չունենք վերաբերմունք այդ ասպարեզի նկատմամբ: Փաստորեն, թատրոնների փակ լինելը, հանդիպումների չեղարկվելը, հեռավար ուսուցումը մանուկներին դուրս դրեցին ընթերցանությունից, հանդիպումներից, քննարկումներից: Այս տարի Գիրք նվիրելու օրը, թերևս, ոչ անցյալ տարիների նման լայնածավալ, բայց, այնուամենայնիվ, նշել ենք, Մանկապատանեկան գրքի շաբաթի շրջանակում պլանավորել ենք հանդիպումներ Գավառում, գրադարաններում։ Տարվա ընթացքում, չնայած համավարակին, աշխատանքներ ենք կազմակերպում քաղաքապետարանների, հատկապես Երևանի քաղաքապետարանի հետ՝ համատեղ իրականացնելով մեր ծրագրերը: Ես այդքան միամիտ մարդ չեմ: Հասկանում ենք՝ այնպես չէ, որ այս ամենի մասին բարձրաձայնելով՝ անմիջապես կլսեն ու որևէ բան կանեն: Բայց մենք պիտի ասենք, ու պիտի հասկանան ոլորտի պատասխանատուները, որ մանուկները, պատանիներն են երկրի ապագայի գեղեցիկ սերունդը, գեղեցիկ իդեաները իրագործողները լինելու: Մի խոսքով, պետք է ընկալենք, որ գրողի համար չենք խոսում միայն: Գրողը, գրականությունը մշակույթի հիմքն է: Եթե մատների արանքով նայենք, այդ մատների արանքով մեր պատմությունն էլ կանցնի: Ցավալի է վիճակը, բայց կարծում եմ, որ գոնե մի փոքր շարժում կսկսվի այդ բնագավառի նկատմամբ: Վերջապես մշակութային քաղաքականության կեցվածք կտեսնենք ԿԳՄՍ-ում:
ԳԹ – Պարո՛ն Միլիտոնյան, ի՞նչ եք կարծում, Արցախյան այս պատերազմը կդառնա՞ գրականություն պատանիների համար, կարտացոլվի՞ գրականության մեջ:
Էդ. Միլիտոնյան – Ընթացիկ պատմությունը՝ կլինեն պատերազմներ, բնական աղետներ, հասարակական կյանքի շեղումներ, բարդացումներ, ինչպես նաև դրական ալիքներ, սիմվոլիկ ձևով, որոշակի հերոսների, իրավիճակների տեսքով հայտնվում է գրականության մեջ: Առաջին Արցախյան պատերազմի օրինակով պիտի ասենք, որ շատ լավ պոեզիա, արձակ ստեղծվեց: Ցավալի է, այս երկրորդ պատերազմը մանկապատանեկան գրականություն դառնալու այնքան էլ մեծ շանսեր չունի: Այդ ցավը, ողբերգականությունը, այսպես ասած, մեծական ժանրերի հետ են բարեկամանում: Այնպես որ, մանկապատանեկան գրականությունը որոշակի իմաստով ուղղված է մանուկների, պատանիների կամքը թրծելուն, համառություն, նպատակների ձգտում սերմանելուն, բայց այնպես չէ, որ հենց վաղը այդպիսի գրքեր են ծնվելու: Շատ ծանր թեմա է դա:
ԳԹ – Գրականագիտությունը, գրաքննադատությունը հանգամանալից խոսք ասո՞ւմ է մանկապատանեկան գրականության վերաբերյալ:
Էդ. Միլիտոնյան – Մանկապատանեկան գրականության մեկնաբանություն, գրականագիտություն, քննադատություն եթե փնտրեք ինստիտուտներում, գրականագիտության ասպարեզում՝ հատուկենտ են: Լյուդվիգ Կարապետյանը երևի եզակի գրականագետ է, որ հետևել է այդ աշխարհին: Անգամ Հովհաննես Թումանյանը մանկագիր՝ այս թեման լուրջ չի ընկալվել, գրականագիտության հարց չի դարձել, թե ինչ է գրել Թումանյանը, ինչու է մշակել այդ հեքիաթը, ինչու է փոխադրել այսինչ հեղինակի այսինչ գործը: Չի ուսումնասիրվել Թումանյանի աշխարհայացքը, նրա մոտեցումը: Նա այդքան շատ էլ չի գրել, այդքան շատ չի փոխադրել ու թարգմանել, բայց արել է հրաշալի: Նա այդ հունը բացել է Ղազարոս Աղայանի հետ: Ճանապարհ է տվել: Մենք ի՞նչ ենք ընդունել այդ ճանապարհից: Հիմա շարունակության մեջ մենք ի՞նչ ենք արել և ի՞նչ ենք անելու՝ աշխարհի գրական քարտեզում մեր տեղն ունենալու համար:
ԳԹ – Իսկ նոր անուններ նկատվո՞ւմ են մանկագրության մեջ:
Էդ. Միլիտոնյան – Նոր անուններ ինչպես լինեն, եթե ո՛չ տպագրում են, ո՛չ էլ հնարավորություն կա: Հատուկենտ գրքեր տպագրում են, գրքեր էլ չեն, բրոշյուրներ են: Չեմ խորանում, ես մանկագրին մի քիչ այլ եմ պատկերացնում, մանկագիրը կամ պատանեկության համար գրողը մեկ-երկու բրոշյուրիկով չի: Խանութներում լցվածը մեր ճաշակը՝ դպրոցական տարիքից սկսած, փչացման ենթակա է դարձրել: Ծնողները չգիտեն՝ տվյալ գիրքը պե՞տք է կարդալ, թե՞ չէ: Ուսուցիչները չեն ուղղորդում: Գերմանիայում, այլ երկրներում հանդիպումներ եմ ունեցել, այնտեղ ուսուցիչը ունի նաև առաքելություն: Ծնողները ուղղորդվում են նոր տպագրված լավ գրքերի ընթերցանության: Սկանդինավյան երկրներում քաղաքապետարանները իրենց գրողների հետ տարեկան հանդիպումներ են կազմակերպում դպրոցներում, վճարովի հանդիպումներ: Եթե հայտնի գրող է, պարտավոր է տարին մոտ 12 հանդիպման գնալ: Վճարում են քաղաքապետարանները:
ԳԹ – Պարո՛ն Միլիտոնյան, անցյալ տարի ԿԳՄՍ նախարարությունը ՀՀ հանրակրթական դպրոցներում իրականացրեց «Քո արվեստը դպրոցում» ծրագիրը, որը միտված էր դպրոցներում այլընտրանքային կրթության նորարարական հարթակ դառնալուն: Ձեր կարծիքը այս ծրագրի մասին:
Էդ. Միլիտոնյան – Իսկապես լավ ծրագիր էր: Բայց ովքե՞ր էին ընտրում, թե ով պիտի գնա դպրոց: Դպրոց ամեն գրող, ամեն գրողի ստեղծագործություն պիտի գնա՞, թե՞ ոչ: Չէ՞ որ գրականությունը տարբեր աստիճանավորումներ ունի: Հրավիրեցի՞ն առանց այդ էլ մի քանի մանկագիրներին, որ գնան դպրոցներում հանդիպումների: Դո՛ւք նրանց պիտի հրավիրեիք, սիրելի նախարարություն: Դուք պիտի նրանց խնդրեիք, որ նրանք գնան, հանդիպեն դպրոցականների հետ: Ինչո՞ւ: Որովհետև նրանց գրածները կան դասագրքերում: Երեխաները շատ են ուզում հանդիպել նրանց: Դուք մտածո՞ւմ եք դրա մասին, թե՞ պատահական կորոշեք, թե ով պիտի գնա դպրոց: Լավ ծրագիրը պիտի նպատակային լինի: Պիտի իմանաս՝ այդ մարդը դպրոցին ի՞նչ է տալու: Ընդամենը մի քանի հեղինակ է մնացել, նրանց պիտի խնդրելով տանեին, մինչդեռ այդ հեղինակների գրքերը նախարարությունը մերժում է տպագրել: Սա աբսուրդ է: Կրկնում եմ՝ մեծագույն աբսուրդի թատրոն է: Ովքե՞ր են, ո՞վ է նրանց լիազորել, որ դառնան Մշակույթի նախարարության հանձնաժողովների անդամ: Եթե գրող են, ի՞նչ գրքեր են գրել, ով է նրանց որպես գրող ընդունում: Բայց չէ՞ որ այդպիսի հարյուրավոր գրողներ կան, ուրեմն բոլորին էլ դարձրեք հանձնաժողովի անդամ: Նրանք, ըստ իս, պետք է լիազորված լինեին տարբեր մասնագիտական կառույցներից, որպեսզի պատասխանատու լինեին, ոչ թե փոխնախարարի կամ չգիտեմ ում, գուցե մի երկու փորձագետի կողմից ընտրվեին ու այսպես անպատասխանատու վարվեին մեր գրականության հանդեպ: Ես տեղեկացել եմ, որ դրամաշնորհի 19 մարդ է արժանացել, որից 11-ը թարգմանական է, 6-ը՝ ժամանակակից գրականություն, 2-ն էլ՝ գրականագիտություն: Սա է մեր ժամանակակից գրականության հունձքը, որ նախարարությունը հանձն է առել օժանդակել: Սա որևէ խելք ու մտքի չի ենթարկվի:
