Ոչինչ դրսում չէ, ոչինչ ներսում չէ, որովհետև այն,
ինչ դրսում է՝
միաժամանակ նաև ներսում է։
Հերման Հեսսե
Տարիներ առաջ լույս է տեսել Գուրգեն Խանջյանի «Մատնագիր» վեպը, որն իր ենթագիտակցության կենսագրական խոստովանությունն է: Գրողը ժամանակի հետ շարունակում է իր խոստովանությունը ու ասես նոր օրերի շնչառությամբ պարզաջրում այն արդեն «Ներսուդուրս»-ի փոխակերպումներով՝ ճերմակ թղթին, ճերմակ ոչնչին, որը, ըստ Գուրգեն Խանջյանի, տիեզերական ոչնչի խորհրդանիշն է, իսկ ըստ իմ բանաստեղծության՝ «…գիրն էլ թղթին չի գրվում, այլ ուղեղի ջրերին»: Գ. Խանջյանի «Ներսուդուրս» վեպում ներսն ու դուրսը ազատ ու բնականորեն խառնվում են իրար՝ ստեղծելով մի վիճակ, որտեղ ոչ մի բան միանշանակ գոյություն չունի, և վեպի առաջին իսկ նախադասությունը անանուն հերոսի անհասցե հարցն է. «Հնարավո՞ր է, որ իմ բարդույթներով, իմ նևրոզներով ճանաչեն ինձ, որպես ինքնության տեղաշարժված – ցցված նշաններ՝ գուցե նրա՞նք հիշեցնեն – հանեն մոռացումից…» (Գլուխ 1, «Ավարտի ճամփին հաշտություն է պետք» ):
Ներսի ու դրսի փոխակերպումները
Գուրգեն Խանջյանի կենսավաստակով հարստացած մտապաշարը բացահայտել է, որ նույն բաները բոլորը գիտեն, ա՛յ, տարբեր բաներն են, որ շատերը չգիտեն: Պարզունակ կետի (անձի) աբսուրդով այսօր ոչ մեկին չես զարմացնի, ո՞վ չգիտի, որ գիծը (կենսադաշտը) կետերի շարան (բազմություն) է, և կետը մինչև և հետո չունի, այն բնության էներգիայի փոխանցահոսքի սուբյեկտներց մեկն է՝ ուղղորդված ընթացք՝ հետ ու առաջ շարժվող: Ուստի բնական է, որ ոչ թե վերապատմող, այլ վերաիմաստավորող գրողի վեպում «Ներսուդուրս», սահմանազատման գծեր չեն քաշած իրականի ու անիրականի, ներսի ու դուրսի միջև: Եթե ինչ-որ գիծ էլ քաշված է, թերևս դա անհատի ճակատագրի հետագիծն է, դարձի ճանապարհը, որի նշաններն ուղղված են դեպի անցյալով ապագան, որտեղ ժամանակի ու տարածության հսկա ծիրում, թվում է, «Թիրախն անշարժ է, անփոխելի», իսկ նրա հետ հաշտ լինելը կենսական և հոգևոր անհրաժեշտություն է. «…քամի է՝ հոգ չէ՝ քամու միջով, անձրև է՝ անձրևն էլ հրաշալի է՝ անձրևի միջով, ձյո՞ւն է՝ հեքիաթային է, ձյան միջով…» (Գլուխ 1): Այո՛, նպատակին հասնելու համար հաղթահարող պայքարն է կարևորը, ոչ թե հակամարտությունը, ուստի՝ պետք է պատրաստ լինել չտեսնվելուն, այսինքն՝ լինել օդ, ողողվել ամենուր, հետ ու առաջ գնալ, ներսուդուրս ելումուտել ու նվաճել խաղաղությունը ինքնավեհացման, հոգեվիճակային լեզվով ասած՝ մոռացումով բավարարված հանգստությանը, որը ծանոթ դարձն է ի շրջանս յուր, տվյալ վեպում՝ գենաշղթայի օղակը: «Տունն ինչ է… Սաղմոն ձուկը, օրինակ, ձկնկիթից դուրս է գալիս՝ ծնվում է լեռներից իջնող գետ ջրերում, հետո գետով իջնում է օվկիանոս, ապրում այնտեղ լայնազատ, սակայն տարիներ անց հանկարծ տան բարդույթի սարքը միանում է գեներում, հանկարծ հիշում է՝ տուն ունեմ՝ այնտեղ հեռվում, գետի ջրերում, պոկվում է տեղից ու լողում, հազարավոր կիլոմետրեր է անցնում, գտնում է այն գետը, հոսանքին հակառակ բարձրանում, հասնում ծննդավայր, ձկնկիթ գցում հարազատ ջրերի մեջ և… մեռնում (հավերժացում-Հ.Հ.): Տունը մեռնելու համար է, կյանքը դրսում է (մահը-Հ.Հ.), տնից դուրս ու հեռու» (Գլուխ 10, «Տունը մեռնելու համար է»):
Գուրգեն Խանջյանի «Ներսուդուրս» վեպում Անանուն (պայմանականորեն, հերոսը վեպում անուն չունի-Հ.Հ.) հերոսի ներս ու դրսի փոխակերպումները ժամանակակից վարքուբարքի տիրույթում է ծավալվում և ինչ-որ չափով էպոսյան ընդհանրական մտածողությունից է ածանցված. «Ես իմ մոտոցիկլետը (Քուռկիկ Ջալալին-Հ.Հ.) քոքում եմ, քաղաքից դուրս եմ գալիս, մտնում Զանգվի ձորն (Հայրենյաց աշխարհ-Հ.Հ.) ու այնտեղ, մենության մեջ, մարզվում, ամռանը մտնում եմ գետը, լողում, քարեր եմ նետում ջուրը, վազում՝ անհարթ տարածքով, թափառող շներին եմ քշում քարուփայտով, օձ սատկացնում՝ եթե դեմս ելավ, իսկ նրանք ելնում են, գորշավուն գյուրզաներ, պայծառանախշ իժեր… Այս ամենը թարմացնող է, բնազդները թարմ ու զգոն պահող: Ա՛յ, մորուքս մի քիչ սևացնեմ ու դուրս գամ, մոտոցիկլետս սպասում է ցախատանը» (Գլուխ 2, «Ձորի ծառաբնին հենած կնոջ երգն ու հևքը): Վեպում հերոսի շարժող ուժը Ծուռ Դավթի ոգին է, նա անգամ երազի մեջ Արտավազդին մերժելով, փաստորեն հստակորեն մերժում է պատասխանատվությունից խուսափող Փոքր Մհերին, որը անկար է նոր աշխարհ ստեղծելու, որովհետև համակերպված, հանձնված, խեղճացած շիդար է. «…նրան ազատելն անիմաստ է, նա աշխարհ քանդող չէ, թող մնա որպես խորհրդանիշ, այդպես օգուտն ավելի կլինի, դուրս գա՝ կհիասթափեցնի, խայտառակ կանի, կվարկաբեկի: Դեհ, մնաս բարով, Արտավա՛զդ» (Գլուխ 2): Գրքում իրար հաջորդող տասներեք գլուխները մեկումեջ գրաֆիկորեն միմյանցից տարբեր են ուղղագիր և շեղագիր տառերով, որն այնքան էլ իմաստային առումով արդարացված չէ: Այն չի ասոցացվում իբրև ակնարկ հերոսի ներս ու դուրսի միմյանցից շեղվածության, որովհետև նրանք բովանդակությամբ իրար շարունակող ու լրացնող են: Յուրաքանչյուրն ընկալվում է որպես ըմբոստ հոգով դեմքի մեկ երեսը խաղարկուն ծռություններով, որը իրապես մաքրաշարժ ուժ ունի և կարող է ընդունել սխալը, ճշմարտության առջև խոնարհ լինել, քնելուց առաջ էլ մեղա գալ աղոթքի հետ. «…կներեք ամենքդ, կներես մայր, կներես պապ, կներես տատ, մյուս տատը, չէ՛, նրան չէ, ես շատ էի փոքր, երբ նա գնաց, նրան ոչ մի վատություն անել չհասցրի, ափսոս, լավ չի, բայց ոնց էլ լինի՝ գոնե մի տհաճություն պատճառած կլինեմ, գոնե մի պստիկ, ուստի՝ դու նույնպես ներիր, մյուս տատ, իսկ մյուս պապիս առհասարակ չեմ հանդիպել, նրա աքսորից տասներեք տարի հետո եմ ծնվել, բայց ի՞նչ իմանաս, գուցե այն շղթան, որին որպես օղակ պիտի հետո ավելանայի, պատճա՞ռ է եղել նրա աքսորի հասցնելու, թեև շատ կողմնակի՝ սակայն ես է՞լ եմ մասնակից ինչ-որ տեղ, ուստի՝ մյուս պապ, դու էլ ներող եղիր, և նրանք, ովքեր վաղուց են եղել, բայց առնչվում են որևէ կերպ, ներող եղեք…» (Գլուխ 1): Ազգային վեպի հերոսն ու Խանջյանի Անանունը տարբեր լինելով՝ նաև շատ նման են, որովհետև ունեն գենային ընդհանուր ակունք: «Ներսուդուրս» վեպում էլ հանգամանքների բերումով բաժանված հայր ու որդու հանդիպման խնդիրը կա: Խանջյանի Անանունի ներսը երկինք է, ուր մշտապես սկզբնախորհրդի նման հայրն է. «Երբեմն, երբ երկնքում աղավնիներ եմ տեսնում, թվում է՝ հայրս է, որ բազում աղավնիների տրոհված, բազմաթիվ թևաբախումներով ճախրում է անհուն կապույտի դեղնաճերմակ լույսերի մեջ» (Գլուխ 1): Միաժամանակ կա նաև վեպի հերոսի դրսի իրական հայրը, որը, սակայն, ինչքան էլ ծածկված լինելով հերոսի ներսի հորով, մեկ է, ոչ ոք բաժանման փաստը արդարացնելու քաջություն չունի. «Աչքերի խորքում, շատ խոր, տեսա խոսելու ցանկությունը, բայց տեսա նաև, որ չի խոսելու: Դարպասի մոտ դրեցի կապոցը, հեռացա՝ թիկունքիս զգալով նրա հայացքի շաղափը» (Գլուխ 13): Շարունակական ներս ու դրսի հազար ու մի փոխակերպումներում վեպի հերոսը կայուն մնում է երազային տարիքում, որտեղ ինքն էլ չի հասկանում. «մեծ-փոքր եմ կամ փոքր-մեծ, արտաքնապես մանուկ եմ, ներքինով մեծահասակ, թե՞ հակառակը»: Ինքնաճանաչողության ենթագիտակցական փնտրտուքը նրան հասցրել է գիտակցությանը իր ես-ի երկակիության, որն ազատական տենչին կապանքներ է ավելացնում, և որքան էլ կտոր-կտոր անելով ինքն այդ չուզենա. «Չի ստացվում ազատությունը, չի ստացվում… է, հա՛, ո՞նց ստացվի, որտեղի՞ց… Նա միայն քո ներսում է, զգույշ հանիր դուրս, նկատեցին՝ կխփեն գլխիդ» (Գլուխ 8, «Կպի՜ր քո ժամանակին, կի՜պ կպիր, հեծնիր» ): Ուզի թե չուզի, այն կախված է կեռիկից ու այդպես էլ թպրտալով ու գալարվելով հասունանում է՝ ծերանում, չիմանալով, թե կարթը, որ ձեռքին է, ո՞վ է հաճույք ստանում իր տառապանքից: Ժամանակի համար հեչ կարևոր չէ փչացած կյանքերը, ինչ իմանաս, որ դրանցից մեկն էլ դու չես, մեկով ավելի է, թե մեկով պակաս, աշխարհի համար նշանակություն չունի, առաջնահերթը՝ կրկնվող գործողություններով, բայց շարունակվող գործընթացն է, որ չընդհատվի: Մարդիկ ուր էլ գնում են, բայց իրենց մեղքերը մնում են, դրանք շատ ծանր են, հաճախ դրանցից էլ փախչում են, իսկ անճար մնացածները իրար գլխի են լցվում, կուտակվում, թանձրանում ու լավայի պես մի օր դուրս ժայթքում: Հեղափոխություն: Շատ-շատերի ներս ու դուրսը խառնվում է իրար՝ փոխակերպվելով մեկ ընդհանրական դրսի. «Ետևից մեկը հրեց, ընկա ուղիղ ոստիկանի գիրկը, իր հերթին ոստիկանն էլ հրեց՝ ընկա ժողովրդի գիրկը. գնդա՞կ եմ, ինչ է…» (Գլուխ 10, «Տունը մեռնելու համար է»), գնդակ-գնդակ անհատների ներս ու դուրսը զարկվում է իրար ու ալիքների խորքում խմորված ընդհանրական ներսին հորձանք տալիս: «Այդպես էլ չես հասկանում՝ պատահաբար է լինում այստեղ ամեն բան, թե այնուամենայնիվ նախատեսված աբսուրդ է, իսկ եթե նախատեսված է՝ աբսուրդ չէ, այսինքն՝ աբսուրդ է, բայց բեմադրած» (Գլուխ 2, «Ձորի ծառաբնին հենած կնոջ երգն ու հևքը»): Այս ամենի ընդհանուր համայնապատկերի առջև ուշագրավ է Սարոյանի (հայ) և Դոստոևսկու (օտար) ստեղծագործություններում հոգեվիճակների հեղինակային մեկնումը այսօրվա հայի ներսուդրսի գոյաբանական դիտանկյունից, որտեղ հարևանի հարսի պես դրսի ներսն է գեղեցիկ, որը հստակ արտացոլված է հեղափոխության մոգատիրույթում. «Չէ՛, ընդհանուր առմամբ Սարոյանին այնքան էլ լուրջ չեմ վերաբերվում, նա այսբերգի նման է, իր մի ինչ-որ կեղծ պստիկ մաս հանել՝ ցույց է տալիս, իսկ իսկականը խոր թաղել է մութ ջրերում (Վեպում՝ Զանգվի, Արզնու, Սևանի ջրերում-Հ.Հ.), Աստված որ անի՝ տեսնեն: Լուրջ գրողը Դոստոևսկին է, ինչ ունի-չունի, ներսից քերել՝ հանել է ի տես, մի շատ պստիկ բան է թողել ներսում՝ իր սեքսուալ հարաբերությունների առավել հիվանդագին դրսևորումները, դեհ, եթե մարդն իր ունեցած-չունեցածը վաճառքի է հանել, թույլ տանք, որ մի պստիկ բան էլ ծոցագրպանում պահի իր համար, գոնե մի կետի պե՞տք է հենվի (Ձորի կինը, անանուն մարդը-Հ.Հ.), որպեսզի չտապալվի… Համ էլ, եթե դա հաներ, ամբողջը սևեռվելու-կենտրոնանալու էր դրան, մնացյալն ածացյալ էր դառնալու» (Գլուխ 2):
Ժամանակի հախուռն ընթացքի տրամաբանությամբ են պայմանավորված Գուրգեն Խանջյանի «Ներսուդուրս»-ի արդիահունչ ընդվզումով փոխակերպումները, ինչ-որ չափով վերակերտվել է ռեպաոճային գրության, որում տարաշխարհիկ ուրիշություն, անապագա ու անանցյալ ներկան է զգացվում, որի թիկունքի ջերմության պակասը առաջին հերթին հեքիաթի պակասից է. «Քայլքիս ռիթմին համաձայն՝ միտքս ինքնաբերաբար ռեպ է շարում, ռեպի երկրպագու չեմ, բայց սա ի՜մ ռեպն է, իմ տրամադրության ռեպը, իմ ներքին ռիթմին համահունչ ռեպը…» (Գլուխ 12, «Ես եմ տերը քաղաքի, ես եմ աղը էս երկրի»):
Վեպում փոխակերպումներն անմիջապես առնչվում են ժամանակային կոորդինատների արմատական փոփոխություններին: Սյուժեի գործողությունները զարգանում են Հայաստանի համար կարևոր ու բեկումնային ժամանակահատվածում, երբ կայանում է նոր ժամանակների քաղաքացին, որն ունակ է ու պատրաստ պաշտպանելու յուր իրավունքները, որի համար ըմբոստացել է, ելել է վերականգնելու իրավական ու արդար պետության կարգերը: Հերոս Անանունը կարող է ոչ միայն Գուրգեն Խանջյանը լինել, այլև մեզնից յուրաքանչյուրը, որը երկնքից ընկնելու պես գտնում է այն տարածքը, որտեղ պահն է թելադրում «իմաստավորելու» ու գերապատվելու պատեհապաշտական գոյաբանությունը. «Ես ոգեշնչված պաղեցի հեղափոխական կեցվածքի մեջ… Ափսոս, թափ էի առել և դեռ էլի ահագին բան կարող էի բստրել… Ինչ որ է, թեև կարճառոտ, սակայն լավ ստացվեց կարծում եմ, ճիշտ է՝ մի պահ խզման եզրին էի, ծիծաղս հազիվ էի զսպում, հատկապես՝ երբ հիշատակեցի մարդու իրավունքներն ու ազատությունները, իրավահավասարությունն ու ժողովրդավարությունը… Բայց ո՞նց չհիշատակես՝ այդ բառերը մոգական ազդեցություն ունեն կաղապարված ուղեղների վրա» (Գլուխ 12): Բայց ո՞վ կարող է որոշել ճշմարիտի սահմանները որտեղից են սկսվում և որտեղ ավարտվում, երբ ամեն հաջորդ պահը ոչ թե շարունակություն է, այլ նախորդի բացասում (փոխակերպումներ բացասման բացասումով), որովհետև հեղափոխություն է. ազատությանը չի բավարարում աշխարհի չորս ծագերը, չի բավարարում անգամ հազար ու մեկ ծագերը. «Ազատության աճող գովերգությանդ հետ՝ արգելքներն ավելանո՞ւմ են, ստացվում է՝ ինչքան շատ ազատություն, այնքան շատ ու խիստ արգելա՞նք…» (Գլուխ 8, «Կպի՜ր քո ժամանակին, կի՜պ կպիր, հեծնի՜ր»):
Նշանասիմվոլային դրսևորումները վեպում
Գուրգեն Խանջյանն ազատորեն տեքստը գեղարվեստականացնում ու խորություն է տալիս այլաբանության և փոխաբերությունների անկաշկանդ օգտագործմամբ, որով ձևավորում է տվյալ վեպի նշանասիմվոլային լեզուն: Անանունը վեպի առաջին իսկ պահից ենթագիտակցական մեկնությամբ սկսում է իր աղոտացած ծիրանագուն լույսի աղբյուրը որոնել, որը նրան նախ անցողիկ երազ է թվում. «Եվ հանկարծ նեղլիկ լուսամուտով թափանցող լույսի շողքը կենդանի թվաց, ծիրանագույն շողքը, որ փոշու միջով թափանցում՝ պառկում էր հատակին, շարժվում էր, գալարվում, գնում-գալիս, թրթռում, ասես ուզում է ուշադրություն հրավիրել, կանչում էր, ինչի՞ն էի պետք… Մտա մեջը, կանգնեցի՝ ինչպես ցնցուղի տակ, և մի փափուկ, աննկարագրելի ջերմություն զգացի, անիրական խանդաղատանք…» (Գլուխ 3, «Գմբեթին նստած լույսի ժպիտը մայրամուտին»), ապա կամաց-կամաց հստակվում է, որ մենակությունը ինքը ներկայություն է, և հասկանում՝ «իրականությունը իրականում կատարվածի արդյունք չէ, այլ նրա մասին պատմածի արդյունք» (Գլուխ 10, «Տունը մեռնելու համար է»): Կյանքի փորձություններով ամեն անցում իրականում ետքայլ է, որովհետև առջևը մութ է, ետևում է լույսը. «Քար է, շրջանցիր, ծառ է, չբախվես, մայթեզրն է, չսայթաքես, ետ արի, հիմա՝ ուղիղ, այո՛, ուղիղ: Ահա լույսը երևաց…» (Գլուխ 13, «Շշշը՛…»): Խանջյանի հերոսը թվերի մոգականությանը այնքան էլ չի հավատում, սակայն գիտի ընդունված կարգը՝ հանգստարանում մեռյալներին զույգ ծաղիկ են տանում, իսկ նա մոր շիրիմին երեք ծաղիկ դրեց, կարգազանցությունը ներսից էր գալիս (մայրը ապրում է), ապա՝ «Մեկը կտանեմ պապիս գերեզմանին, թող զարմանա» (Գլուխ 11, «Դուդուկի մենանվագ՝ ավարտուն կոնցեպտների տարածքում»): Կարոտախտը վեպի ներսի երանությունն է: «Պարապ կրակոցն աղավնի իջեցրեց երկնքից» գլխում Անանունը հեղափոխության եռուն պահին գնում է լեռները՝ որսի, թերևս ավելի շատ մեկուսանալու, որովհետև կասկածում էր, թե չորս կողմում բեմադրություն է ընթանում իրեն փորձելու համար իրականի ու անիրականի (ներսի ու դրսի) միջև, ինչի հետևանքն էր ձորի ամենացածում բարալիկ գետի մոտ նրա հայտնվելը, աննպատակ երկու կրակոցը երկինք ու արնածոր թռչունի՝ ոտքերի տակ ընկնելը. «Աստված իմ, էս խեղճին ինչո՞ւ բերիր կրակոցիս ընդառաջ…»: Չալպտուր թռչունը հրահա՞վ էր, թե՞ աղավնի: Առասպելներից էր գալիս, թե՞ հորից տրոհված ու երկինք ելած սիրասուն աղավնիներից մեկն էր: Նա չէր հասկանում: Օդում կախված էր անեղծությունը կորցրածի մեղքի զգացողությունը, իսկ հողին փռված է արնաշաղախ ճակատագրի թռչունը, որը Հազարան բլբուլի պես ճառագայթարձակ է: «Փամփուշտները նետեցի ջուրը, հրացանն ուզեցի քարերին խփել, ջարդել, բայց մեկը ետ պահեց ձեռքս, պապիս ոգին էր՝ իր հիշատակն էր պահում, ծնկներիս դրած՝ նստեցի քարին, փողից դեռ վառոդի հոտ էր գալիս»: Ներկա օրերում զղջումը պահի հպանցիկությունն ունի, և ապաշխարողը, իրադրությունների հարափոփոխ արագությանը տրված, փախչում է ինքն իրենից, փորձելով մոռանալ տխրություն, ուրախություն, զայրույթ, անհանգստություն, տագնապ, վախ, այդպես և վեպի մեր ժամանակի հերոսը (խանջյանական ոճով խորհեցի), որը իրեն նեղություն չի տալիս հարցնելու՝ ես ո՞վ եմ ախր: Չգիտես ինչ նախախնամությամբ՝ նա իրեն որոնում է ձորերում, ինչը վեպում ասես սիմվոլն է աշխարհի հատակի, որտեղ մենությունն այլևս հեռանալու տեղ չունի, ու փորձում է ինքնաոչնչանալ պարպվելով՝ օդը խայթելով, թույն թքելով, հողին գալարվելով, բայց և մնում է: Նրան պահում են կյանքի նշանները՝ ձորի թութը, շլորը, ընկույզը, տատրակը, օձը, ձորի կինը, շները, իր թափառ կյանքի տարփանքի ծառ առագաստը: Ինքնատիպ է (արդեն ստեղծագործական ձեռագրի երանգ ստացած) Գուրգեն Խանջյանի՝ էքսպրեսիվ հաջորդականությամբ շարահյուսած սիմվոլային արժեքով բառ-բանալիների քրոնոտոպը, այսինքն՝ ժամանակի ու տարածության գեղարվեստայնացումը, որը դինամիկ շնչառություն է մերթընդմերթ ներարկում տեքստին: «Մոլորակն է ոտքիդ տակ, զգո՞ւմ ես, ահա, պտտվում է, իսկ մեկ ակնթարթի կանգառ չունի, ենթակա է, պտտվում է, անդադար, նույնը, նույնը… Ինքը պտտվում է, իր վրա ծրագիրն է պտտվում-խմորվում. ապրում են, վազվզում, խժռում, արտաթորում, սիրում, ատում, հավատում, մտածում, մեռնում, ծնվում, վազվզում, մեռնում… Մեկը հասցնում է, մյուսը չի հասցնում՝ խժռում, վերադառնում՝ նորից է սկսում, վազվզում է, ապրում, խժռում, մտածում, քնում, խժռվում, մեռնում…» (Գլուխ 13, «Շշշը՛…»): Ընդհանրականի տանող սիմվոլ է նաև այն, որ վեպի գործող անձանցից ոչ մեկը անունով հանդես չի գալիս:
Վերջաբանից առաջ
Խանջյանի վեպում հերոսի երկակիությունը, ըստ իրադրության, դրսևորվում է ազգային վեպի մեկ այլ հերոսի, զորօրինակ՝ Դավթի հորեղբոր բացասական բնավորության գծերով` վկայելով, որ վեպում իրականում գործողությունները զարգանում են թելադրված ոչ թե հերոսի սուբյեկտիվ ես-ով, այլ՝ խորհրդանշանորեն Մենք-ի ես-ով. «…հրաշալի էր, հատկապես՝ որ աչքիս առաջ ջահել հեղափոխական ոռիկ էր թրթռում, նարնջագույն կարճ ու կիպ շրջազգեստով ամփոփված, այ սա համահարթեցնել պետք չէ, հազար հեղափոխություն արժի, հայրենիք նույնիսկ, անձամբ ես, օրինակ, կծախեի, իհարկե, ի՞նչ համեմատություն՝ բորբոսնած վանքերով խցված քարքարոտ տարածք և կենսալեցուն թրթռուն, դեռահաս ոռիկ: Հերթական շրջադարձին չդիմացա ու ձեռնափս ակամա, կամ էլ ինչո՞ւ ակամա, հենց կամա, դրեցի տաք, կենսալեցուն կիսագնդին, կծկվեց, թուլացավ ափիս տակ, դարձյալ կծկվեց…» (Գլուխ 9, «Պարապ կրակոցն աղավնի իջեցրեց երկնքից»): Թերևս ամեն ինչ ուղղակի չհասկացվելու համար այստեղ հումորային թույլ նրբերանգ է պակասում տեքստին, ի դեպ, և վեպին, որի զսպանակված ճիգում էներգիա է դրվագից դրվագ ավելանում, և ուր որ է կպայթի, ցաքուցրիվ անելով մի ժամանակակից պատում, բայց որտեղից որտեղ, թռչունի արյան կաթիլը կաթում է ճերմակ ոչնչին, ու ճերմակը լցվում է մշուշից եկող արձագանքով. «Միայն՝ խիղճդ, խիղճդ, որ կսավառնի ոչնչի մեջ…», և ճշմարտությունը նորից սկսում է ծավալվել, բայց ինչքան էլ մեծանա, միևնույն է, անիծված աշխարհի պակասը չի լրանա, որովհետև ունայնության եզրերը դեռ ոչ մի իմաստուն չի հաջողել որոշել: Կյանքը միշտ էլ անավարտ է, անսկիզբ, մնում է մի գիժ ներկա, չսանձավորվողի դիպվածապաշտություն. «Հետո կյանքը ցույց կտա, ոնց ցույց տվեց՝ այնպես էլ կարձագանքեմ, աբսուրդի ոգին, հուսով եմ, մի անակնկալ կբերի ընդառաջ, կբախի դուռս…» (Գլուխ 10):
«Ներսուդուրս» վեպում երբեմն հեղինակային խոսքում տեղ են գտել որոշ անհարկի օտարաբանություններ, որոնց փոխարինումը հայերեն համարժեքներով, հարկավ, կապահովեր տեքստի համապատասխան հատվածի բարեհնչյունությունն ու բնականությունը: Ըստ իս, թերևս արժե նշել մեկ սպրդում. հեղինակի անունը շատ ավելի մեծ տառերով է գրքի շապիկին գրված, քան վեպի անունը: Չեմ մեկնում: Աստված երրորդություն է սիրում. հույս ունենանք, որ «Մատնագիր», «Ներսուդուրս» գրքերի ուրույն ու ինքնաբուխ ծավալվող շարքը կամբողջանա ենթադրյալ նոր գրքով:
Գրչիդ զորություն, Գուրգե՛ն Խանջյան:
Հ.Գ. «…այո՛… Էստեղ օդն ուրիշ է, թարմ է, անհայտության գայթակղիչ սարսուռով հագեցած… Սառն է բազրիքի երկաթը, բայց չի սթափեցնի, սառն է օդը, սառն է երկինքը, բայց չեն սթափեցնի… Շշշը՛, ինձ լռություն է պետք, լռեք, թողեք լսեմ, թողեք կռահեմ, շշշը՛… (Գլուխ 13, «Շշշը՛…»):
