Ես նրա հետ հաճախակի եմ հանդիպել, զրուցել բազմաթիվ թեմաների շուրջ` գիտության, գրականության, մշակույթի, հասարակական այլևայլ խնդիրների: Նա քիմիական գիտությունների դոկտոր է, Հայկական հանրագիտարանի երկարամյա աշխատակից, իսկ վերջին քսան տարիներին՝ գլխավոր խմբագիր: Նրա անմիջական նախաձեռնությամբ լույս են տեսել գիտության և մշակույթի ամենատարբեր ճյուղերին վերաբերող բազմաթիվ հատորներ: Խոստովանեմ, որ ես նրանից շատ բան եմ սովորել, շատ նոր գիտելիքների հաղորդակից դարձել: Այո՛, այո՛, նա հայտնի անուն է մեր մտավորականության և ինչո՞ւ միայն մտավորականության, նաև լայն հասարակայնության շրջանում: Դուք ճիշտ կռահեցիք՝ խոսքս Հայկական հանրագիտարանի գլխավոր խմբագիր Հովհաննես Այվազյանի մասին է: Նա հայկական քիմիական անվանակարգությանը, հայ ազգային-ազատագրական պայքարին, Առաջին համաշխարհային և Արցախյան պատերազմներին նվիրված մի շարք ուշագրավ աշխատությունների հեղինակ է: Եղել է «Ջավախք» հայրենակցական միության (1994–2006 թթ.) և նրա «Ասպնջակ» թերթի խմբագրական խորհրդի նախագահը:
Ինչպես նշեցի՝ մենք հաճախ ենք հանդիպել իր աշխատասենյակում, զրուցել տարբեր հարցերի շուրջ, և իր գործի իսկական նվիրյալը պատմել է աշխատանքային իր նոր ծրագրերի մասին: Հիշում եմ՝ ինչպիսի սիրով էր խոսում Հովհաննես Թումանյանին նվիրված հանրագիտարանի մասին, որն այսօր արդեն դրված է ընթերցողի սեղանին: Ինձ հարցնում էր, թե ինչ նոր գործեր եմ գրում երեխաների համար, երբեք չակնարկելով, որ ինքն էլ է ստեղծագործում, նույնիսկ պատրաստվում է գիրք հրատարակել մանուկների համար: Եվ վերջերս, երբ իր ջերմ մակագրությամբ՝ «Ձեռքս բաց մի թող…» խորագրով ժողովածուն նվիրեց ինձ, որի էջերում տեղ են գտել և՛ մանուկների, և՛ մեծահասակների համար գրված բանաստեղծություններ, քառյակներ, լեգենդներ ու պոեմներ, անկեղծ ասած, անակնկալի եկա: Ա՛յ Հովհաննես, ախր, ինչո՞ւ այդ մասին երբեք չես խոսել: Հետաքրքիրն այն է, որ բոլոր գրողներն ու գրականագետները պնդում են, որ երեխաների համար գրելը դժվարին գործ է, իսկ Հովհաննեսը սիրով է զբաղվել այդ գործով, և հաջողությունն ակնհայտ է:
Հենց սկզբից նշենք, որ Հովհաննես Այվազյանն իր ասելիքը վերցնում է կյանքից. իր բանաստեղծություններում ու քառյակներում փորձում է արտահայտել սեփական ապրումներն ու զգացումները, ինչպես ասում են՝ կեղծ նոտաներ չի հնչեցնում: Իսկ նա իր հոգում կուտակած շատ ասելիք ունի. հուշեր ու հիշողություններ, որ գալիս են մանկությունից՝ հայրենի Ջավախքում ապրած տարիներից: Եվ շատ բնական ու հուզիչ է հնչում, երբ նա քառյակներից մեկում ասում է.
Մի՛ գնա, հեքիա՛թ, մի՛ լքիր դու ինձ://Կյանքը դժվար ու սուտ է առանց քեզ,//Անցած օրերիս հուշերն անմոռաց//Եվ անուրջներն եմ պահ տվել ես քեզ:
Մարդկային աշխարհում, ցավոք, բարու կողքին ապրել ու ապրում է չարը, որը միշտ մերժել են բոլոր ազգերի արվեստագետները, մեծ մտածողները, վերջապես, իրենց տուն ու տեղին նվիրված աշխատավոր մարդիկ: Եվ Հովհաննես Այվազյանը, որպես գիտության և արվեստի մարդ, ժողովրդի իղձն ու ցանկությունն այսպես է ներհյուսում իր քառյակին.
Բարուց այն կողմ նորից բարի լինի թող,//Չարի կողքին՝ բարին լինի զորավոր,//Բարի լույսով լցվի ամեն բացվող օր,//Բարին ընդմի՛շտ դառնա տեր ու թագավոր:
Հովհաննես Այվազյանի պոեզիան շնչում է սիրով ու բարությամբ: Դա ցանկացած արվեստագետի գլխավոր առաքելությունն է, երազանքն ու նպատակը: Ահա դրա օրինակներից մեկը.
Ձյունը փռել է իր լայն փեշերը,//Ձյունը ճերմակ է ներկել ամեն բան,//Ո՞ւր է թե այդպես մաքուր լինեին//Անցած-գնացած ամեն օր ու ժամ:
Խաղաղությունն ու Հայրենիքը անքակտելիորեն կապված են իրար հետ: Մարդը երջանիկ կարող է լինել միայն իր հայրենի օջախում, իր զավակների, թոռների ու ծոռների հետ: Եվ դա դարեր շարունակ հարազատ վայրերում ապրելով է դարձել կենսական անհրաժեշտություն, դարձել գոյության իմաստ, քանի որ յուրաքանչյուր մարդ «հազար թելերով» կապվում է իր ծննդավայրին, հայրենի հողին.
Հազար թելերով կապվել ես արդեն//Այս դրախտաբույր սար ու քարի հետ,//Էլ ո՞վ կարող է քեզ պոկել հիմա//Եվ ուրիշ մի տեղ տանել այսուհետ:
Գրողները հիմնականում մանկական գործեր են գրում այն ժամանակ, երբ երեխաներ են ունենում, հատկապես՝ թոռնիկներ: Փառք Աստծո, Հովհաննես Այվազյանը չորս թոռնիկ ունի, և այս գրքում տեղ են գտել նրանց նվիրված բազմաթիվ բանաստեղծություններ: Ահա Անուշիկին, Աննային և Նարեին ձոնված մի բանաստեղծություն, որտեղ պապիկը պատմում է, թե նրանք ծիտիկների նման ոնց են իրար ձեռքից «հաց փախցնում», «կռիվ սարքում», հետո խաղաղված խաղում իրար հետ, և՝
Այսպես ամեն բարի լույսին,//Ձեզ հետ կյանքն է խինդով լցվում//Եվ միանում ողջ աշխարհի//Հավերժական անցուդարձին…
Մանուկներին նվիրված բանաստեղծական շարքը լրացնում են ժողովրդական զրույցների մշակումները՝ «Մուկն ու բազեն», «Ընկույզն ու ձմերուկը», «Տատն ու աղվեսը» և այլ գործեր, որոնց հիմքում ընկած են ուսանելի, դաստիարակչական կարևոր գաղափարներ:
Կարծում եմ՝ Հովհ. Այվազյանի «Ձեռքս բաց մի թող…» ժողովածուն ընթերցողին խորհելու շատ բան է տալիս, ուստի՝ խորհուրդ եմ տալիս անպայման ձեռք բերել և կարդալ:
Վերջում մի ցանկություն՝ ուղղված գրքի հեղինակին. հաճելի կլիներ, որ իմ լավ բարեկամն իր բազմազբաղ աշխատանքի մեջ երբեմն կարողանար ժամանակ «գողանալ»՝ մեր սիրելի մանուկներին նորանոր գրքերով ուրախացնելու համար, ինչպես այս՝ «Ձեռքս բաց մի թող…» գրքով է արել…
Ահա գրքում զետեղված քառյակների մի փունջ.
ՔԱՌՅԱԿՆԵՐ
***
Ես հարուստ եմ, ես հարուստ՝ սար ու ձորով իմ քարոտ,
Մի բուռ հողով եմ հարուստ, որ հույս է, կյանք ու կարոտ:
Սահման պահող զինվորի բազկի ուժով անվրեպ,
Կյանք ու լույսի հավատով, հպարտությամբ եմ հարուստ:
***
Սար բարձրանալ կուզեմ հիմա, բարձր սար,
Բարձր գոռալ կուզեմ նրա կատարից.
Բարձր սարի ձայնն ուրիշ է, զորավոր,
Սար բարձրանալ կուզեմ հիմա, բարձր սար:
***
Տունս լիներ բարձր սարի կատարին,
Դեմս փռված՝ դրախտը հայոց աշխարհի:
Խաղաղ լիներ արևելք ու արևմուտք,
Ես՝ պահապան այդ հույս ու լույս աշխարհին:
***
Երազներիս անուրջներում թափանցիկ՝
Մի թռչուն է թևին տալիս, թևածում,
Ինձ թվում է, թե նրա մեջ մի մասնիկ
Իմ կտորն է, ինձնից մի բան է տանում:
***
Անձրև ու թաց եմ ուզում, ջրերս բաց եմ արել.
Բերք ու բարիք ամբարած՝ գանձերս բաց եմ արել.
Թե գալու եք, շտապեք, քեֆի սեղան եմ բացել,
Իմ տուն եկողի համար դռներս բաց եմ արել:
***
Իր արծաթ բաշը հողմերին տված՝
Իմ երիվարը սլանում է, տե՛ս,
Ի՛նչ գեղեցիկ է թռիչքը նրա՝
Ասես Աստծո նշանն է վրան:
***
Ձեր դռան բարդին երկարել է ձիգ,
Դու նրա նման հասակ ես առնում,
Իսկ ո՞ւր է աղջիկն այն ոտաբոբիկ,
Որ վաղուց արդեն իմ մեջ է ապրում:
***
Կնոջս՝ Անահիտին
Մեզ ի՞նչ մնաց՝ պայծառ մի հուշ ու հույս մի քիչ,
Որ գալու են օրեր անուշ, օրեր անգին,
Որ քամին դեռ մեզ պիտ տանի տերևների
Խենթ ու խելառ պարի միջով աշնանային:
***
Ժամանակի կարուսելը աներեր
Իր մշտական երգն է երգում շարունակ,
Կանգառ չունի, ասում է նա, երթը մեր,
Ով քաջ է, թող կեռմաններին դիմանա:
***
Իմ առաջին զարթոնք, կուտ գնացած իմ սեր,
Ո՞ւր ես արդյոք հիմա կամ հիշո՞ւմ ես դու ինձ,
Ականջդ բեր ասեմ՝ կարոտել եմ ես քեզ՝
Որպես անուշ մի ցավ, որպես քնքուշ թախիծ:
***
Եղիշե Չարենցին
Այո՛, այդ մենք ենք գալիս դարերի հեռվից,
Որ տեսել ենք անհամար վիշտ ու արհավիրք,
Բայց և հառնել ենք նորից, վերածնվել միշտ
Եվ գնում ենք դեպի նոր դարերը գալիք:
***
Այս աշխարհի հեռու մի անկյունում խաղաղ,
Լույսի փնջում փակված շունչս պահվեր, մնար,
Մնար որպես թրթիռ, որպես լույսի մի խաղ,
Հավերժական երթի մի անկյունում մնար:
***
Տեսնես՝ ո՞վ է այսքան լույսեր վառել անծիր հեռուներում,
Ով է նախշել աստեղազարդ գիշերները հեքիաթների,
Թե չէր եղել Մեկն այդ զորեղ ու չէր վառել կանթեղ ու լույս,
Որքան տխուր պիտի լիներ հանգրվանը անուրջների:
***
Իջիր որպես ծանոթ մի երգ հոգեպարար
Եվ հեզանուշ խաղաղությամբ ինձ գիրկդ առ,
Ինձ ազատիր հազար ու մի հոգս ու ցավից
Եվ լռության մի լույս վառիր դու ինձ համար:
***
Կարող լինելուց հոգնել եմ արդեն,
Ինչ-որ ունեի, բաշխել եմ վաղուց,
Եթե ինչ-որ բան մնացել է դեռ,
Վեր է իմ նվաստ տալ ու չտալուց:
***
Մեր ցեղի գութն ու խիղճն էր տատս,
Մեր ցորենհացն էր և հույսը վաղվան,
Նկարից նայող իմ պապն էր տատս,
Մեր պարզերեսն էր, մեռոնը մեր տան:
***
Շատ են փոխվել օրերը մեր,
Շատ են փոխվել դարդերը մեր,
Այսօր դրսից շատ ավելի
Թշնամի կա ներսերում մեր:
***
Ես կգամ, երբ իջնի խաղաղ երեկոն,
Երբ մարեն վերջին շշուկ ու շրշյուն,
Երբ խաղաղություն լինի լուսաշող
Ու անխոս սիրո քնքուշ լռություն:
***
Հիմա, երբ վախը տիրել է աշխարհ,
Եվ ամենուրեք մահ է ու սոսկում,
Հավատում եմ, որ կործանման համար
Պետք չեն այսուհետ՝ ո՛չ ռումբ, ո՛չ պայթյուն:
***
Դարձյալ ծխացող ցավ է ու մրմուռ,
Զարթնել է դարձյալ կարմիր Գողգոթան,
Ո՞ւր էիր, Աստված, երբ ծով էր արյան,
Եվ երբ խաչվում էր մի ողջ ժողովուրդ։
