Պատմությունը կրկնվում է / Գոն­սա­լո Էռ­նան­դես ­Գո­ւար­չ

Իս­պա­նա­ցի հան­րա­հայտ գրող, ճար­տա­րա­պետ ­Գոն­սա­լո Էռ­նան­դես ­Գո­ւար­չի՝ ­Հա­յոց ցե­ղաս­պա­նութ­յան մա­սին պատ­մող ե­ռեր­գութ­յու­նը մեկն է այն ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րից, ո­րոն­ցում եր­ևում է աշ­խար­հի մար­դա­սեր­նե­րի կա­րեկ­ցան­քը, օ­տա­րի ցա­վը անձ­նա­կա­նի պես զգա­լու կա­րո­ղութ­յու­նը: Ե­ռեր­գութ­յան երկ­րորդ՝ «­Հա­յոց կտա­կը» գրքի հե­րո­սը ֆրան­սիա­ցի լրագ­րող, դի­վա­նա­գետ Ան­րի դը ­Լա­տուրն է: ­Դեպ­քե­րը կա­տար­վում են 19-րդ ­դա­րի վեր­ջին և 20-րդ ­դա­րի սկզբին: ­Սուլ­թան ­Հա­մի­դի և­ ե­րիտ­թուր­քե­րի ծրագր­ված ցե­ղաս­պա­նութ­յան պատ­կերն է ա­կա­նա­տե­սի հա­յաց­քով: ­Գո­ւար­չի գրքում բազ­մա­թիվ են այն դեպ­քե­րը, դեմ­քե­րը, փաս­տերն ու մտքե­րը, ո­րոնք վկա­յում են թուր­քե­րի ա­տե­լութ­յու­նը հա­յե­րի հան­դեպ։ Այ­սօր մենք է­լի ու է­լի հա­մոզ­վում ենք, որ այդ զա­ռան­ցա­կան պանթ­յուր­քիս­տա­կան ծրա­գի­րը հան­գիստ չի տա­լիս թուրք իշ­խա­նա­վոր­նե­րին: Եվ ոչ միայն պանթ­յուր­քիս­տա­կան, այլ նաև աշ­խար­հա­կա­լա­կան ե­րա­զանք­նե­րը: ­Դե­պի ­Մեծ ­Թու­րան ձգվող ճա­նա­պարհ­նե­րը վա­ղուց ար­դեն ճյու­ղա­վոր­վել են դե­պի Եվ­րո­պա, դե­պի ­Փոքր Ա­սիա: Ն­րանց ձեռք բե­րած «հա­ջո­ղութ­յուն­նե­րը» օ­րա­վուր մե­ծաց­նում են գայ­լա­յին ա­խոր­ժա­կը, ա­վե­լի ու ա­վե­լի լկտի ու ցի­նիկ դարձ­նում նրանց այ­սօր­վա ղե­կա­վար­նե­րին: ­Թուրք տի­րա­կալ­նե­րի այ­սօր­վա պահ­ված­քը հաս­տա­տում է նրանց բնա­ծին ան­մարդ­կա­յին հատ­կա­նիշ­նե­րը՝ խար­դա­խութ­յու­նը խո­րա­ման­կութ­յուն հա­մա­րե­լը, նեն­գութ­յունն ու դա­ժա­նութ­յու­նը ուժ հա­մա­րե­լը, սե­փա­կան հա­վակ­նութ­յուն­ներն ու քմա­հա­ճութ­յուն­նե­րը աստ­վա­ծա­յին ուղ­ղոր­դում հա­մա­րե­լը…
­Գո­ւար­չը խո­րա­պես ու­սում­նա­սի­րել է իր նկա­րագ­րած ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի ­Թուր­քիա­յի, Անգ­լիա­յի, Ֆ­րան­սիա­յի, ­Գեր­մա­նիա­յի, ­Ռու­սաս­տա­նի քա­ղա­քա­կան, տնտե­սա­կան, պատ­մա­կան ի­րո­ղութ­յուն­նե­րը, ո­րոնք էա­պես շատ չեն տար­բեր­վում այս օ­րե­րից:
Այդ մա­սին են վկա­յում ­Գո­ւար­չի «­Հա­յոց կտակ» վե­պից ա­ռանձ­նաց­ված, ստորև ներ­կա­յաց­վող հատ­ված­նե­րը:
Ա­լիս ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ

­Թուր­քե­րը մի բան ար­տա­հայ­տե­լու և ­ճիշտ դրա հա­կա­ռա­կը ա­նե­լու ար­վես­տի մեծ վար­պետ­ներ են, նաև՝ հա­մո­զե­լու, սա­կար­կե­լու և­ ի­րենց նպա­տակ­նե­րում ոչ մի բա­նի ա­ռաջ չկանգ­նե­լու:
Օս­ման­յան կայս­րութ­յու­նում կա մի ա­վան­դույթ՝ վե­րաց­նել իշ­խա­նութ­յուն տա­նող ճա­նա­պար­հի խո­չըն­դոտ­նե­րը:
Պ­րու­սա­ցի գե­նե­րալ­նե­րը թուր­քա­կան բա­նա­կը կազ­մա­կեր­պում են ի­րենց սկզբունք­նե­րով:
Ե­թե կա մի բան, որ թուր­քե­րը հար­գում են, ուժն է:
­Ռուս­ներն ու­զում են հա­յե­րին ռու­սաց­նել, հա­մայն­քը քայ­քա­յել և ­վե­րա­ծել այն ռու­սա­կան ա­կա­նա­նե­տի, և­ այս­տեղ խնդի­րը կրո­նա­կան չէ, այլ՝ քա­ղա­քա­կան: Անգ­լիա­ցի­նե­րը իս­կա­պես դրա­նում տես­նում են ո­րո­շա­կի սպառ­նա­լիք և­ ըստ այդմ՝ նա­խընտ­րում ներ­կա­յիս ի­րա­վի­ճա­կը: Ն­րանց ան­հանգս­տաց­նում է այն, որ հան­կարծ ­Ռու­սաս­տա­նին չհա­ջող­վի տի­րել ­Հա­յաս­տա­նին և­ ան­գամ ի­րեն միաց­նել ­Թուր­քիա­յի հայ­կա­կան նա­հանգ­նե­րը, քան­զի սա ­Կենտ­րո­նա­կան Ա­սիա­յում կա­րող է նշա­նա­կել ռազ­մա­վա­րա­կան փո­փո­խութ­յուն:
­Ջե­մալ ալ-­Դի­նի՝ ալ-Աֆ­ղա­նի՝ մու­սուլ­մա­նա­կան աշ­խար­հի կար­ևոր մտա­ծող­նե­րից մե­կի, ա­րագ զար­գա­ցող պա­նիս­լա­միզ­մի գա­ղա­փա­րա­խո­սութ­յան ստեղ­ծո­ղի և Ան­րի ­Լա­տու­րի՝ ­Լոն­դո­նում կա­յա­ցած զրույ­ցից. «Իս­լա­մը մե­ծա­հո­գի կրոն է, բայց Աստ­ված պատ­ժում է նրան, ում Ինքն է ու­զում: Ե­թե ­Ձեր հար­ցը քա­ղա­քա­կան է, ­Ձեզ ա­սեմ, որ երբ ա­ռա­ջին սուլ­թան­նե­րը թույլ տվե­ցին մնալ քրիս­տոն­յա փոք­րա­մաս­նութ­յուն­նե­րին, ծանր սխալ թույլ տվե­ցին: Իմ կար­ծի­քով, ա­յո՛: ­Փոքր Ա­սիա­յի հույ­նե­րը պետք է գնան ի­րենց մայր հայ­րե­նիք… հնա­րա­վո­րին չափ շուտ, խոր­հուրդ չի տրվում, որ մնան այն­տեղ: Ինչ վե­րա­բե­րում է հա­յե­րին, եվ­րո­պա­կան մշա­կույ­թով քրիս­տոն­յա­ներ են և ­զանգ­վա­ծա­բար պետք է գաղ­թեն Եվ­րո­պա, իսկ ե­թե այս­տեղ նրանց չեն սի­րում, հար­ցի էութ­յու­նը դա է և­ ոչ այլ բան, քա­նի որ Եվ­րո­պա­յի քրիս­տոն­յա­նե­րը չգի­տեն, թե ինչ է գթասր­տութ­յու­նը, ոչ էլ սե­րը՝ մեր­ձա­վո­րի հան­դեպ, ու­րեմն թող գնան ­Ռու­սաս­տան կամ ­Հա­րա­վա­յին Ա­մե­րի­կա: ­Բայց ո՛չ ­Թուր­քիա­յում և ո՛չ էլ մու­սուլ­մա­նա­կան այլ երկ­րում ա­պա­գա չեն ու­նե­նա: Իս­կա­պես մի բան կա­սեմ, որ ­Ձեզ ան­հե­թեթ կթվա. այս քրիս­տոն­յա Եվ­րո­պան վաղ թե ուշ պա­րուր­ված կլի­նի իս­լա­մով, քան­զի մեր կրո­նը ան­հա­մա­տե­ղե­լի է, ո­րով­հետև Աստ­ված մեզ հետ է: Ի՞նչ եք կար­ծում, ի՞նչ կպա­տա­հի, երբ դա կա­տար­վի: Ես, ա­յո՛, գի­տեմ, թե ինչ տե­ղի կու­նե­նա: ­Բայց դառ­նանք հա­յե­րին, մի ժա­մա­նա­կավ­րեպ ժո­ղո­վուրդ է, ո­րը զբա­ղեց­նում է կար­ևո­րա­գույն տա­րածք իս­լա­մի զար­գաց­ման հա­մար: Ե­թե ող­ջա­խոհ գտնվեին, ի­րենց ե­ղած-չե­ղա­ծը կհա­վա­քեին և ­ճամ­փա կընկ­նեին… Ոչ ոք չի կա­րող կանգ­նեց­նել Աստ­ծո մտահ­ղա­ցում­նե­րը և­ ոչ էլ ջա­նալ պայ­քա­րել տա­րերք­նե­րի դեմ: Ի­րենց ժա­մա­նա­կը այդ տա­րածք­նե­րում վեր­ջա­ցել է, և­ ե­թե դա չեն տես­նում՝ կույր են… ­Տե­սե՛ք, ե­թե ան­կեղծ լի­նենք, ­Ձեզ այս­պես կա­սեմ: ­Մու­սուլ­ման­նե­րը չեն կա­րո­ղա­ցել միաց­նել ի­րենց ու­ժե­րը՝ դի­մա­կա­յե­լու ան­հա­վատ­նե­րին: ­Թույլ են տվել, որ իս­լա­մի հաշ­վին մե­ծա­նան, սա­կայն դա սոսկ ան­ցո­ղիկ փորձ է: Այ­սօր մենք ար­դեն եր­կու հար­յուր ութ­սուն, թե ե­րեք հար­յուր մի­լիոն հա­վա­տաց­յալ­ներ ենք, բայց վա­ղը, իսկ ժա­մա­նա­կը թռչում է ու կանգ չի առ­նում, կդառ­նանք մի­լիար­դա­վոր, և­ ան­մի­ջա­պես, մի ակն­թար­թում, ա­վե­լի շատ մու­սուլ­ման­ներ կլի­նեն, քան մնա­ցած բո­լոր դա­վա­նող­նե­րը միա­սին վերց­րած: Կ­գա մի օր, երբ ա­մեն մի ծնվող եվ­րո­պա­ցու դի­մաց կծնվի հինգ մու­սուլ­ման: ­Դե, ­Դուք հաշ­վեք և­ ինք­ներդ ձեզ պատ­կե­րաց­րեք… ­Դուք ինձ սխալ մի՛ մեկ­նա­բա­նեք, քան­զի ես ան­ձամբ հա­յե­րին ոչ մի չա­րիք չեմ ցան­կա­նում: ­Հա­վա­նա­բար ի­րենց խնդի­րը հենց ի­րենց մեջ է, որ չեն ըն­դու­նում իս­կա­կան հա­վա­տը: ­Ձեզ մի բան ա­սեմ, հաս­տատ գի­տեմ, որ մինչև այս վայ­րը՝ ­Լոն­դո­նը, ո­րը հա­մար­վում է ողջ աշ­խար­հի մայ­րա­քա­ղա­քը՝ այս գո­ռո­զա­միտ անգ­լիա­ցի­նե­րով, հա­մոզ­ված, որ աշ­խարհն ի­րենցն է, շատ կզար­մա­նան, երբ հաս­նի այն օ­րը, երբ իս­լա­մը հան­կար­ծա­կիի բե­րի նրանց, իսկ երբ ու­զե­նան գլխի ընկ­նել… կհաս­կա­նան, որ ո­չինչ չեն կա­րող ա­նել խու­սա­փե­լու հա­մար»….
«Մս­յո դը ­Լա­տուր (խո­սում է հայ­րե­նի­քի փրկութ­յա­նը նվիր­ված մի հայ), հա­յերս այլևս ոչ մի երկ­րի չենք հա­վա­տում, թեև ի­րենց հռչա­կում են մեր բա­րե­կամ­ներ, այլ հա­վա­տում ենք միայն մարդ­կանց: ­Հա­յե­րի իս­կա­կան բա­րե­կամ­նե­րը նրանք են, ով­քեր մեզ ճա­նա­չում են, բա­րի կամ­քի տեր զգա­յուն մար­դիկ, ո­րոնք ոչ մի կերպ չեն կա­րող ըն­դու­նել այն ա­հա­վոր ա­նար­դա­րութ­յուն­նե­րը, որ մեզ ու­զում են պար­տադրել թուր­քե­րը… ­Կար­ծում եմ, կա­րող ենք դի­մել միայն Ֆ­րան­սիա­յին՝ ի­րա­վունք­նե­րի ու ա­զա­տութ­յուն­նե­րի երկ­րին և ­Ռու­սաս­տա­նին, որ մեզ միշտ օգ­նել է… թեև մեծ նա­խա­պայ­ման­նե­րով և­ իր ա­վան­դա­կան ռազ­մա­վա­րութ­յամբ՝ լու­ծել հայ­կա­կան ա­ղը ռու­սա­կան կաթ­սա­յում»:
Ֆ­րան­սիա­ցի պաշ­տոն­յա­յի փաս­տարկ­նե­րից. «Լ­սե՛ք ինձ, Ան­րի՛, պետք է հա­վա­տաք ինձ, ե­թե ­Ձեզ ա­սում եմ, որ հա­մակ­րում եմ հա­յե­րին: ­Շատ նման են ֆրան­սիա­ցի­նե­րին ի­րենց բնա­վո­րութ­յամբ, և ­բա­ցի այդ, քրիս­տոն­յա­ներ են, ո­րը մեծ ար­ժա­նիք է: ­Բայց թուր­քե­րը մեր գնորդ­ներն են և ­մեր դաշ­նա­կից­նե­րը, և ­բա­ցի այդ, մեզ պարտք են շատ ու շատ փող, բա­րե­կա՛մս, իսկ դա շատ ա­վե­լի ծանր է կշռում, քան սիր­տը: Ինձ հայտ­նի է, որ ­Դուք դի­վա­նա­գետ լի­նե­լուց բա­ցի, կար­ևոր ֆի­նան­սիստ եք և ­կա­րող եք ինձ կա­տա­րե­լա­պես հաս­կա­նալ: Դժ­բախ­տա­բար, աշ­խար­հի հա­մար, ի վեր­ջո, կար­ևո­րը արդ­յունք­նե­րի հա­շիվն է»: …«­Հա­յե­րը կար­ծես Ֆ­րան­սիա­յի որ­բերն են: Ե­թե նրանց մի բան պա­տա­հի, պա­տաս­խա­նատ­վութ­յան մեծ մա­սը մենք ենք կրե­լու, որ չենք կա­րո­ղա­ցել ար­գե­լել թուր­քե­րին մարդ­կութ­յան հան­դեպ այդ­պի­սի ո­ճիր գոր­ծել»: …«Եվ ա­մե­նա­վատն այն է, որ հա­մոզ­ված եմ, այս­տեղ՝ ­Կոս­տանդ­նու­պոլ­սում, ա­մեն ին­չից կհրա­ժար­վեն: ­Դարձ­յալ հա­յե­րը կլի­նեն մե­ղա­վոր­նե­րը, իսկ թուր­քե­րը՝ զոհ: ­Բայց այս ան­գամ ու­րիշ է, ան­ձամբ եմ վե­րապ­րել այդ, խոս­քը հե­ռա­վոր քա­ղա­քից ստաց­ված պաշ­տո­նա­կան տե­ղե­կութ­յան մա­սին չէ: Գ­նա­լու եմ մեծ վե­զի­րի մոտ, հաս­տատ գի­տեմ, որ սուլ­թանն ինձ չի ու­զե­նա ըն­դու­նել: ­Գի­տես՝ հրա­շա­լի ի­րա­զեկ­ված է, ա­մե­նու­րեք լրտես­ներ ու­նի: ­Դա­ժան ու ցի­նի­կի մեկն է, միակ բա­նը, որ ա­նում է, շա­րու­նա­կում է նո­րից ու նո­րից խա­բել Եվ­րո­պա­յին»:
Ան­րի դե ­Լա­տու­րի պա­տաս­խա­նը ­Գեր­մա­նիա­յի դես­պան մար­շալ ֆոն ­Բի­բերշ­թայ­նին, որ նկա­րագրում էր, թե մեծ տոր­թի որ մա­սը ում կա­րող է բա­ժին հաս­նել: «­Բալ­կան­նե­րը՝ սեր­բե­րի, մա­կե­դո­նա­ցի­նե­րի, կո­սո­վար­ցի­նե­րի, չեռ­նո­գոր­ցի­նե­րի և­ այ­լոց հայ­րե­նիքն է: ­Բուլ­ղա­րիան բուլ­ղար­նե­րինն է, և­ այս­պի­սով կա­րող ենք բա­ժա­նել տոր­թը բո­լոր նրանց միջև, ո­րոնց օ­րի­նա­կա­նո­րեն այն պատ­կա­նում է: Իսկ «­Հա­յկա­կան հա՞ր­ցը»: Որ­քան ինձ հայտ­նի է՝ ­Կիլի­կիան ար­դեն իսկ ­Հա­յաս­տան էր շատ ա­վե­լի վաղ ժա­մա­նա­կից, երբ դեռ գո­յութ­յուն չու­նեին ­Մեծ Բ­րի­տա­նիան, ­Գեր­մա­նիան կամ Ֆ­րան­սիան: Իսկ պատ­մա­կան ­Հա­յաս­տա­նը՝ Տ­րա­պի­զո­նից սկսած, հաս­նում էր մինչև ­Դիար­բե­քիր և Եր­ևա­նից սկսած՝ մինչև ­Վան: Առն­վազն այդ­քան: Ե­ղե՞լ եք այն­տեղ: ­Տե­սե՞լ եք նրանց հի­նա­վուրց խաչ­քա­րե­րը: ­Գի­տե՞ք նրանց այ­բու­բե­նը, նրանց մշա­կույ­թը։ Ք­րիս­տոն­յա­ներ են, այն քրիս­տոն­յա ժո­ղո­վուրդ­նե­րից, ո­րոնց մա­սին քիչ ա­ռաջ խո­սում էր իմ սի­րե­լի ­Ռոս­տովս­կին: Եվ ի՞նչ պետք է ա­նենք: ­Մո­ռա­նանք, որ Եվ­րո­պա­յի քա­ղա­քա­կիրթ և­ ուս­յալ ազ­գե՞ր ենք: Ո՛չ: ­Գու­ցե ­Թուր­քիա՞ն է Եվ­րո­պա­յի հի­վանդ մար­դը, գու­ցե շատ ա­վե­լի՞ն է ու­զում զավ­թել, քան ի վի­ճա­կի է: Այլևս չու­նի օս­ման­յան ա­ռա­ջին սուլ­թան­նե­րի ու­ժը»:
­Կայ­զե­րի հետ մտքե­րի փո­խա­նա­կութ­յու­նից. «­Շատ էկ­զո­տիկ եր­կիր է, ա՜հ, մու­սուլ­մա­նա­կան աշ­խար­հը: Այդ աշ­խար­հը գի­տենք սոսկ ար­տա­քուստ, բայց անհ­նար է ի­մա­նալ, թե ի­րա­կա­նում ինչ են մտա­ծում նրա մար­դիկ: Ա­հա­վա­սիկ ­Ձեզ օ­րի­նակ Աբ­դուլ ­Հա­մի­դը… ­Լավ, նա լայ­նա­խոհ մարդ է, ­Գեր­մա­նիա­յի ե­ռան­դուն երկր­պա­գու և­ իմ լավ ըն­կե­րը: Ն­րան հրա­վի­րե­ցի ­Բեռ­լին, թեև կաս­կա­ծում եմ, որ գա: ­Հա­ճե­լի մարդ է, բայց ա­հա­վոր կաս­կա­ծա­միտ, շատ ան­գամ­ներ են նրա վրա մա­հա­փորձ կա­տա­րել, և ­չեմ կար­ծում, որ ըն­դու­նակ լի­նի լքել իր սե­փա­կան ­Դոլ­մա­բաղ­չե պա­լա­տը: Ի՜նչ ցու­ցա­մո­լութ­յուն: ­Հա­վա­նա­բար այն նրա հա­մար կա­ռու­ցել է մի հայ ըն­տա­նիք: ­Պալ­յան­նե՞­րը, ա­յո՛, կար­ծում եմ՝ ա­յո՛… Ի՞նչ տա­րօ­րի­նակ և սր­տա­կե­ղեք է հա­րա­բե­րութ­յու­նը մու­սուլ­ման­նե­րի և ք­րիս­տոն­յա­նե­րի միջև: ­Հա­յե­րի նկատ­մամբ հա­մա­կրանք եմ զգում, սա­կայն վե­րած­վել են պատ­մա­կան ժա­մա­նա­կավ­րե­պութ­յան: ­Ձեզ այդ­պես չի՞ թվում: ­Հի­մա, երբ թուր­քե­րը ­Գեր­մա­նիա­յի բա­րե­կամն են, ի՞նչ պի­տի ա­նենք հա­յե­րի հետ: ­Մար­շալ ֆոն դեր ­Գոլ­ցը՝ ա­պա­գան հստա­կո­րեն կան­խա­գու­շա­կող մի մարդ, ինձ ա­ռա­ջար­կում է տե­ղա­փո­խել նրանց ­Մի­ջա­գետք… ­Գու­ցե այն­տեղ վերս­տին կա­րո­ղա­նա­յին հիմ­նել ի­րենց եր­կի­րը: ­Զի­ջենք նրանց մի լավ հո­ղա­տա­րածք՝ Եփ­րա­տի և ­Տիգ­րի­սի միջև, և ն­րանք, լի­նե­լով ջա­նա­սեր, մի քա­նի տա­րում կու­նե­նան ի­րենց ե­րա­զած եր­կի­րը, ո­րով­հետև, որ­քան ինձ հայտ­նի է, ­Թուր­քիա­յում նրանց թև ­տա­լը կհան­գեց­նի ա­ղե­տի: Ի վեր­ջո քաջ գի­տակ­ցում ենք, որ ­Գեր­մա­նիան կա­րիք ու­նի նոր հո­ղա­տա­րածք­նե­րի, ո­րոն­ցում կա­րո­ղա­նա ընդ­լայն­վել»: