­Գուր­գեն ­Խանջ­յա­նի «­Ներ­սու­դուրս» վե­պի սա­րո­յա­նա­կան «ե­րա­կը» / Կարեն Մանուչարյան

2020 թվա­կա­նին  «Ան­տա­րես» հրա­տա­րակ­չութ­յու­նը լույս ըն­ծա­յեց ­Գուր­գեն ­Խանջ­յա­նի նոր՝  «­Ներ­սու­դուրս» վե­պը, որ բա­վա­կա­նին հե­տաքր­քիր և­ ինք­նա­տիպ գրա­կան-գե­ղար­վես­տա­կան կա­ռույց է։ ­Վե­պի՝ մեզ հայտ­նի միակ գրա­վոր ար­ձա­գան­քը ­Հով­հան­նես ­Հո­վա­կիմ­յա­նի գրա­խո­սութ­յունն է^[1]։ Այս­տեղ հե­ղի­նակն ու­շադ­րութ­յուն է դարձ­րել վե­պի գա­ղա­փա­րա­կան բո­վան­դա­կութ­յա­նը և ­կա­ռուց­ված­քին՝ հան­գե­լով հե­տաքր­քիր եզ­րա­կա­ցութ­յուն­նե­րի։ ­Ներ­սա­յին և դր­սա­յին հատ­ված­նե­րի բնու­թագ­րա­կան հատ­կա­նիշ­ներն ընդ­հան­րաց­նե­լուց հե­տո հե­ղի­նա­կը գրում է․ «­Խո­շոր հաշ­վով, ե­թե ընդ­հան­րաց­նենք, ներսն անց­յալն է, դուր­սը՝  ներ­կան»^[2]։  ­Վե­պը քննարկ­վել է նաև Արք­մե­նիկ ­Նի­կո­ղոս­յա­նի «­Բարձր գրա­կա­նութ­յուն»  հա­ղորդ­ման շրջա­նակ­նե­րում։  Ա. ­Նի­կո­ղոս­յա­նի և ­վե­րը նշված գրա­խո­սութ­յան հե­ղի­նակ Հ․ ­Հո­վա­կիմ­յա­նի զրույ­ցի ըն­թաց­քում ար­ծարծ­վում են վե­պի հետ կապ­ված մի շարք հե­տաքր­քիր հար­ցեր։ Զ­րու­ցա­կից­ներն անդ­րա­դառ­նում են «­Ներ­սու­դուրս» վե­պի կա­ռուց­ված­քին, գլխա­վոր կեր­պա­րի բնու­թագ­րին, «­Ներ­սու­դուր­սի» և Գ. ­Խանջ­յա­նի մյուս վե­պե­րի հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րին, վե­պի «հե­ղա­փո­խա­կան» պատ­կեր­նե­րին և­ այլ հար­ցե­րի^[3]։ ­Սույն հոդ­վա­ծում մեր նպա­տա­կը Գ. ­Խանջ­յա­նի  «­Ներ­սու­դուրս»  վե­պի բարդ հա­մա­ձուլ­ված­քում սա­րո­յա­նա­կան կեն­սա­փի­լի­սո­փա­յութ­յան տե­ղը և ­դե­րը ո­րո­շար­կելն է։ Ընդ ո­րում,  մեր ու­շադ­րութ­յան  կենտ­րո­նում այդ կեն­սա­փի­լի­սո­փա­յութ­յան խանջ­յա­նա­կան վե­րաձ­ևում­նե­րի բա­նա­վի­ճա­յին բնույթն է՝ ներ­կա­յաց­ված կաֆ­կա­յա­կա­նի և ­դոս­տոևս­կիա­կա­նի հետ դրսևոր­վող տար­բեր հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի հա­մա­տեսք­տում։  ­Հե­տա­զո­տութ­յան ըն­թաց­քում կօգ­տա­գոր­ծենք մեկ­նա­բա­նա­կան և ­հա­մե­մա­տա­կան մե­թոդ­նե­րը։

Այս­պես, և՛ բա­նա­վոր, և՛ գրա­վոր անդ­րա­դարձ­նե­րում բազ­միցս խոս­վել է Գ. ­Խանջ­յա­նի ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան ա­կունք­նե­րի մա­սին, և­ ար­դեն իսկ դա­սագր­քա­յին ճշմար­տութ­յան  է  վե­րած­վել  այն փաս­տը, որ այդ ա­կունք­նե­րում մեծ  չա­փա­բա­ժին  ու­նեն Ֆ. ­Կաֆ­կան և Ֆ. ­Դոս­տոևս­կին։ ­Մեր քննութ­յան ա­ռար­կա վե­պի վեր­նա­գիրն ըն­թեր­ցո­ղի հա­յացքն ուղ­ղոր­դում է նաև դե­պի ­Հեր­ման ­Հես­սեի «­Ներ­սը և ­դուր­սը» ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յու­նը^[4], սա­կայն ներ­սա­յին և դր­սա­յին տա­րա­ծա­կան դաշ­տե­րի խանջ­յա­նա­կան և ­հես­սեա­կան ըն­կա­լում­նե­րի քննութ­յու­նը սույն հոդ­վա­ծի նպա­տա­կից դուրս է։ ­Մենք խնդի­րը քննե­լու ենք Ֆ. ­Դոս­տոևս­կի – Ֆ. ­Կաֆ­կա – Վ. ­Սա­րո­յան «ե­ռա­միաս­նութ­յան» շրջա­նակ­նե­րում։ Ընդ ո­րում, դոս­տոևս­կիա­կան-կաֆ­կա­յա­կա­նը և ­սա­րո­յա­նա­կա­նը խանջ­յա­նա­կան վե­րաձ­ևում­նե­րի մա­կար­դա­կում հա­կաբ­ևե­ռա­յին են։ ­Դեռ տա­րի­ներ ա­ռաջ Գ. ­Խանջ­յա­նը հար­ցազ­րույց­նե­րից մե­կում իբրև կե­ցութ­յան ըն­կալ­ման ծայ­րաբ­ևե­ռա­յին եզ­րեր էր ներ­կա­յաց­րել Վ. ­Սա­րո­յա­նի և Ֆ. ­Կաֆ­կա­յի գե­ղա­գի­տա­կան ըն­կա­լում­նե­րը. «Կ­յանքն ա­վե­լի մռայլ է, քան նույ­նիսկ Էդ­գար ­Պո­յի կամ ­Կաֆ­կա­յի գրա­կա­նութ­յու­նը, միև­նույն ժա­մա­նակ ա­վե­լի կեն­սա­խինդ է ու պայ­ծառ, քան, ա­սենք, ­Սա­րո­յա­նի գրա­կա­նութ­յու­նը։ ­Պա­րա­դոքս չկա, հո­գե­բա­նա­կան տի­պի խնդիր է»^[5]։ Ֆ. ­Կաֆ­կա­յի և Վ. ­Սա­րո­յա­նի կեն­սա­փի­լի­սո­փա­յութ­յան այս վե­րա­ցարկ­ված գնա­հա­տա­կա­նը հիմ­նա­քա­րա­յին նշա­նա­կութ­յուն ու­նի մեզ հե­տաքրք­րող հար­ցի տե­սանկ­յու­նից։ Ն­շե­ցինք, որ կաֆ­կա­յա­կան և ­սա­րո­յա­նա­կան դի­տա­կե­տե­րը, Գ. ­Խանջ­յա­նի ըն­կալ­մամբ, հա­կաբ­ևե­ռա­յին են և, ըստ ա­մե­նայ­նի, ներ­կա­յաց­նում են նրա ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յան դաշ­տում խոր ար­մատ­ներ ու­նե­ցող հա­կադ­րութ­յուն­նե­րի մակ­րո­հա­մա­կար­գի փի­լի­սո­փա­յա­կան նա­խա­հիմ­քե­րը։  Աս­վա­ծը խիստ պայ­մա­նա­կան է,  քա­նի  որ ան­զեն աչքն էլ կա­րող է որ­սալ այն հան­գա­ման­քը, որ կաֆ­կա­յա­կան դի­տա­կե­տը գե­րիշ­խող է Գ. ­Խանջ­յա­նի կեն­սա­փի­լի­սո­փա­յութ­յան մեջ։ ­Վե­րը նշված հար­ցազ­րույ­ցում Գ. ­Խանջ­յա­նի խոս­քի շա­րու­նա­կութ­յու­նը հենց դա է փաս­տում. «Իմ գրա­կա­նութ­յու­նը հա­կա­պատ­րան­քա­յին է. ես չեմ կա­րող ու­րիշ­նե­րին սնու­ցել բա­նե­րով, ո­րոնց ինքս չեմ հա­վա­տում, չեմ կա­րող կեղծ լա­վա­տե­սութ­յան կո­չեր ա­նել… Իմ ըն­թեր­ցո­ղին կա­րող եմ տա­նել-հասց­նել վի­հի եզ­րին… Ո­րով­հետև հենց վի­հի եզ­րին է, որ մարդ սկսում է լրջո­րեն մտա­ծել իր, ի­րեն շրջա­պա­տող աշ­խար­հի, իր դե­րի մա­սին, հենց այդ­տեղ է, որ բա­ցա­հայ­տում է իր թաքն­ված հնա­րա­վո­րութ­յուն­նե­րը, սուր զգում է ինք­նա­պաշտ­պա­նութ­յան բնազ­դի, ապ­րե­լու կամ­քի զո­րութ­յու­նը»^[6]։ ­Սա գրե­թե բա­ռա­ցի ձևա­կեր­պումն էր կե­ցութ­յան ըն­կալ­ման կաֆ­կա­յա­կան կեր­պի և ­հա­վաս­տումն առ այն, որ ին­քը հենց այդ կեր­պի հետ­ևորդն է։ Եվ  դա է պատ­ճա­ռը, որ դեռ ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան կյան­քի վաղ փու­լե­րում Գ. ­Խանջ­յա­նը կրեց Ֆ. ­Կաֆ­կա­յի ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յան բա­րե­րար ազ­դե­ցութ­յու­նը։ Այլ  տար­բե­րակ  չկար։  «Կ­յանքն  էր  կաֆ­կա­յա­կան»,- փաս­տում   է  գրո­ղը բա­նա­վոր զրույց­նե­րում։ Գ­րա­կա­նա­գի­տութ­յունն ան­տար­բեր չմնաց  այս ազ­դե­ցութ­յուն­նե­րի նկատ­մամբ։ Գ. ­Խանջ­յան – Ֆ. ­Կաֆ­կա գրա­կան առն­չութ­յուն­նե­րը կեր­պա­րա­նա­փո­խութ­յան մո­տի­վի շրջա­նակ­նե­րում ու­սում­նա­սի­րել  է  Աստ­ղիկ Օ­հան­յա­նը^[7]։ ­Հա­մե­մա­տա­կան մե­թո­դով կա­տար­վող քննութ­յան արդ­յուն­քում հե­ղի­նա­կը ներ­կա­յաց­րել է խանջ­յա­նա­կան և ­կաֆ­կա­յա­կան կեր­պա­րա­նա­փո­խութ­յուն­նե­րի կա­ռուց­ված­քա­յին և ­գա­ղա­փա­րա­կան ընդ­հան­րութ­յուն­ներն ու  տար­բե­րութ­յուն­նե­րը^[8]։  Ի­հար­կե, խնդի­րը  քննե­լի է ա­վե­լի լայն դի­տա­կե­տով։ ­Խոս­քը ներ­քին և­ ար­տա­քին տա­րա­ծա­կան դաշ­տե­րում կաֆ­կա­յա­կան  մո­դել­նե­րի ազ­դե­ցութ­յուն­նե­րի  մա­սին  է։  ­Կաֆ­կա­յա­կա­նի  բնո­րո­շու­մը  տվել է ­Մի­լան ­Կուն­դե­րան։ ­Հե­տաքր­քիր է այն հան­գա­ման­քը, որ Մ. ­Կուն­դե­րա­յի վեր­լու­ծութ­յուն­նե­րում կաֆ­կա­յա­կա­նը զու­գակց­վում և­ ինչ-որ տեղ նաև հա­կադր­վում է դոս­տոևս­կիա­կա­նին^[9]։ Այս­պես, հե­ղի­նա­կը, վեր­լու­ծե­լով ­Կաֆ­կա­յի  «­Դա­տա­վա­րութ­յուն»  և «Դղ­յա­կը» ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րը, ներ­կա­յաց­նում է կաֆ­կա­յա­կան աշ­խար­հա­յաց­քի ընդ­հա­նուր բնու­թա­գի­րը։ Մ­յուս կող­մում ­Դոս­տոևս­կու «Ո­ճիր և ­պա­տիժ» վեպն է։  Եվ  ըստ ­Կուն­դե­րա­յի` կաֆ­կա­յա­կան  «­Դա­տա­վա­րութ­յու­նը» և ­դոս­տոևս­կիա­կան  «Ո­ճիր և ­պա­տի­ժը» ներ­կա­յաց­նում են տրա­մա­բա­նութ­յան հա­կա­դիր ձևեր. ­Դոս­տոևս­կու մոտ «մեղ­քը պա­տիժ է փնտրում»^[10], իսկ ­Կաֆ­կա­յի մոտ «պա­տի­ժը ո­րո­նում է իր մեղ­քը»^[11]։ ­Վեր­ջի­նը, Մ. ­Կուն­դե­րա­յի բնո­րոշ­մամբ, արդ­յունք է շրջված տրա­մա­բա­նութ­յան։ ­Հենց այդ շրջված տրա­մա­բա­նութ­յունն էլ դառ­նում է Գ. ­Խանջ­յա­նին ա­ռաջ­նոր­դող մո­դել։ Ե՛վ ­Կուն­դե­րան, և՛ ­Խանջ­յա­նը տար­բեր ա­ռիթ­նե­րով փաս­տում են, որ մարդ­կա­յին կյան­քը շատ հա­ճախ հենց կաֆ­կա­յա­կան բնույթ է ձեռք բե­րում։ Այդ ա­ռու­մով հատ­կան­շա­կան են ­Կուն­դե­րա­յի բե­րած օ­րի­նակ­նե­րը Պ­րա­հա­յի կյան­քի կաֆ­կա­յա­կան ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րի մա­սին^[12] և ­Խանջ­յա­նի «­Լուր չկա» վե­պի նա­խա­պատ­մութ­յու­նը^[13]։ Այս­տե­ղից կա­րող ենք եզ­րա­կաց­նել, որ Գ. ­Խանջ­յա­նի ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րում վա­րիա­տիվ տար­բե­րակ­նե­րով դրսևոր­վող փակ տա­րա­ծութ­յուն­նե­րի^[14] նա­խա­մո­դե­լը հենց կաֆ­կա­յա­կան սկիզբ ու­նի։ «­Փակ տա­րա­ծութ­յուն» աս­վա­ծը նախ և­ ա­ռաջ հո­գե­բա­նա­կան տա­րա­ծութ­յուն է, ո­րը պատ­կե­րա­յին տար­բեր դրսևո­րում­ներ է ստա­նում տար­բեր ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րում^[15]։ «­Ներ­սու­դուրս» վեպն այդ ա­ռու­մով բա­ցա­ռութ­յուն չէ։ Այս­պես, ի՞նչ տեղ ու­նի սա­րո­յա­նա­կա­նը կաֆ­կա­յա­կա­նի և ­դոս­տոևս­կիա­կա­նի թնջու­կում: ­Պա­տա­հա­կան չէ, որ բա­վա­կա­նին եր­կար կանգ ա­ռանք կաֆ­կա­յա­կա­նի և ­դոս­տոևս­կիա­կա­նի վրա: Գ. ­Խանջ­յա­նի ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան  ա­կունք­նե­րը  քննող  գրա­կա­նա­գետ­նե­րը  հենց   դրանց   են մեծ ու­շադ­րութ­յուն դարձ­րել, և­ ա­ռա­ջին հա­յաց­քից պար­զա­պես  տա­րօ­րի­նակ  է  թվում սա­րո­յա­նա­կան կեն­սա­փի­լի­սո­փա­յութ­յան ո­րո­նու­մը Գ. ­Խանջ­յա­նի ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րում, քա­նի որ վե­րը բեր­ված հար­ցազ­րույ­ցում Գ. ­Խանջ­յա­նը բա­ռա­ցիո­րեն փաս­տում էր կե­ցութ­յան գե­ղար­վես­տա­կան ար­տա­ցոլ­ման կաֆ­կա­յա­կան սկզբունք­նե­րին հետ­ևե­լու նա­խա­սի­րութ­յու­նը, իսկ կաֆ­կա­յա­կա­նը և  սա­րո­յա­նա­կա­նը,  ըստ խանջ­յա­նա­կան դի­տարկ­ման, հա­կաբ­ևե­ռա­յին են: ­Սա­կայն Գ. ­Խանջ­յա­նի դիա­պա­զո­նի ընդգր­կու­նութ­յու­նը չի բա­ցա­ռում այդ հա­կա­դիր կեն­սազ­գա­ցո­ղութ­յուն­նե­րի բա­նա­վի­ճա­յին անդ­րա­դար­ձը: «­Ներ­սու­դուրս» վե­պում ա­մեն ինչ կա­ռուց­ված է հենց հա­կա­դիր կեն­սազ­գա­ցո­ղութ­յուն­նե­րի հիմ­քի վրա: Եվ այդ հա­մա­տեքս­տում դարձ­յալ հան­դես են գա­լիս Ֆ. ­Կաֆ­կան, Ֆ. ­Դոս­տոևս­կին և Վ. ­Սա­րո­յա­նը: ­Խոս­քը ոչ միայն ո­րո­շա­կի ազ­դե­ցութ­յուն­նե­րի, այլև ուղ­ղա­կի հի­շա­տա­կում­նե­րի մա­սին  է: ­Վե­պի ըն­թաց­քում եր­կու ան­գամ ուղ­ղա­կիո­րեն հի­շա­տակ­վում է Վ. ­Սա­րո­յա­նի ա­նու­նը: Ընդ ո­րում, այդ հի­շա­տա­կութ­յուն­նե­րից մե­կը ներ­սա­յին, իսկ մյու­սը դրսա­յին դաշ­տում են: Եվ հենց այդ հան­գա­ման­քով էլ պայ­մա­նա­վոր­ված՝ դրանք ո­րո­շա­կիո­րեն հա­կադր­վում են միմ­յանց: Դր­սա­յին մա­կար­դա­կում Վ. ­Սա­րո­յա­նի «Որ­տեղ ես ծնվել եմ, այն­տեղ մար­դիկ բա­րե­կիրթ են»^[16] պատմ­վածքն է դառ­նում սա­րո­յա­նա­կան կեն­սա­փի­լի­սո­փա­յութ­յան վեր­լու­ծութ­յան ազ­դակ.  «­Հի­շե­ցի ­Վիլ­յամ ­Սա­րո­յա­նի պատմ­ված­քը մի ե­րի­տա­սար­դի մա­սին, ո­րը փող չու­ներ «­Հար­լեյ Դ­ևիդ­սոն>> գնե­լու, բայց գնե­լու պատր­վա­կով  խա­նու­թից վերց­րեց  ու մի լավ քշեց-հա­վե­սը հա­նեց»^[17]:  ­Ներ­սա­յին հատ­վա­ծում նմա­նա­տիպ  ազ­դակ  է  Վ. ­Սա­րո­յա­նի  «Նռ­նե­նի­նե­րը»^[18] պատմ­ված­քը.  «­Վիլ­յամ ­Սա­րո­յա­նի «Նռ­նե­նի­նե­րը» պատմ­ված­քը հի­շե­ցի, հաս­կա­ցա՝ նրա հե­րո­սին էի մտո­վի բե­րել այս­տեղ»^[19]: ­Բայց Գ. ­Խանջ­յա­նը չի ծան­րա­նում այդ պատմ­վածք­նե­րի վրա։ Ն­րա դի­տա­կե­տում Վ. ­Սա­րո­յա­նի ողջ ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յունն է, կյան­քի գե­ղար­վես­տա­կան վե­րա­պատ­կեր­ման սա­րո­յա­նա­կան սկզբունք­նե­րը։ Դր­սա­յին մա­կար­դա­կում գնա­հա­տա­կա­նը կար­ծես թե մա­կե­րե­սա­յին է, սա­կայն այդ ա­ռեր­ևույթ մա­կե­րե­սայ­նութ­յունն ար­դեն շո­շա­փում է սա­րո­յա­նա­կան կեն­սա­փի­լի­սո­փա­յութ­յան և ­պոե­տի­կա­յի խոր­քե­րը. «­Չէ՛, ընդ­հա­նուր առ­մամբ ­Սա­րո­յա­նին այն­քան էլ լուրջ չեմ վե­րա­բեր­վում, նա այս­բեր­գի նման է, իր մի ինչ-որ կեղծ, պստիկ մաս հա­նել՝ ցույց է տա­լիս, իսկ իս­կա­կա­նը  խոր թա­ղել է մութ ջրե­րում, աստ­ված ոչ ա­նի՝ տես­նեն»^[20]։ Իսկ մյուս կող­մում Ֆ. ­Դոս­տոևս­կին է, որ «ինչ ու­նի-չու­նի ներ­սից քե­րել՝ հա­նել  է  ի տես, մի շատ պստիկ բան է թո­ղել ներ­սում՝ իր սեք­սո­ւալ հա­րա­բե­րութ­յուն­նե­րի ա­ռա­վել հի­վան­դա­գին դրսևո­րում­նե­րը…»^[21]։ Գ­նա­հատ­ման տրա­մա­բա­նութ­յու­նը հաս­կա­նա­լի է։ Դր­սա­յին մա­կար­դա­կում ­Խանջ­յա­նի հե­րո­սը  բարձր է դա­սում այն հե­ղի­նա­կին, որն ա­ռա­վե­լա­պես տե­սա­նե­լի է դրսից, իսկ ա­սե­լի­քի առ­յու­ծի բա­ժի­նը են­թա­տեքս­տա­յին մա­կար­դա­կում պա­հած հե­ղի­նա­կը դառ­նում է պա­կաս ըն­դու­նե­լի։ ­Բայց ար­դեն իսկ կա գի­տակ­ցումն առ այն, որ ­Սա­րո­յա­նի՝ տե­սա­նե­լիի մա­կար­դա­կում դրսևոր­ված «պստիկ բանն» ու­նի  են­թա­տեքս­տա­յին ա­նընդգր­կե­լի խո­րութ­յուն­ներ։ Այլ է գնա­հա­տա­կա­նը ներ­սա­յին պա­տու­մի հատ­վա­ծում․ «․․․․­Սա­րո­յա­նը ­Կաֆ­կա­յից կամ ­Դոս­տոևս­կուց պա­կաս չի ճա­նա­չում աշ­խար­հը, գու­ցե՝  նույ­նիսկ  ա­վե­լի, սա­կայն հա­մա­րում է, որ ար­վես­տը ճշմար­տութ­յուն­ներ ա­սե­լու հա­մար չէ… մար­դուն հե­քիաթ է պետք ապ­րե­լը հաղ­թա­հա­րե­լու հա­մար… ­Սա­րո­յա­նը խնա­յում է մար­դուն, պաշտ­պա­նում  է  նրան,  զո­րակ­ցում  է,  որ­պես­զի չթու­լա­նա մար­դը»^[22]։ ­Սա ոչ այն­քան բա­ցա­ռում, որ­քան լրաց­նում է նա­խորդ գնա­հա­տա­կա­նը։ ­Ներ­սա­յին մա­կար­դա­կում ­Խանջ­յա­նի հե­րոսն ար­դեն կա­րո­ղա­նում է ըն­կա­լել այս­բեր­գի խո­րութ­յուն­նե­րը։ Մ­յուս կող­մում դարձ­յալ ­Դոս­տոևս­կին և ­Կաֆ­կան են, սա­կայն այս դեպ­քում կար­ծես թե ա­ռա­վե­լութ­յու­նը տրվում է ­Սա­րո­յա­նին։ Այս հա­կա­դիր գնա­հա­տա­կան­նե­րը հի­րա­վի ձայ­նակ­ցում են Գ. ­Խանջ­յա­նի՝ տա­րի­ներ ա­ռաջ հնչեց­րած կար­ծի­քին, որն ար­դեն մեջ­բե­րել ենք։ «­Ներ­սու­դուրսն» այն վեպն է, որ ա­մե­նաամ­բող­ջա­կան ձևով մեզ է ներ­կա­յաց­նում այդ հա­կա­դիր աշ­խար­հըն­կա­լում­նե­րի բա­խում-հա­մա­գոր­ծակ­ցութ­յու­նը։ ­Բայց ե­թե ի սկզբա­նե հա­կաբ­ևե­ռա­յին դիր­քե­րում ենք ներ­կա­յաց­րել կաֆ­կա­յա­կան-դոս­տոևս­կիա­կա­նը և ­սա­րո­յա­նա­կա­նը, ա­պա պետք է հի­շենք նաև ­Մի­լան ­Կուն­դե­րա­յի վեր­լու­ծութ­յու­նը և ­գո­նե տրա­մա­բա­նութ­յան մա­կար­դա­կում ներ­կա­յաց­նենք նաև կաֆ­կա­յա­կա­նի և ­դոս­տոևս­կիա­կա­նի հա­կադ­րութ­յունն ու դրա անդ­րա­դար­ձը «­Ներ­սու­դուրս» վե­պում։ Այս­պես՝ բնա­կան տրա­մա­բա­նութ­յուն (Ֆ. ­Դոս­տոևս­կի) և շրջ­ված տրա­մա­բա­նութ­յուն (Ֆ. ­Կաֆ­կա)։ Գ. ­Խանջ­յա­նի «­Ներ­սու­դուրս» վե­պի հե­րո­սը ներ­սա­յին մա­կար­դա­կում եր­բեմն  գոր­ծում է դոս­տոևս­կիա­կան մո­դե­լով. կա մեղ­քի ըմբռ­նու­մը, իսկ մեղ­քը, ­Կուն­դե­րա­յի բնո­րոշ­մամբ, պա­տիժ է ո­րո­նում. «­Պա­տա­հում է՝ մեղ­քե­րից մեկ­նու­մե­կը հան­կարծ ինք­նագ­լուխ հառ­նում  է  ներ­սումդ, կանգ­նում  է  դեմ  առ դեմ, վե­րա­բեր­մունք է պա­հան­ջում…»^[23]։ Դր­սա­յին մա­կար­դա­կում չկա կաֆ­կա­յա­կան մո­դե­լի ուղ­ղա­կի դրսևո­րու­մը, սա­կայն խոր­քա­յին քննութ­յու­նը ցույց է տա­լիս, որ հե­րո­սի գոր­ծո­ղութ­յուն­նե­րի տրա­մա­բա­նա­կան  հիմ­քը մար­դուց  ո­չինչ կախ­ված  չլի­նե­լու, պատ­ժի՝  ի վե­րուստ լի­նե­լու ըմբռ­նումն է, իսկ վեր­ջինս իր ար­մա­տով  կապ­ված  է  հենց կաֆ­կա­յա­կան «­Դա­տա­վա­րութ­յա­նը»^[24]։ Ա. ­Կամ­յո­ւի «Օ­տա­րը» ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յան հե­րո­սի էք­զիս­տեն­ցիալ գո­յա­վի­ճա­կը իր հիմ­քով նույն­պես կաֆ­կա­յա­կան էր։ ­Թերևս գո­յութ­յան ի­մաս­տազրկ­ման հենց այս ձևն  է տեղ  գտել «­Ներ­սու­դուրս» վե­պում, և­ այս տե­սանկ­յու­նից Ա. ­Նի­կո­ղոս­յա­նի և Հ. ­Հո­վա­կիմ­յա­նի զրույ­ցում ակ­նարկ­ված Մ­յոր­սո-«­Ներ­սու­դուր­սի» հե­րոս զու­գա­հե­ռը ա­վե­լի քան տրա­մա­բա­նա­կան է և ­հիմ­նա­վոր^[25]։ ­Փաս­տո­րեն, դրսա­յի­նի դաշ­տում ­Խանջ­յա­նի հե­րո­սը շարժ­վում է կաֆ­կա­յա­կան տրա­մա­բա­նութ­յա­նը հա­մա­պա­տաս­խան, սա­կայն այս դեպ­քում պա­տի­ժը մեղք չի ո­րո­նում։ ­Պատ­ժի խոր­քա­յին ըմբռ­նու­մը հան­գեց­նում է մեղ­քի զգաց­ման բթաց­մա­նը, բարձր  ար­ժեք­նե­րի  ի­մաս­տազրկ­մա­նը և­ ե­սա­կենտ­րո­նութ­յա­նը։  ­Հե­րոսն  ա­ռաջ է մղվում՝  փոր­ձե­լով  հաղ­թա­հա­րել  փակ տա­րա­ծութ­յուն­նե­րը: ­Կաֆ­կա­յա­կան մո­դե­լի հա­մա­պա­տաս­խան՝ մա­հը վեր­ջա­կետ է («­Դա­տա­վա­րութ­յուն», «­Կեր­պա­րա­նա­փո­խութ­յուն»):  Գ. ­Խանջ­յա­նի ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յան սկզբնա­կան շրջա­նում գե­րիշ­խում էր մահ­վան այդ ըն­կա­լու­մը: Վ. ­Սա­րո­յա­նի մո­դե­լը մա­հը ներ­կա­յաց­նում է շա­րու­նա­կա­կա­նութ­յան հա­մա­տեքս­տում: Վ. ­Սա­րո­յա­նի հա­մար մա­հը վեր­ջա­կետ չէ: Այն ինչ-որ նոր բա­նի սկիզբ է: «­Ներ­սու­դուրս» վե­պի ներ­սա­յին հատ­վա­ծի դոս­տոևս­կիա­կան կեն­սազ­գա­ցո­ղութ­յան գե­րիշ­խող տի­րույ­թում եր­բեմն ի հայտ են գա­լիս սա­րո­յա­նա­կան շեր­տեր, ո­րոնք քան­դում  են փակ տա­րա­ծութ­յուն­նե­րի գե­րիշ­խող մո­դել­նե­րը.  «….­հա՛յր, այս ա­նեզ­րութ­յան մեջ կա՞ գո­նե մի բան, որ մար­դու կող­մից է, որ գութ ու­նի նրա նկատ­մամբ, ա­ջա­կից է նրան, ա­սաց՝ կա, տղա՛ս, չկաս­կա­ծես….»^[26]: ­Հայ­րա­կան պա­տաս­խա­նը բե­րում է հույ­սի ու շա­րու­նա­կութ­յան գա­ղա­փա­րը: ­Մեկ այլ հատ­վա­ծում մահ­վան «բաց» ըն­կա­լումն է ա­ռաջ քաշ­վում. «….ա­մեն դեպ­քում պատ­րաստ ե­ղիր չտեսն­վե­լուն, քո՛ մեջ տես ինձ, իմ քա­ղա­քի մեջ, ­Զանգ­վի ձո­րում, Արզ­նիում, Ս­ևա­նի ա­փին…»^[27]: ­Հետ­ևա­բար մա­հը վեր­ջա­կետ չէ: Այս մտայ­նութ­յու­նը ո­րո­շա­կի ար­տա­հայ­տութ­յուն­ներ ու­ներ նաև Գ. ­Խանջ­յա­նի նա­խորդ՝ «­Տուր ձեռքդ, պստլո» վե­պում: ­Վե­րը բեր­ված հատ­վա­ծը գա­ղա­փա­րա­կան տե­սանկ­յու­նից հար և ն­ման է Վ. ­Սա­րո­յա­նի «­Մարդ­կա­յին կա­տա­կեր­գութ­յուն» վե­պի կեր­պար­նե­րից Ս­փանգ­լե­րի խոս­քե­րին: Եղ­բայր կորց­րած ­Հո­մե­րին այս­պես է դի­մում Ս­փանգ­լե­րը. «­Դու նրան հա­ճախ պի­տի տես­նես…. ­Դու պի­տի նրան զգաս այն ա­մե­նի մեջ, որ ծնված է սի­րուց և ­սի­րո հա­մար, այն ա­մե­նի մեջ, որ ա­ռատ են, ա­ճում են, ծաղ­կում, ուռ­ճա­նում… ­Սե­րը ան­մահ է և­ ա­մեն ինչ հա­վեր­ժա­կան  է դարձ­նում, իսկ  ա­տե­լութ­յու­նը  ա­մեն  րո­պե  մա­հա­նում  է»^[28]:  ­Հենց  այս  մտայ­նութ­յունն   է «­Ներ­սու­դուր­սի» ներ­սա­յին հատ­վա­ծում սա­րո­յա­նա­կա­նին տեղ հատ­կաց­նում: ­Սա­րո­յա­նա­կանն ար­մա­տա­վոր­վում է նաև սի­րո գա­ղա­փա­րի խոր­քա­յին ըն­կալ­մամբ. «Ե­թե մեջդ սեր կա, ըն­ծայ­ված է, ե­թե սի­րո ու­նակ տե­սա­կից ես, ե­թե հա­մար­ձա­կութ­յունդ հե­րի­քում է, ե­թե բաց ես սի­րո ա­ռաջ՝ ա­մեն բան սեր է…»^[29]: Այ­նինչ հա­կա­ռակ՝ դրսա­յին դաշ­տում՝ «Ի՞նչ սեր, ա՛յ հի­մար, սե­րը հենց սեքսն է, մնաց­յա­լը շեղ­վածք է, ո­րին սեր են ան­վա­նում….»^[30]: ­Թերևս սա­րո­յա­նա­կա­նի դրսևո­րում­նե­րի ար­տա­հայ­տութ­յուն­ներ են նաև տան պատ­կե­րա­միա­վո­րի խանջ­յա­նա­կան մեկ­նա­բա­նութ­յուն­նե­րը^[31]: ­Ներ­սա­յին և դր­սա­յին դաշ­տե­րում տար­բեր բնույթ ու գոր­ծա­ռույթ ու­նի տան պատ­կե­րա­միա­վո­րը: ­Սա­րո­յա­նա­կա­նին հա­մա­պա­տաս­խա­նում է ներ­սա­յի­նը: Այս­պես, «­Պա­րապ կրա­կոցն ա­ղավ­նի ի­ջեց­րեց երկն­քից» գլխի վերջ­նա­մա­սում ա­ռաջ են քաշ­վում տուն վե­րա­դար­ձի թե­ման և ­տան խանջ­յա­նա­կան ըն­կա­լու­մը. «Ա­մեն ին­չից փա­խած՝ տուն մտնել… Ի՞նչ ա­րած, պատս­պա­րութ­յան ու­րիշ տեղ չկա, ե­տըն­թա­ցով ար­գանդ՝ չիք, մնում  է տան սու­տը… է­սօր դեռ քոնն է տու­նը, քո տխրութ­յամբ, քո ու­րա­խութ­յամբ, քո զայ­րույ­թով, քո ան­հանգս­տութ­յամբ,  քո տագ­նապ­նե­րով ու վա­խե­րով  ներծծ­ված, ինչ-որ տեղ նույն դու ես, ինքդ՝ քո մեջ…»^[32]:  Վ. ­Սա­րո­յա­նի «­Մարդ­կա­յին կա­տա­կեր­գութ­յուն» եր­կի գլխա­վոր թե­ման էլ վե­րա­դարձն է: ­Տան սա­րո­յա­նա­կան ըն­կա­լու­մը բա­վա­կա­նին խոր­քա­յին է, և ­պա­տա­հա­կան չէ ներ­տեքս­տա­յին ձայ­նակ­ցու­մը  հո­մե­րոս­յան  «Ո­դի­սա­կա­նին»՝ վե­րա­դար­ձի թե­մա­յով գրված բո­լոր ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րի նա­խա­մո­դե­լին^[33]: «­Ներ­սու­դուր­սի» դրսա­յին հատ­վա­ծում այլ աս­պեկ­տով է ներ­կա­յաց­վում տու­նը: ­Սա ար­դեն տուն-մահ զու­գակց­ման ե­ղա­նակն է («­Տու­նը մեռ­նե­լու հա­մար է»), որ դարձ­յալ տա­րած­ված  է  Գ. ­Խանջ­յա­նի  տար­բեր  ստեղ­ծա­գոր­ծութ­յուն­նե­րում^[34]:

Այս­պի­սով, Գ. ­Խանջ­յա­նի «­Ներ­սու­դուրս» վե­պը բա­վա­կա­նին բարդ հա­մա­ձուլ­վածք է, որ ներ­կա­յաց­նում է դոս­տոևս­կիա­կա­նի, կաֆ­կա­յա­կա­նի և ­սա­րո­յա­նա­կա­նի բա­նա­վեճ-հա­մա­գոր­ծակ­ցում: ­Կաֆ­կա­յա­կան և ­դոս­տոևս­կիա­կան փակ տա­րա­ծութ­յուն­նե­րի  ներ­սում  գրե­թե անն­կա­տե­լիո­րեն  հո­սում  է  սա­րո­յա­նա­կան  ե­րա­կը   և ­ժա­մա­նակ առ ժա­մա­նակ քան­դում կարծ­րա­տի­պա­յին փակ հա­մա­կար­գե­րը:  Ի­հար­կե, այս բո­լո­րի հա­մա­տեղ­ման և ­հա­կադր­ման արդ­յուն­քը ձևա­վո­րում  է  զուտ  խանջ­յա­նա­կա­նը, ո­րը,  չնա­յած գա­ղա­փա­րա­կան ազ­դե­ցութ­յուն­նե­րին, խո­րա­պես ինք­նա­տիպ  է  և ­գե­րիշ­խող:

^[1]­․ Հովակիմյան Հ․, Զուգադրավե՞պ․Գուրգեն Խանջյանի Ներսուդուրսը, https://granish.org/gurgen-khanjyani-nersudursy/։

^[2]․ Նու­յն տեղում­։

^[3]. https:/­/www.youtube.com/watch?v=lgPVSejIzPs։

^[4]․ Այդ մասին խոսվում է Ա․ Նիկողոսյանի և Հ․ Հովակիմյանի զրույցում (տե՛ս https:­//www.you­tube.com/watch?v=l­gPVSejIzPs)։

^[5]․  Խանջյան Գ., Իմ գրականությունն իմ խառնվածքն է, տե՛ս «Նոր Դար», 1998, թիվ 1, էջ 81: Այս­ հ­արցազրույցին ուշադրություն է դարձրել նաև Վ­. Փիլոյանը «­Մա­րդ­ը ժամանակի հոլովույթում․ Գուրգեն Խանջյանի «Ենոքի աչքը» վեպը» հոդվածում (տե՛ս Փիլոյան Վ․,«Ակնարկներ արդի հայ գրականության», Երևան, 2018, էջ 269-280)։

^[6]․ Նույն տեղում։

^[7]․ Օհանյան Ա․, Կերպարանափ­ոխություններ․ Գուրգեն Խանջյանի «Շարժասանդուղք» ժողովածուն և Ֆրանց Կաֆկայի «Կերպարանափոխություն» վիպակը, տե՛ս «Գրեթերթ­»,­ դեկտեմբերի 18, 2019, էջ 8-9։

^[8]․ Նույն տեղում։

^[9]․ Կունդերա Մ․, Վեպի արվեստը,­ Ե­րևան­, 2019։

^[10]․ Նույն տեղում, է­ջ 12­9։

^[11]․ Նույն­ տեղում։

^[12]․ Նույն տեղում, էջ 132-135։

^[13]․ Գրողն ու իր իրական­ու­թյ­ունը (տե՛ս https://www.youtube.com/watch?v=ttrX1EAil54­)։­

^[14]­․ Դրանց հպանցիկ անդրադարձել ենք «Վիպակները Գ․ Խանջյանի ստեղծագործության համատեքստում» հոդվածում (տե՛ս https://www.grakantert.am/arch­ives/14111)։

^[15]․ Նույն տեղում։

^[16]․ Սարոյան. Վ., Ընտիր երկեր, չորս հատորով,­ հատոր առաջին, Երևան, 1986, էջ 147-155:

^[17]․ Խանջյան Գ., Ներսուդուրս, Երևան, 2020, էջ 23:

^[18]․ Սարոյան Վ., Ընտիր երկեր, չորս հատորով, հատ­որ առաջին, էջ 229-240:

^[19]․ Խանջյան Գ­., Ներսուդուր­ս, էջ 117-118, ընդգծումը մերն է (Կ․Մ․):

^[20]․ Նույն տեղում, էջ 24, ընգծումը մերն է (Կ․Մ․)։

^[21]․ Նույն տեղում։

^[22]․ Նույն տեղում, էջ 118։

^[23]․ Նույն տեղում, էջ 40։

^[24]․ Կաֆկա Ֆ․, Դատավարություն, Երևան, 1991։

^[25]․ https://www.youtube.com/watch?v=lgPVSejIzPs։

^[26]․ Խանջյան Գ., Ներսուդուրս, էջ 10, ընդգծումը մերն է (Կ․ Մ․):

^[27]․ Նույն տեղում, էջ 10-11:

^[28]․ Սարոյան Վ. Ընտիր երկեր, չորս հատորով, հատոր առ­աջ­ին­, էջ 480-481:

^[29]․ Խանջյան Գ., Ներսուդուրս, էջ 42:

^[30]․ Նույն տեղում, էջ 31:

^[31]․ Տան արքետիպը Գ. Խանջյանի արձակի համատեքստում ուսումնասիրել է Ռուզաննա Ոսկանյանը (տե՛ս Ոսկա­նյան Ռ., Տարածական արքետիպերը Գուրգեն Խանջյանի արձակում, https://www.cultural.am/hy/gradaran/tester/3481-taracakan-arqetipiery-gurgen-khanjyani-arzakum):

^[32]․ Խանջյան Գ., Ներսու­դուրս, էջ 123­-124:

^[33]․ Վ. Սա­րոյանի «Մարդկային կատակերգություն» վիպակում հոմերոսյան տեքստի առկայությունն ավելի քան ակն­առու է: Դա դրսևոր­վում է կերպարների, վիպական տարածության անվանումներում (Իթաքա, Հոմեր, Յուլիսիս) ու նախ և առաջ գաղափարական դաշտում: Կերպարների անուններն այստեղ խորապես բովանդակային են: Սա այն դեպքն է, որ անունը ենթ­ադրում է կոնկրետ բովանդակությ­ուն: Եվ կոմպոզիցի­ոն շրջանակմա­ն յո­ւրօրինակ ձև է նաև առաջին գլխում հանդիպող դրվագային կերպար սևամորթի՝ Յուլիսիսին ուղղված բացականչության («-Տուն եմ գնում, փոքրիկ, գնում եմ իմ ծննդավայրը» (Սարոյան Վ., Երկեր, չորս հ­ատորով, հատոր առաջին, է­ջ 317) և վիպակի վերջնահատվածում Մարկուսի ընկերոջ՝ Թոբի Ջորջի՝ Մաքոլիների տուն գալու դրվագների զուգակցումը: Ընդ որո­ւմ­,  Մ­աքոլիներ­ի տունը Թոբի Ջորջի ծննդավայրը չէր, բայց դարձյալ ընկալվում է որպես տուն: Այսինքն՝ վիպակի վեր­ջն­ահ­ատվա­ծն անընդգրկելիորեն ընդարձակում է տան սարոյանական ընկալումը:

^[34]․ Ոսկանյան Ռ., Տարածական արքետիպերը Գո­ւր­գե­ն Խ­ան­ջյ­անի արձակում,­ h­tt­ps://www.cultural.am/hy/gradaran/tester/3481-t­aracakan-arqeti­pi­er­y-­gu­rgen-khanjyani-arzakum: