ՀԳՄ վարչությունը
շնորհավորում է արձակագիր, դրամատուրգ, հրապարակախոս
ՌՈՒՍԼԱՆ ՍԱՂԱԲԱԼՅԱՆԻՆ
ծննդյան 70-ամյակի առթիվ
«Գրական թերթը» միանում է շնորհավորանքին
ՀԻՆ ԱԼԲՈՄԻ ԼՌՈՒԹՅՈՒՆԸ
(Էսսե)
Դժվարությամբ դուրս հանեցի հնամենի գրասեղանի՝ խղճալի ճռինչով բացված դարակից: Լուսանկարների հաստ ալբոմը՝ սահմռկելի վարդերով զարդարված կազմով, հեռավոր անցյալից ծանոթ բույրով՝ ոնց որ «Կարմիր Մոսկվա» օծանելիքն է: Կարո՞ղ է բույրը այդքան երկար պահպանվել: Դժվա՜ր… Դրա հիշողությունը մտքում է, գլխում: Մայրս մեկ անգամ չէ, որ ցուցադրում էր այդ հաստլիկ ալբոմը, խնամքով թերթելով փափուկ էջերն ու ծխախոտի բարակ թղթերը, որոնք պաշտպանում էին լուսանկարների փայլը ճարպոտ մատներից, ու հընթացս պատմում էր լուսանկարներում պատկերված մարդկանց մասին: Ցավոք, շատ բան մոռացել եմ: Երիտասարդությունը չի կարող խնամքով վերաբերվել հիշողությանը: Թվային աշխարհը կարող է, բայց այստեղ էլ պրոբլեմն այլ է՝ մենք տեղի ենք տալիս՝ հիշողությունը անվանակոչելով տեղեկատվություն, այն փակելով լարերով ու էկրանով տուփի մեջ ու մտածելով, որ կվերադառնանք ցանկացած պահի, բայց պարադոքսն այն է, որ չենք վերադառնում. տեղեկատվությունը շատ է, ժամանակը՝ սուղ:
Միայն թվում է, թե ալբոմը մեռած է, նա կխոսի, հենց որ շրջես առաջին էջը: Բայց սակավախոս է, միայն ակնթարթն է երևակում, պահը, երբ շրխկացել է ֆոտոապարատի փականակը: Ինչ է եղել դրանից առաջ ու հետո՝ քո մտածելիքն է: Ասեմ, որ ալբոմի վերջին էջերը լրացված են ինձանով. դա մի ժամանակ էր, երբ իմ սիրելի ժապավենային ապարատն ապրում էր իր վերջին օրերը: Մյուս դարակում հայտնաբերեցի քուղով կապված նամակների ու բացիկների կապուկներ: Հիշո՞ւմ եք հին, բարի, միամիտ բացիկները: «Սիրիր ինձ, ինչպես ես՝ քեզ», «Հաշտվիր, հաշտվիր ու այլևս մի՛ կռվիր»: Այդ բացիկները այսօր էլ հասցեատերեր կունենային՝ աշխարհը ագրեսիվ է դարձել…
ԵՐԵՎԱՆԻՑ ԳՐՈԶՆԻ ԵՎ ՎԵՐԱԴԱՐՁ ԲՈԼՈՐ ԿԱՆԳԱՌՆԵՐՈՎ
…Այս լուսանկարում չորս տարեկան եմ: Գրոզնի քաղաքն է: Հիշում եմ մեր փողոցի տարօրինակ անվանումը՝ Պարավոզնայա: Տարօրինակ, որովհետև փողոցում շոգեքարշի հետք չկար: Նաև հիշում եմ, ինչպես հարևանները՝ ռուս կանայք (այն օրերին չեչեններ քաղաքում չկային), գլուխս շոյելով հետաքրքրվում էին. «Լավ մանչուկ է: Դու ո՞ւմ տղան ես»: Այսօր էլ են հարցնում, թեև մանչուկն արդեն յոթանասուն է ու վաղուց ոչ մեկինը չէ: Դե, իսկ հիսունհինգին չորս տարեկան էի ու պատասխանում էի. «Մամայի»: Ինչո՞ւ պապայի չէ որ… Ենթադրում եմ, այն պատճառով, որ ես արդե՛ն քնած էի լինում, երբ հայրս տուն էր գալիս ու դե՛ռ քնած էի, երբ գնում էր: Տարիներ անց իմացա, որ ժամանակին մինչև ականջների ծայրը սիրահարվել է մորս ու համառորեն նվաճել նրան (մայրս իրոք գեղեցկուհի է եղել քսան-քանի տարեկանում, թեև ամեն ժամանակ ունի կանացի գեղեցկության իր չափանիշները), ուրեմն, սիրահարվել ու ցանկացել է ամուսնանալ: Իսկ պապս՝ մորս հայրը, որ սարսափելի հպարտանում էր իր հին գերդաստանով, երկու քարե առանձնատներով, մեծ այգով ու բակի ալ կարմիր գեորգիններով, ինչից հետևում է, որ արհամարհում էր գեորգիններ չաճեցնող անտոհմ պլեբեյներին, ինչպիսին, իր կարծիքով, հորս ընտանիքն էր, տեղեկանալով ջահելների ծրագրերի մասին, սարսափելի կատաղել է, բայց ոչինչ չի կարողացել անել, քանի որ իրեն նոր էին ժամկետից շուտ ազատ արձակել զոնայից, իսկ զոնան գտնվում էր հեռավոր հեռուներում՝ Կոլիմայում…
Տարիներ անց (արդեն տասներեք տարեկան էի) պապս պատմում էր, ինչպես էին տանում Կոլիմա: Ծովով, շոգենավով: Բանտային մահճակները երեք հարկանի էին և ուժեղ ճոճքից սովից ուժասպառ բանտարկյալները ընկնում, գլուխները խփում էին փայտե ելուստներին… Ու ոմանք այլևս տեղից չէին բարձրանում: Ներս էին մտնում ուղեկցող պահակներն ու բոլորին՝ ով մեռած, ով ուշաթափված, բռնում էին ոտքերից ու ձեռքերից, հանում տախտակամած ու՝ մե՛կ-երկո՛ւ, գցում ծովը: Իսկ շոգենավին ուղեկցում էին մարդկային դելիկատեսից շփացած շնաձկները, որոնք տեղնուտեղը պատառոտում էին հերթական զէկին ու շարունակում լողալ՝ հասարակության կողմից մերժվածների հերթական չափաբաժնի սպասումով:
Նաև պատմում էր, թե ինչպես է տուն վերադարձել հիսուն թվականին: Չեմ հիշում աշխարհի ծայրին գտնվող երկաթուղային կայարանի անունը: Պապս, աքսորյալների տիպային ճամպրուկը ձեռքին, մոտեցել է տոմսարկղին ու հարցրել՝ ինչպես հասնել Երևան, իսկ տոմսավաճառ աղջիկն էլ զարմացած հարցրել է՝ իսկ դա որտե՞ղ է: Երևանը Հայաստանի մայրաքաղա՛քն է, գրո՛ղը տանի: Աղջիկը թոթվել է ուսերը՝ չգիտեմ: Ու պապս հարցրել է՝ իսկ ինչպե՞ս հասնեմ Թբիլիսի: Թբիլիսի՞… ա՛յ, դա ուրի՜շ բան: Եվ նա հաճույքով բացատրել է՝ մինչև ուր գնել տոմսն ու որտեղ փոխել կայարանը: Ինչպե՞ս կարող է նա չիմանալ Թբիլիսիի տեղը, նա նույնիսկ Գորիի մասին գիտե: Ու պապս մեկնել է առաջնորդի հայրենիքը՝ այնտեղից հարազատ տունը հասնելու համար: Ճամփորդությունը տևել է երկու շաբաթ:
Իմանալով, որ վերադառնում է մինչև գոտկատեղը հասնող մորուքով ու բարկացած պահին սարսափազդու պապս, ջահելները այնպես են փախչում, որ հասնում են Գրոզնի՝ պապիս ավագ եղբոր մոտ, ով գեորգիններով քարե տներ ունեցող կրտսերին տանե՛լ չէր կարողանում: Չգիտեմ նրանց վեճի պատճառը, կասկածում եմ, որ ժառանգության հարց է եղել, բայց հենց կրտսեր եղբորը չսիրելու հետևանքով նա գրկաբաց ընդունեց փախստականներին, բնակեցրեց Պարավոզնայա փողոցում ու երիտասարդին անգամ աշխատանքի տեղավորեց: Այդպիսին էր իմ առաջին մեծ ճամփորդությունը մորս արգանդում, երբ նրանք դեռ պաշտոնապես ամուսնացած չէին: Այո՛-այո, ես բեղմնավորվել եմ Հայաստանում, ծնվել՝ Ռուսաստանում: Նրանք զագս գնացին ավելի ուշ, իսկ հարսանիք այդպես էլ չեղավ: Գուցե հենց այն օրերից, պապիս պես, տանե՛լ չեմ կարող պլեբեյներին: Թեև երկուսիս պատճառները տարբեր են՝ ինձ համար մեկ է՝ ռամիկները աճեցնո՞ւմ են գեորգիններ պատուհանների տակ, ես չեմ սիրում նրանց չուգունե նահապետական կարգերը, հոտային ասիականությունը, անընդմեջ մի հասկացողությունը մյուսով փոխելը, մարտնչող տգիտությունը: Ցանկացած երեսպաշտություն, կեղծ բարեպաշտություն, ամենայն չարիք սկսվում է զանգվածային, երկարատև տգիտությունից, հավատացեք ինձ:
ՊԱՊԵՐ ՈՒ ՏԱՏԵՐ
Որքա՜ն մտերիմ, հարազատ ու միաժամանակ անծանոթ, մի քիչ օտարոտի են դպրոցական խմբակային լուսանկարները: Երկու տասնյակ գլուխների մեջ գտնում ես իբր քո օրինակելի ու հնազանդ գլուխն ու մտածում. «Մի՞թե էս անհեթեթ մարդուկը ես եմ»: Թիվ 58 դպրոցը Ամիրյան փողոցում, Լենինի հրապարակի կողքին, մայրաքաղաքի երկրաչափական կենտրոնում, ուր վերադարձանք Գրոզնիից 56-ին, հենց որ մոլեգին պապս հանդարտվեց ու համակերպվեց սիրելի դստեր արարքին:
Հարմարավետ բակեր, գետնամած տնակներ, նեղ փողոցներ տրամվայներով, գավառական ֆոնին՝ հեղափոխականների մեծաշուք արձաններ, ֆոտոսրահների գունեղ ցուցափեղկեր՝ բացված հիմնականում տարբեր երկրներից հայրենիք ներգաղթած հայրենակիցներով (աղբարներով), որոնք չէին զլացել իրենց հետ բերել արտասահմանյան լուսանկարչական ապարատները: Ամռան երեկոները տաք քամին ընկերուհի փնտրող ամուրու պես կատաղի պտտվում էր քաղաքում, ու քանի որ բարձրահարկեր չկային, անարգել տարածում էր քաղաքով մեկ խորհրդային լրագրերի կտորտանքը բարձրագոչ առաջնորդողներով ու քաղբյուրոյի անդամների դիմանկարներով:
Այն օրերի ընտանեկան լուսանկարները ժպիտ են հարուցում՝ անպայման պիտի լինեիր հրապարակում` շատրվանների և մարքսիզմ-լենինիզմի դասականների ֆոնին: Լենինը Մարքսի հետ կախված էր ամենուր, անգամ կենդանաբանական այգու մուտքին: Հետո հասկացան հավատամոլության այդ ակցիայի երկիմաստությունն ու հանեցին սրբազան դիմանկարները: Անհեթեթ են թվում ծնողներս նոր հագուստներով. ախր օբյեկտիվի առաջ կեցվածք ընդունելը տոնական իրադարձություն էր:
…Ահա պապիս եղբայրը՝ Տիգրան Շահնազարովը (Գրոզնիում ապրողը չէ), նա զոհվել է Սարդարապատի ճակատամարտում: Նախահեղափոխական լուսանկար է, իհարկե նրան չեմ տեսել, բայց ինձ չի լքում զգացումը, որ ես գիտեմ նրան, մենք ընկերներ ենք եղել, կիսվել ենք մտքերով: Նա անցած դարի սկզբում Պետերբուրգից ստանում էր եզակի հրատարակություններ, որոնցից մի քանիսը ինձ հասան 60-ականներին: Նրանց վրա տիրոջ ֆաքսիմիլեն է՝ «Տիգրան Շահնազարովի գրքերից»: Ի դեպ, երբ պապիս հայրը Հայաստանում անձնագիր ստացավ, Շահնազարովը փոխեցին Շահնազարյանի: Նա մի թեթև հակառակվել է ու ձեռքը թափ տվել: Իսկ պապիս անձնագիրը ես տեսել եմ, անդրկովկասյան երեք լեզուներով գրված է «անձնագիր», քանի որ դա Անդրկովկասյան ֆեդերացիայի ժամանակն էր:
Ընտանիքում բոլորն էին ուսյալ, ազատ տիրապետում էին երեք լեզուների, բայց Տիգրանը ամենաառաջադեմն էր: Միայն տեսնեք նրա վայելչագեղ ձեռագիրը: Վայելչագրություն այն օրերին լրջորեն էին ուսանում: Նա զոհվեց ծաղկուն տարիքում, իսկ երկու տասնամյակ անց, մեկ ուրիշ պատերազմում զոհվեց նրա միակ զավակը. նա տաղանդավոր ֆիզիկոս էր: Թող որ զայրացնեմ հայրենասերներին (առաջին անգամը չէ), բայց մեկ անգամ չէ, որ ինձ հարց եմ տվել՝ պե՞տք է արդյոք խելացի, տաղանդավոր, բացառիկ մարդիկ մեռնեն պատերազմում, արժե՞ նրանց մահերով վճարել քաղաքական գործիչների խաղերի, պաթոսի, գաղափարախոսության համար: Եվ, ընդհանրապես, համարժե՞ք է չհորինված մարդկային կյանքը այն ամենին, ինչ հորինված է, կասկածելի է և անցողիկ…
…Թերթում եմ ալբոմն ու՝ Անուշ տատն է, այո՛, կոլիմյան խստասիրտ զէկի կինը: Լուսանկարի կինը քանի՞ տարեկան է՝ չգիտեմ, բայց ասում էին, որ չափազանց լավիկն է հայ տատի համար: Իսկ ինչպիսի՞ն պիտի լինի հայ տատը: Բերանը՝ փակ ու ոսկե դրամներով գլխադիրո՞վ… Իմ Անուշ տատը ծանոթ էր Շիրվանզադեի ու Թումանյանի հետ: Շիրվանզադեն մեր տուն էր գալիս թեյախմության, իսկ կանանց նկատմամբ ոչ անտարբեր Մեծն բանաստեղծը (բանաստեղծը այդպիսին պիտի լինի) մի բաժակ թեյ խմելու էր հրավիրել սիրողական «Անուշ» ներկայացման մեջ խաղացող տասնհինգամյա օրիորդին, հաճոյախոսություններ շռայլել, շոյել ձեռքը… Կարծում եմ, ոչ ավելին: Տատս վաճառականի աղջիկ էր, ու նրան, ավա՜ղ, վաղ ամուսնացրին, երևի մեղքից հեռու պահելու համար: Ափսոս, օրիորդին չթողեցին շարունակել ուսումը, ու նրա բաժին ճակատագիրն էր տարիներ անց թոռներին՝ ինձ ու զարմուհուս, պատմել Չիչիկովի, Բոլկոնսկու, Պյոտր Գրինյովի ու Եվգենի Օնեգինի մասին. այն ամենը, ինչ հիշում էր պատանեկան տարիներից: Ռուսական ռոմանսներ էր երգում ու ֆրանսերեն ֆրազներով ընդմիջարկում հայերենը. հին օրերին հիմնավոր էին սովորեցնում: Հետո՝ վատ, հետո՝ ավելի վատ, իսկ հիմա՝ շատ վատ:
Ինչո՞ւ եմ մայրական կողմի պապ ու տատիս մասին ավելի շատ պատմում, քան հայրական կողմի: Քիչ եմ հետները շփվել, նրանք Դիլիջանում էին ապրում: Տատս մաուզերիստի աղջիկ էր, հայրը ժամանակին կռվել էր բոլշևիկների դեմ, և այդ մասին ընտանիքում ընդունված չէր հիշել: Պապիս անունը Մանուկ էր, նա հասցրեց որպես խորհրդային թոշակառու վեց ամսական թոռանը, իմա՝ ինձ, գիրկն առնել, ինչից ես, փա՛ռք Տիրոջը, դաշնակ չդարձա, ասենք, բոլշևիկ՝ նույնպես: Ծպտյալ այլախոհ մեծ պապս ապրեց մինչև խոր ծերություն ու մահացավ Հյուսիսային Կովկասում:
Նրա դուստրը՝ Գյուլնազ տատս, հասարակ, բարի, ծիծաղկոտ, բայց խստասիրտ կին էր, որը կարող էր արևելյան պատկառելի տիկնոջ հանգույն իր խոսքը առաջ տանել, բայց, անշուշտ, ոչ հրապարակայնորեն: Հիշում եմ, պապս կատակում էր. «Գիշերը կինս ուզենա, առավոտյան երեք հարյուր կիլոմետր հեռու կլինեմ, թիֆլիսյան շուկայի ամենակենտրոնում»: Պապս հսկա էր՝ փափուկ բնավորությամբ, կատակում էր հաճախ ու ամեն առիթով, ի տարբերություն այլախոհ խնամու՝ դարձավ կոմունիստ, ինչին մեծ նշանակություն չէր տալիս: Մի անգամ վրաերթի ենթարկվեց «Զապորոժեցի» կողմից, և մեքենայր տերը փոխհատուցում պահանջեց ջարդուփշուր եղած ջարդոնի համար, քանի որ այդ հսկան շրջե՞լ, թե՞ բռունցքով ծռել էր շարժիչի կապոտը: Բայց հսկան ապրեց ընդամենը յոթանասուն տարի, այնպես որ, չափսը նշանակություն չունի, ու դա ինձ դառնացնում է, քանի որ ասում են, որ ես նրան եմ քաշել: Մեկ էլ հիշում եմ, որ ամեն ամառ Դիլիջան գնալիս տատիցս գիրք էի նվեր ստանում:
ԻՆՔՆԱՀԻԱՑՈՒՄԻ ԴԱՐԱՇՐՋԱՆ
Վայներ եղբայրները մի գործ ունեն՝ «Գթասրտության դարաշրջանը» («Հանդիպման վայրը փոխել չի կարելի» հեռուստասերիալը): Համընդհանուր գթասրտությունը գրքի կերպարներից մեկի անիրականանալի երազանքն է: Արժե՞ ասել, որ նման բան չի եղել ու չի լինի երբեք՝ այդպիսին է մարդու էությունը: Նման մի երազանք էլ կոմունիզմն է: Իսկ մեր ժամանակները ես կանվանեի համընդհանուր ինքնահիացումի, ինքնագոհության ու ինքնագովության ժամանակաշրջան: Ինչ խոսք, հավատալ սեփական անձին՝ պետքական ու լավ բան է, բայց, ախր, այսօր բոլորը հանճարներ են, մասնագետներ, պրոֆեսիոնալներ, բոլորը պատրաստ են ղեկավարել երկիրը, պատերազմ վարել, զարգացնել մշակույթը, տնտեսությունը, գիտությունը, բժշկությունը…
Յուղոտ խալաթավոր Վարդուշ մորաքույրը մի ձեռքով դոլմա է փաթաթում, մյուսով կտցահարում է նոթբուքի ստեղնաշարը՝ սովորեցնելով վերևներին՝ ինչպես կառավարել երկիրն ու միջազգային բանակցություններ վարել: Կանգնեցրու փողոցում պատահական մեկին ու հարցրու. «Ապե՛ր (քույրի՛կ), ուզո՞ւմ ես լինել երկրի նախագահ, վարչապետ, դե, գոնե նախարար»: Իհարկե, ուզում է, հենց վաղն էլ պատրաստ է գործի անցնել ու ավերել: Էլ չեմ ասում, որ ամեն երկրորդը գրող է, տպագրված գրքերով համաշխարհային դասականներին տված-անցած: Սկզբում այս ամենը ինձ ջղայնացնում էր, հիմա քաղաքավարի մի կողմ եմ քաշվում՝ գրեք, տպագրվեք, զվարճացեք, բայց ինձ հանգիստ թողեք, ինձնից՝ հեռո՛ւ:
Առակս զի՞նչ ցուցանէ: Նախկինում լուսանկարվում էին դեպքից դեպք, ըստ տրամադրության: Աչքերը համեստորեն խոնարհած և տանջահար ժպիտը դեմքներին: Խմբակային լուսանկարվելու համար ֆոտոապարատը դնում էին եռոտանու վրա, փականակը դնում ավտոմատի վրա ու գլխապատառ միանում դիրքավորվածներին, հընթացս մտածելով՝ ինչպե՞ս դեմքին նկարել երջանիկ ժպիտ: Բնականաբար, ալբոմի համար: Սոցցանցերի ու թվային ֆոտոապարատների հայտնությամբ մարդիկ սկսեցին աջ ու ձախ նկարել իրենց ու շրջապատող աշխարհը ոչ այնքան հիշողության (ոչ էլ ալբոմի), այլ՝ զվարճանքի համար: Կամ էլ պատկառելիություն ապահովելու համար:
Լուսանկարները համարժեք են դարձել այցեքարտերին: Իմ արվեստագետ բարեկամների տներում հաճախ եմ տեսնում շրջանակների մեջ առնված ու ամենատեսանելի տեղում կախված լուսանկարներ, որտեղ իրենք են՝ գիրկընդխառն հայտնի դերասանների, քաղաքական գործիչների, պոպ-աստղերի հետ, ու նախանձով մտածում եմ՝ եթե իմանայի, որ գալու են այսպիսի ժամանակներ, անպայման կլուսանկարվեի, ում հետ շփվել եմ: Իսկ նրանք շատ են՝ հայտնի ու հանրաճանաչ անուններ, բոլորին չես հիշի, ու պե՞տք է արդյոք: Իսկ եղած լուսանկարները արված են հաճույքի, հիշողության, բարեկամության ու ջերմության համար: Դրանք գրավել են մորս ալբոմի վերջին երկու-երեք էջերը, ինքը դրանցով հպարտանում էր:
Աղմուկով փակում եմ ալբոմը, նորից բացում եմ առաջին էջն ու տեսնում ինձ՝ չորս տարեկան մանչուկին:
Մահվանից առաջ մայրս, սեղանի մոտ նստած ու կաթվածից հետո դժվարությամբ արտաբերելով բառերը, հարցրեց. «Իսկ ո՞ւր է Ռուսլանը»: Որպես պատասխան ինձ մատնացույց արեցին: «Ո՛չ,- օրորեց գլուխը:- Որտե՞ղ է մյուս Ռուսլանը»: «Ո՞ր մյուսը»: «Փոքրը»,- համառում էր մայրս:
Նայում եմ այդ մանչուկին երկար, ակնդետ ու փորձում ընդհանուր բան գտնել մեր միջև: Չեմ գտնում: «Լավ մանչուկ է: Դու ո՞ւմ տղան ես»,- հարցնում եմ:
Չի պատասխանում: Կտրվել է կապը: Բայց դատելով նրա վստահ, անկաշկանդ ու նույնիսկ մի քիչ ինքնագոհ դեմքից՝ ամեն ինչ լավ է լինելու, ամեն ինչ նույնիսկ շատ հրաշալի կլինի…
Դեկտեմբեր, 2020
Ռուսերենից թարգմանեց
Կարինե ԽՈԴԻԿՅԱՆԸ