Քննադատ, թարգմանիչ, արձակագիր, դրամատուրգ, հրապարակախոս… Բայց այս զրույցը միայն արձակագիր Ալեքսանդր Թոփչյանի և նրա «Բանկ Օտոման» վեպի շուրջ է ծավալվելու: Արդեն ամրագրված փաստ է, որ այդ վեպը ՀՀ անկախության տարիներին ստեղծված գրական գործերից ամենաթարգմանվածն է և արդեն վեց լեզուներով է աշխարհին պատմում Կ. Պոլսի Օսմանյան բանկի գրավման և հաջորդած՝ հազարավոր հայերի ջարդի պատմությունը: «Գրական թերթը» հատուկ անդրադարձել է վեպի պարսկերեն թարգմանությանը, բայց մնացածների մասին, ցավոք, միայն հպանցիկ տեղեկատվություն է եղել… Այս հարցազրույցը ուշացած, բայց այդ բացը լրացնելու, վեպի թարգմանական հաղթարշավի կարևորության արժևորման և այդ արժեքի գիտակցման վավերացումն է:
Կ. Խոդիկյան – Պրն Թոփչյան, սկսենք սկզբից՝ ինչո՞ւ գրվեց «Բանկ Օտոմանը»:
Ալ. Թոփչյան – Փաստորեն, մի քանի սկիզբ եղավ, բայց ես կխոսեմ երկուսի մասին։ 1989 թ. ամռանը, Փարիզում, Վահե Քաչայի հետ խոսում էինք նրա «Մի դաշույն այս պարտեզում» վեպի մասին։ Այնտեղ մի ընդարձակ տեսարան կա, որտեղ նկարագրվում է Օսմանյան բանկի գրավումը և հետագա գործողությունները։ Դա, փաստորեն, մի վիպակ է վեպի մեջ։ Ես նրան խորհուրդ տվեցի ընդարձակել այդ տեսարանը, զուգահեռ գործողություններ ծավալել բանկից դուրս, նոր կերպարներ մտցնել և մի նոր վեպ, նույնիսկ սցենար գրել։ Ուշադիր լսելուց հետո նա ասաց, որ սցենար իմաստ չունի գրել, քանի որ այդպիսի ֆիլմ այստեղ՝ Ֆրանսիայում չի նկարվի, իսկ վեպն ինքդ գրիր, լավ էլ պատմեցիր, մնում է շարադրես։ Երկրորդ սկիզբը, ես կասեի՝ «Բանկ Օտոմանը» գրելու խթանը ծնվեց ինքնաբերաբար, Ռուբեն Սևակին նվիրված «Եվ անգամ մահից հետո» վեպը գրելու ընթացքում։
Կ. Խ. – Հիմա՝ ըստ հերթականության. 1-ին թարգմանությունը…
Ալ. Թ. – Անկեղծ ասած, առանձնապես պատմելու բան չկա։ Գիրքը նվիրել եմ իմ ընկերներին և մի գեղեցիկ օր իմացել, որ թարգմանվել է։ Վեց թարգմանություններից միայն մեկն է մեր նախաձեռնությամբ իրականացվել՝ ռուսերենը, որ Անահիտ Թոփչյանը կատարեց ամենայն բարեխղճությամբ, և այն աստիճանի, որ Մոսկվայում լույս տեսավ առանց որևէ խմբագրական միջամտության։ Մնացած հինգը գերազանցապես թարգմանիչների կամ հրատարակիչների նախաձեռնությամբ են լույս տեսել։
Կ. Խ. – Հիշում եմ՝ մի առիթով ասացիք, որ հիմա ոչ թե վեց, այլ ութ թարգմանություն պետք է լիներ, որ մնացած երկուսի դեպքում միջամտել և խանգարել են։ Կարելի՞ է իմանալ, թե որտեղ և ովքեր էին խանգարողները։ Գուցե թուրքե՞րը…
Ալ. Թ. – Չեք հավատա, բայց խանգարողները հայեր էին։ Տհաճ պատմություններ են, չէի ուզի այստեղ հիշել… Տհաճ և զավեշտալի։ Օրինակ, հրատարակչություններից մեկում, ուր արդեն հրավիրում էին ինձ պայմանագիր ստորագրելու, խանգարողներից մեկն ասել էր, որ իմ վեպն Աբդուլ Համիդի ծաղրանկարն է, և որ դրա հրապարակումն օտար լեզվով քաղաքականապես կոպիտ սխալ կլինի… Առիթից օգտվելով՝ կուզեի մեկ այլ դեպք հիշել, երբ Փարիզում, համալսարանական դասա-խոսուհիներից մեկը խանգարել էր, որ Անահիտ Թոփչյանի պատմվածքները լույս տեսնեն ֆրանսիական հրատարակչություններից մեկում, որտեղ ձեռագիրն արդեն ընդունված էր, պատճառաբանելով, թե նա ծաղրում է սփյուռքահայերին… Այդ խոսուհին, ամենայն հավանականությամբ, Շահնուր և Շուշանյան չէր կարդացել, այլապես կտեսներ, որ նրանց գործերում սփյուռքահայերը, հատկապես ֆրանսահայ գաղութը ոչ թե ծաղրվում, այլ դաժանորեն քննադատվում է։
Կ. Խ. – Ձեր հարցազրույցներից մեկում հայտարարել էիք, որ նմանություններ կան Բանկ Օտոմանի ժամանակների և այսօրվա միջև, և որ հատկապես «վարագույրից անդին, կուլիսների խորքում դարձյալ տեսնում ենք անգլոսաքսոններին»։ Իրո՞ք այդպես էր։
Ալ. Թ. – Ավաղ, փաստերն իրավունք են տալիս ենթադրելու, որ իրոք այդպես էր։ Բանկը գրավող խմբի ղեկավար Արմեն Գարոյի հուշերում այսպիսի տեսարան կա։ Երբ ռուսական դեսպանության թարգման Մաքսիմովը, սուլթանի համաձայնությամբ, գալիս է համոզելու, որ հայերը լքեն բանկը, ի պատասխան նրան հարցնում են. «Իսկ անգլիական ռազմանավերը դեսանտ իջեցրե՞լ են»։ Մյուս վկայությունը, ոչ պակաս կարևոր, տալիս է Կ. Պոլսի «Ժամանակ» թերթի հիմնադիր Քասիմը՝ Միսաք Գոչունյանն, իր «Կրակին մեջէն» (1908 թ.) վեպում, որտեղ նույնպես խոսվում է, որ անգլիացիք պետք է ռազմական օգնություն ցուցաբերեին բանկը գրավողներին, ինչը տեղի չունեցավ և չէր կարող տեղի ունենալ։ Ստույգ է մի բան, որ նրանց դիվանագիտական և այլ կարգի ներկայացուցչությունները չէին կարող չտեսնել բանկի գրավմանը հաջորդած՝ հայերի զանգվածային ջարդը Կ. Պոլսում։
Կ. Խ. – Նախատեսվո՞ւմ է «Բանկ Օտոմանի» յոթերորդ թարգմանությունը:
Ալ. Թ. – Նախատեսվում է, առայժմ բանակցությունների մակարդակով, բայց թույլ տվեք չասել՝ որ երկրում և ինչ լեզվով, ես մի քի չ սնահավատ եմ, բացի այդ, աչքս վախեցած է։
Կ. Խ. – Քննադատ, թարգմանիչ, արձակագիր, դրամատուրգ, հրապարակախոս… Այս պահին ո՞ր Ալեքսանդր Թոփչյանն է ստեղծում իր հերթական ԳԻՐԸ:
Ալ. Թ. – Նախ ստեղծվածները հրապարակենք։ Երկու անտիպ թարգմանություն կա՝ մեկը մյուսից հետաքրքիր, և երկու անտիպ վեպ, որոնք պետք է լույս տեսնեին անցյալ տարի, սակայն դիվավարակի պատճառով չկարողացանք գալ Հայաստան և, ի թիվս այլ գործերի, զբաղվել նաև դրանցով։ Հուսանք, այս տարի անպայման կտպագրվեն։