ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿԻ ՀԵՏ / ­Սերժ ԱՌԱՔԵԼՅԱՆ

Ա­մեն ան­գամ ­Պա­րույր Ս­ևա­կի բա­նաս­տեղ­ծա­կան ար­վես­տի տա­ճա­րը մտնե­լուց ա­ռաջ Վ­լա­դի­միր Օ­դոևս­կու խոս­քերն եմ մտա­բե­րում. «­Պոե­զիան նա­խա­գու­շակն է այն վի­ճա­կի, երբ մարդ­կութ­յու­նը դա­դա­րում է ձեռք բե­րե­լուց և սկսում է վա­յե­լել ձեռք բե­րա­ծը»։
­Մե­ծա­նուն բա­նաս­տեղ­ծի պոե­զիան էի կրկին վա­յե­լում, ցա­վից ու ներ­քին տա­ռա­պան­քից ծնունդ ա­ռած այդ պոե­զիա­յի հրաշ­քը։ Ու հան­կարծ հե­ռա­խո­սա­զանգ. իմ ծա­նոթ­նե­րից էր՝ ­Գա­գիկ ­Սարգս­յա­նը. «­Վա­ղը կի­րա­կի է, գնա՞նք ­Զան­գա­կա­տուն։ ­Մեղքս ինչ թաքց­նեմ, չեմ ե­ղել ­Պա­րույր Ս­ևա­կի տուն-թան­գա­րա­նում»։
– Ան­կեղ­ծո­րեն խոս­տո­վա­նեմ,-­ ա­սա­ցի,-­ ես նույն­պես չեմ ե­ղել ու մինչև հի­մա էլ չեմ կա­րո­ղա­նում ինձ նե­րել։
Եվ ա­հա գնում ենք ­Զան­գա­կա­տուն։ ­Մե­քե­նան ­Գա­գիկն է վա­րում։ Աշ­նա­նա­յին պարզ, ար­ևոտ օր է։ ­Պա­հես­տա­զո­րի փոխգն­դա­պետ է 64-ամ­յա ­Գա­գիկ ­Սարգս­յա­նը, զին­վո­րա­կան թո­շա­կա­ռու։ ­Ճա­նա­պար­հին կրկին հա­մոզ­վե­ցի, որ հե­տաքրքիր զրու­ցա­կից է։ Ինձ հիաց­նում էին նրա ան­կեղ­ծութ­յունն ու ան­մի­ջա­կա­նությու­նը, դեպ­քե­րի, ի­րա­դար­ձութ­յուն­նե­րի ման­րա­մաս­նե­րը հան­գիստ, ան­կաշ­կանդ պատ­մե­լու նրա բնա­տուր ձիր­քը, հա­մեստ, շա­րա­յին ձգվա­ծութ­յան պահ­ված­քը նրա։ ­Հա­մա­ռո­տա­կի պատ­մեց իր կյան­քը։ ­Շուրջ 40 տա­րի հայ­րե­նի­քին ծա­ռա­յած, իր ու­սե­րին ծա­ռա­յութ­յան ծան­րութ­յու­նը ար­ժա­նա­պատ­վո­րեն տա­րած զին­վո­րա­կան մար­դու կյանք է դա։ ­
Գա­գի­կը մե­քե­նան ար­գե­լա­կում է ­Պա­րույր Ս­ևա­կի տան բա­կում։ ­Դի­մա­ցը տուն-թան­գա­րանն է։ Ա­սես սրբա­ցած տա­ճար ես մտել՝ շուր­թե­րիդ մի մա­քուր ա­ղոթք։ ­Տուն- թան­գա­րա­նի պա­տե­րին սի­րե­լի բա­նաս­տեղ­ծի մե­ծա­դիր նկար­ներն են։ Ա­հա ին­քը՝ թուխ մա­զե­րով, աս­պե­տո­րեն գե­ղե­ցիկ։ Աչ­քե­րում՝ ի­մաս­տութ­յուն ճա­ռա­գայ­թող աչ­քե­րում հո­գու կրակն է շո­ղում։ ­Մեր մշա­կույ­թի մե­ծե­րի հետ է նկար­նե­րում, ­Մար­տի­րոս ­Սար­յա­նի հետ. խո­նարհ­ված համ­բու­րում է վար­պե­տի ա­ջը։ Ծ­նող­նե­րի, կնոջ՝ ­Նել­լիի ու ե­րե­խա­նե­րի հետ… ­Վեր­ջին նկար­նե­րում տխուր է։ ­Դեմ­քին անք­նութ­յան, գի­շե­րա­յին ծանր մղձա­վանջ­նե­րի հետ­քերն են։ ­Մի այլ նկա­րում՝ հսկա ժայ­ռա­բե­կո­րին նստած խոր­հում է՝ գլուխն ա­ռած ա­փե­րի մեջ։ Ին­չի՞ մա­սին է խոր­հում, դժվար է ա­սել։ Ն­կար­նե­րից մե­կում մար­դիկ ձեռ­քե­րի վրա տա­նում են բա­նաս­տեղ­ծի ան­կեն­դան մար­մի­նը։ Ա­սես խա­չից վար բեր­ված ­Հի­սու­սին են տա­նում։ Շն­չա­հատ էի լի­նում գունդ դա­ռած փղձկո­ցից։ Ա­սես աք­ցան­նե­րով սեղ­մում էին կո­կորդս։ ­Թան­գա­րա­նի աշ­խա­տակ­ցու­հին հա­վա­նա­բար նկա­տել էր, որ եր­կար եմ նա­յում նկա­րին, մո­տե­ցավ և ­կա­մաց ա­սաց. «Դ­րանք այն պա­հերն են, երբ ավ­տով­թա­րի զոհ դար­ձած ­Պա­րույր Ս­ևա­կին դուրս էին բե­րել մե­քե­նա­յից…»,-­ աղջ­կա ձայ­նը դո­ղում էր հուզ­մուն­քից։ Ն­ման ծանր պա­հեր մեկ էլ ­Ծաղ­կա­ձո­րում եմ ապ­րել, ան­տա­ռա­յին կա­նաչ մի բա­ցա­տում, այն բա­ցա­տում, ուր ­Չա­րենցն է ոտք դրել։
­Գա­րուն էր, մա­յիս։ Ես այդ օ­րե­րին ՀԳՄ ­Ծաղ­կա­ձո­րի ստեղ­ծա­գոր­ծա­կան տանն էի հանգս­տա­նում։ ­Նա­խօ­րեին անձրև էր ե­կել, և ­թարմ հո­ղա­հո­տով բու­րող բա­ցա­տի ցո­ղա­թա­թախ կա­նաչն ար­ծա­թին էր տա­լիս, ցոլց­լում ար­շա­լույս­նե­րի փայ­լով։ Աշ­խար­հի աղ­մուկ-ժխո­րից հե­ռու, միայ­նութ­յան մեջ խոր­հում էի այն մա­սին, որ այս խորհր­դա­վոր բա­ցատն իր թա­վիշ­նե­րում քա­նի՜ տա­րի հան­ճա­րեղ բա­նաս­տեղ­ծի ոտ­նա­հետ­քերն է պա­հում, նրա քայ­լե­րի շրշյու­նը։ Ես խոր­հում էի նաև այն մա­սին, թե դժո­խա­յին այն օ­րե­րին բա­նաս­տեղ­ծի դեմ ա­հա­վոր դա­տաս­տա­նից հե­տո ի՞նչ ա­րին, ո՞ւր տա­րան նրա հան­գած, բզկտված մար­մի­նը։ ­Ժա­մա­նակ­ներն այն­քան դա­ժան էին, որ նա գե­րեզ­ման էլ չու­նե­ցավ…
­Բա­ցատն ինձ հա­մար սրբա­վայր է դար­ձել։ Այն­տեղ ծա­ղիկ­նե­րը խիտ են ու վայ­րի։ ­Ցո­ղերն այն­տեղ ամպ­րոպ­նե­րից պոկ­ված ար­ցուն­քի կա­թիլ­ներ են։ ­Չա­րեն­ցը չէ՜ր կա­րող չհմայլ­վել բա­ցա­տի կու­սա­կան գե­ղեց­կութ­յամբ, թեև այդ օ­րե­րին հո­գե­կան ծանր ապ­րում­նե­րի մեջ էր։ ­Հասց­րե՞ց, արդ­յոք, գե­ղեց­կութ­յունն այդ լույ­սի փո­խար­կել իր տո­ղե­րում, որ պի­տի ջեր­մաց­նեին մարդ­կանց սրտե­րը։
­Չա­րենցն իմ կուռքն է, ինչ­պես ­Թու­ման­յանն ու ­Պա­րույր Ս­ևա­կը։
Ա­սում են, խիստ վտան­գա­վոր է, երբ մար­դը հաս­նում է ար­ձա­նի սառ­նութ­յան։ ­Թու­ման­յա­նի, ­Չա­րեն­ցի, ­Պա­րույր Ս­ևա­կի, մեր մյուս մե­ծե­րի բա­նաս­տեղ­ծա­կան ար­վես­տի տա­ճա՜­րը մտեք, օծ­վեք այն­տեղ աստ­վա­ծա­յին մաք­րութ­յամբ ծփա­ցող լույ­սե­րով, և ­դուք, հա­մոզ­ված եմ, կձեր­բա­զատ­վեք այդ սառ­նութ­յու­նից… ­Դուք կմաքր­վեք, կբյու­րե­ղա­նա՜ք ու ման­կան աչ­քե­րով կնա­յեք աշ­խար­հին, ինչ­պես ձեր խո­նարհ ծա­ռան, որ հի­մա մեծ բա­նաս­տեղ­ծի տուն-թան­գա­րա­նի սրբա­ցած պա­տե­րի մեջ փո­շուց մաք­րել իր հո­գու հա­յե­լին, հա­սել է լեռ­նաղբ­յու­րա­յին զու­լա­լութ­յան…
…­Պա­րույր Ս­ևա­կի գրա­սե­ղանն է՝ պարզ ու հա­սա­րակ։ Գր­քեր են գրա­սե­ղա­նին, «Ար­ձա­գանք» շա­բա­թա­թեր­թի 1887 թվա­կա­նի հա­մար­նե­րը, օ­րա­ցույցն է, գրա­մե­քե­նան, փայ­տե գրչա­կա­լը, մոխ­րա­մանն ու կրա­կայ­րի­չը։ Ես ու­զում էի ձեռք տալ, դիպ­չել այդ ա­մե­նին, ո­րոնց վրա բա­նաս­տեղ­ծի մատ­նա­հետ­քերն են։ ­Ցու­ցա­փեղ­կե­րին նրա գլուխ­գոր­ծոց­նե­րից մեջ­բեր­ված հան­ճա­րեղ խո­հերն են՝ բա­նաս­տեղ­ծա­կան տո­ղե­րի տես­քով։ ­Հա­յացքս կանգ ա­ռավ հետև­յալ տո­ղե­րի վրա.
…Այդ ջարդ-սպան­դը, նախ­ճիր-ե­ղեռ­նը,
Որ չի ա­վարտ­վել ու չի՜ ա­վարտ­վում.
­Կար­միր էր, հի­մա ճեր­մակ է դար­ձել…
…Ուս­տի վա­խե­ցեք սպան­դից ճեր­մակ
Ա­վե­լի, քան թե ե­ղեռ­նից կար­միր…
Ա­հա­զա՛նգ է սա, տագ­նա­պի զա՛նգ, որ բա­նաս­տեղ­ծը հնչեց­րել է ա­վե­լի քան կես դար ա­ռաջ։
Ես այն ժա­մա­նակ ­Բաք­վում էի ապ­րում։ Աշ­խա­տում էի հա­յե­րե­նով հրա­տա­րակ­վող «­Կո­մու­նիստ» հան­րա­պե­տա­կան թեր­թի խմբագ­րութ­յու­նում, նա­մակ­նե­րի բաժ­նի վա­րիչն էի։ ­Մի կին էր ե­կել խմբագ­րութ­յուն, հա­զիվ էր քայ­լում։ Ե­կել ու պատ­մում էր, որ ի­րեն հա­լա­ծում են, մինչև ան­գամ զրկել են թո­շա­կից, պա­տե­րազ­մում զոհ­վա­ծի այ­րուն զրկել են ապ­րուս­տի միակ մի­ջո­ցից։ Եվ հաշ­ման­դամ այդ կի­նը պի­տի սո­վա­մահ լի­ներ։ Խմ­բագ­րութ­յու­նը, ի­հար­կե, օգ­նեց, վե­րա­կանգն­վեց Ար­փե­նիկ ­Միր­զո­յա­նի թո­շա­կը։ ­Մինչև հի­մա էլ այդ կնոջ աչ­քերն եմ հի­շում, մոր­մո­քից մխա­ցող աչ­քե­րը… Ես ե­ղել եմ նրա տա­նը։ Ուր նա­յում էիր, գրքեր էին՝ սե­ղա­նին, մահ­ճա­կա­լին, լու­սա­մու­տի գո­գին՝ հայ­կա­կան, մեր դա­սա­կան­նե­րի հա­տոր­նե­րը։ ­Պա­տին Ա­րա­րատ լե­ռան նկարն էր։ ­Բաք­վում, ո­րի ե­րակ­նե­րով միջ­նա­դար­յան բար­բա­րո­սութ­յան սև ­լա­վան էր հո­սում, հան­կարծ սուրբ լե­ռան նկա՜­րը… Ես Ար­փե­նիկ մայ­րի­կի մի­ջո­ցով եմ ձեռք բե­րել ­Պա­րույր Ս­ևա­կի «Ե­ղի­ցի լույ­սը» և ­Զո­րի ­Բալ­յա­նի՝ այն ժա­մա­նակ ար­գել­ված «Օ­ջա­խը»։ ­Հա­յաս­տան տե­ղա­փոխ­վե­լուց հե­տո փնտրել եմ այդ կնո­ջը, եր­կար եմ փնտրել՝ փախս­տա­կան­նե­րով վե­րաբ­նա­կեց­ված շրջան­նե­րում, ա­մե­նուր, չեմ գտել սա­կայն։ Ու այդ­պես էլ չի­մա­ցա՝ ի՞նչ պա­տա­հեց նրա հետ, ճա­կա­տագ­րի ա­հեղ հող­մը ո՞ւր նե­տեց Ար­փե­նիկ մայ­րի­կին, որ խեղճ էր ու ան­հայ­րե­նիք։
­Բաք­վում ապ­րող մեր հայ­րե­նա­կից­նե­րից շա­տերն են Ար­փե­նիկ ­Միր­զո­յա­նի դա­ռը ճա­կա­տագ­րին ար­ժա­նա­ցել. նրանց աշ­խա­տան­քից ա­զա­տում էին, զրկում թո­շա­կից, դուրս հա­նում ի­րենց հին, պա­պե­նա­կան տնե­րից։ ­Բաք­վում, ա­յո՛, վա­ղուց էր սկսվել, դեռ մինչև Ար­ցախ­յան շար­ժու­մը, հա­յե­րի դեմ կա­տար­վող ճեր­մակ նախ­ճի­րը, ո­րի մա­սին ­Պա­րույր Ս­ևա­կը դեռևս 60-ա­կան թվա­կան­նե­րին էր ա­հա­զան­գել։
…­Քա­րոտ կա­ծա­նը բա­նաս­տեղ­ծի տան բա­կից իջ­նում է տնա­մերձ այ­գին, ուր ­Պա­րույր Ս­ևա­կի աճ­յունն է ամ­փոփ­ված։ Ա­շունն իր ծիա­ծան­ներն է վա­ռել հո­վե­րից խշշող ծա­ռե­րի ճյու­ղե­րին։ Խն­ձո­րի, սերկևի­լի, մա­սու­րի հոտն է տա­րած­վել այ­գում։ ­Շատ մո­տի­կից ջրի գլգլոց է լսվում։ ­Քիչ հե­տո խո­տե­րի մի­ջից ել­նող ար­ծա­թե ձայ­նը փոխ­վում է զնգո­ցի։ «Ի՜նչ բույ­րեր են, ի՜նչ գույ­ներ։ Ես այ­գու հետ գի­շե­րը կմնա­յի ար­թուն»,-­ ա­սաց ­Գա­գիկն ու քայ­լեց դե­պի աշ­նա­նա­յին կրակ­նե­րով ցո­լա­ցող մաս­րե­նին, սկսեց հա­յաց­քով տնտղել, շո­յել տերև­նե­րը։ Երբ ի­մա­ցա, որ մաս­րե­նին ­Պա­րույր Ս­ևակն է տնկել, ինձ թվաց, թե նրա տերև­նե­րի թրթռոց­նե­րում շունչն է բա­նաս­տեղ­ծի։
…Ես այդ­պես էլ չի­մա­ցա, թե ինչ­պես մատ­ներս հպվե­ցին նրա ցուրտ շիր­մա­քա­րին։ ­Չի­մա­ցա, թե ինչ­պես իմ աչ­քե­րի դեմ լույ­սը սևեր հա­գավ… ­Քա­րա­ցել, համ­րե­րի ճիչ եմ դար­ձել բա­նաս­տեղ­ծի շիր­մի ա­ռաջ։ Գ­րա­նի­տե սև ­ժայ­ռա­բե­կո­րի տակ ­Պա­րույր Ս­ևա­կի հան­գած կյանքն է։ ­Շուր­թե­րիս բա­նաս­տեղ­ծա­կան տո­ղեր են թրթռում.
Ես թուր­ման կոչ­վող ա­ղավ­նու նման
Ան­կում­նե­րում եմ բարձ­րա­նում վերև՝
Ու­րա­խաց­նե­լով գու­ցե շա­տե­րին…
Իր տո­ղերն են։
1971-ի հու­նիս­յան այն սև­ օ­րը ճա­կա­տագ­րա­կան ե­ղավ ան­կումդ։ Եվ դու այլևս չկա­րո­ղա­ցար բարձ­րա­նալ վեր՝ շա­րու­նա­կե­լու վսե՜մ, փա­ռա­հե՜ղ քո թռիչ­քը աստ­վա­ծա­յին բարձ­րութ­յուն­նե­րում։ Ու այդ­պես էլ չի­մա­ցանք, թե ինչ պի­տի ա­սեիր վեր­ջին պա­հե­րին։ ­Չի­մա­ցանք ան­դարձ հե­ռա­նա­լուդ գաղտ­նի­քը։ Ո՞վ կբա­ցի այն։
…Երբ ու­զում էինք հրա­ժեշտ տալ, ինձ թվաց՝ ուր որ է թեթևակի կճռնչա ու կբաց­վի բա­նաս­տեղ­ծի տան փակ դու­ռը, և ­շե­մին կեր­ևա ին­քը՝ ­Պա­րույր Ս­ևա­կը՝ հայ­րե­նի հեր­կե­րի թու­խը դեմ­քին, և­ ես կտես­նեմ նրան՝ կեն­դա­նի, կլսեմ նրա ձայ­նը, կապ­րեմ մեծ բա­նաս­տեղ­ծի հետ ա­ռա­ջին հան­դիպ­ման ան­հուն բերկ­րան­քը։ ­Սա­կայն հրաշքն այդ չի­րա­կա­նա­ցավ։ Ու ես, աշ­նա­նա­յին ար­ևոտ օրն ա­ռել հա­յաց­քիս մեջ, ­Զան­գա­կա­տան լա­զուր երկն­քին էի նա­յում, որ շո­ղում էր լուս­նա­քա­րե գմբե­թի նման, նա­յում էի գյու­ղից վերև, երկ­նա­կա­պույ­տի մեջ սուզ­ված սա­րե­րին, ուր բա­նաս­տեղ­ծի ուր­ցի ծա­ղիկն է թփե­րի տակ ծվա­րած թախ­ծո­րեն բու­րում։
«­Մեր պարտքն է մա­սունք առ մա­սունք հա­վա­քել, ամ­բող­ջաց­նել «Ան­գիր Ս­ևա­կի» ա­ռօ­րեա­կան և­ աստ­վա­ծա­յին կեր­պա­րը և ­հանձ­նել սե­րունդ­նե­րին». ­Հա­մո ­Սահ­յա­նի այս խոս­քե­րը թող դառ­նան սրբա­զան պատ­գամ մեզ­նից յու­րա­քանչ­յու­րի հա­մար։