Ի ՀԱՎԵԼՈՒՄՆ «ՌԵՔՎԻԵՄԻ»՝ ՄՀԵՐ / Սուրեն ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ

Ռազմիկ Դավոյանը բանավոր զրույցում ասում էր, թե իր նվիրական ցանկությունն է «Ռեքվիեմ» պոեմը հրապարակվի ամբողջական՝ 1969-ի հրապարակմանը հավելելով այս նորը, որ որդու՝ Մհերի կորստյան շնչով է արարված: Նախնական մտահղացմամբ, սակայն, «Ռեքվիեմը» ունի աշխարհայացքի և պոետիկայի միասնություն, հետևապես հավելումը նոր մտահղացում է, որ նույնը չէ նրանով, որ, ինչպես փիլիսոփան է ասում, «դրանք ոչ թե խոսքեր են վշտի մասին, այլ՝ վիշտը, որ խոսք է դարձել»1: Բայց և՝ նույնն է այնքանով, որ բանաստեղծի խոսքը ուղղված է Աստծուն, որ խոսքի պատկերն է առել: Ուստի բանաստեղծը, ինչպես փիլիսոփան է հավելում Նարեկացու Մատյանի մասին, «ինքնաճանաչող ինքնադահիճ է»2, որ Նիցշեի խոսքն է: Հետևաբար, ինչպես Նարեկացու Ողբերգության մատյանի խոսքը, Դավոյանի «հիշողությունից ծնված պատկերակարգը» ևս, հղվում է Աստծուն և խոսքի հյուսվածքում, Աստծուն ուղղված պատկերների թաղանթի տակ, թաքցնում է իմաստների հսկայական զանգվածը, որ իրերի գլխապտույտ թափանցիկությամբ, ինչպես աչքերին հպվող երկնքի լազուրը, անընդհատ փոխակերպվում է.- և փոխվում է կարգը բառերի և նրանց միջև գծվող սահմանը:
Պայծառակերպման ուժ է թերևս հարկավոր, որ բառերի միջոցով գոյության սահմանը ընկալվի անգոյի խորքում, ինչպես հյուլեն է շարժվում անշարժության ակնթարթում, որ մահ է կոչվում: Իսկ «հյուլեն շարժվում է, միայն նա՝ հյուլեն»3,- ասում է Դավոյանը, որպեսզի «հաղորդ լինեմ արարումներիդ նախահիմքերին» (Ռ, 196): Բայց կանգնած է անզոր Աստծո ընտրյալի աճյունի առաջ, աչքերով սառած, հայացքն իր հառել է անհունում շարժվող հյուլեին: Իսկ հյուլեն «թռչում-սուրում է բաց տիեզերքում // և բաբախում է՝ //ներդաշնակելով սրտի(ս) զարկերին» (Ռ, 195): Բանաստեղծի երգը, պարը, շունչը և հոգին աչքերի առաջ սառած-անշարժ է, դրված է դագաղում, կանգնած օդի մեջ օդանավերը կանգնած են անշարժ, նավերը ջրերում կանգնած ջուրն են հոտոտում, տերևները անշարժ են և չեն սոսափում, ժամացույցների սլաքներն էլ, սիգարետների ծուխն էլ է անշարժ և չի հնչում մեղեդին երկնառաք, իսկ բանաստեղծի ձայնը կոկորդում խրվել, հոդերը՝ խախտվել են, մեջքը՝ կոտրվել, ինչպես որդեկորույս հոր մեջքն է կոտրվում…
Մահն ի՞նչ է սակայն… ներքին փոխակերպո՞ւմ, տիեզերական անգո՞, սարսափի նախահի՞մք, շնո՞րհ, թե՞ կատարսիս, որ մղում է մեղքի գիտությամբ փարվել ճանաչողության հրճվանքին: Սբ. Ֆրանցիսկ Ասիզիացին (ասեմ հիշողությամբ) աղոթքներից մեկում ասում է՝ «մահն իմ քույրն է», այնուհետև հավելում՝ «կյանքը և մահը հավասարապես քաղցր են»: Հավանաբար Ասիզիացին այս աշխարհում ճանաչել է այն, ինչը հնարավոր է վերապրել կյանքի սահմանից այն կողմ, մահվան փոխակերպության ոլորտում, որը նշանակում է, թե մահը փոխակերպում է յուրաքանչյուրին, ամենասովորական մարդուն անգամ՝ դարձնելով նրան արտասովոր գոյություն:
Դավոյանն, անշուշտ, նախասկիզբը տեսնելով հյուլեի մեջ, շարժումը և փոխակերպումը նույնահիմք սկզբի շրջապտույտն է համարում, շարժումը՝ կյանքի, փոխակերպումը՝ մահվան փոխանունն ընկալում, որ «բաբախում է՝ ներդաշնակելով սրտի զարկերին» (Ռ, 195), բայց ոչ այն գիտությամբ, որ տրվում է առարկայական աշխարհի ճանաչողությամբ, այլ, ինչպես հավելում է՝ «Քո՛ գիտությամբ, Արարիչ-Աստված» (Ռ, 195), որ արարչության նախասկիզբն է սահմանում: Բայց դա կարող են վկայել միայն նրանք, «ովքեր անուրախ երկրային կյանքի // ծանր վախճանին //…պիտի վկաներ լինեն // արարումներիդ Երրորդ շրջանին» (Ռ, 196): Բայց այդ Երրորդ շրջանն անցնում է փոխակերպության (մահվան) և Ահեղ դատաստանի միջով, որ նկարագրված է Պահլավունիների «Արտավիրապ նամակ» դժոխային գրքում, որ նույնը իր աչքով տեսավ Դանթե Ալիգիերին, ում, պոետական լապտերը ձեռին, առաջնորդ էր ինքը՝ մեծն Վերգիլիոսը, մինչև Հարության ղողանջներ լսվեն, լուր բերեն թռչող Հյուլեից, «նոր կյանքի սերմը երբ առաջանա» (Ռ, 210), դրախտի դռները երբ բացվեն: Երրորդ շրջանը՝ վերջինը, թերևս, դրախտի պատկերն է, որ դարձյալ պետք է փռվի այս երկրի վրա, ինչպես «գույնզգույն գորգը կորած դրախտի» (Ռ, 211): Արարող Հյուլեն, սակայն, պետք է անցնի կատարսիսի (դժոխքի) և քավարանի միջով, մինչև հասնի Հարության դրախտ, ուր դժոխքի այրող հակասությունները անհետանում են (ինչպես Դանթեի դրախտում), ուր, ինչպես Դավոյանն է ասում.
Ամեն մի իր, ամեն մի անձ,
Որ ի վերուստ է արարված՝
Տիեզերքում, երկրում հաստված,
Խորհուրդ ունի իր մեջ՝ մի գանձ,
Որ պարգև է տվել Աստված.-
Խորհուրդն այդ «ԿՅԱՆՔ» անունն ունի,
Որ խորհուրդն է ողջ անհունի.-
Մարդու համար գրված է դա
Գաղտնավանկում իր անունի: (Ռ, 206)
Մահն էլ է անուն սակայն, որ ապրում է՝ ինչպես մարդու անունն է ապրում: Բայց, ինչպես Լ. Վիտգենշտայնն է ասում. «Մահը կյանքի իրադարձություն չէ: Մահը չի վերապրվում»4: Բայց իրականությունը սա է. մահը միակ ռեալիան է, որը հնարավոր չէ շրջանցել, ինչպես հնարավոր չէ շրջանցել ապագան: Հնարավոր է, ուրեմն, անհատին զրկել կյանքից, բայց ոչ… մահից, որը անձի միակ… սեփականությունն է: Ուստի, կարելի է ասել, այն, ինչը հնարավոր չէ մահանա, չի կարող նաև… ապրել… Այսպիսով, աշխարհընկալման երկու հակադիր ընկալումների՝ բանականության և Աստծո, կյանքի և ոչնչի միջև դեգերում է հյուլեն, գոյության առեղծվածը որոնում… գուցե հազարամյակներից ավելի, առջևում տեսնում միայն ունայնության վիհը… Հիշողության «կարգը» սակայն, որ սահմանում է գոյությունն անձի, մշակութային սկիզբ ունի, որ «պահպանողական փորձի» կրողն է, հիմնվում է երեք իպոստասների՝ ճակատագրի, սիրո և մահվան գաղափարների վրա, որ արդի նշանավոր քննադատներից մեկը՝ Վ. Երմակովը, քննում է որպես հավերժականի իպոստասներ5: Ահա ինչու Դավոյանն էլ, հավերժի ձայնին ունկնդիր, ասում է, թե մարդը ինքն էլ «այն թռչող հյուլեն էր // հավերժության այդ հոսքի մեջ», մտախոհ՝ միտքը մթար, մատը դրած քունքի վրա, «փորփրելով սրա-նրա // մտքերը բարդ ու խճողված // անգոյության սար ու ձորում //կյանքի իմաստն է որոնում» (Ռ, 206): Մահն, ուրեմն, գիտելիք է, որ բախվում է անգոյության սահմանին, գոյությունը սահմանում: Բանաստեղծի ճակատագիրն է՝ անգոյի սահմանը հատել, ճակատագրի և գոյի իմաստը պեղել, ինչպես հին աշխարհի մարդը՝ Ոդիսևսը, ով մահը ճակատագիր է ընկալում, մի այլ՝ այլ աշխարհ, ուր մարդը մուտք չուներ, թեև այսաշխարհի շարունակությունն էր համարում:
Միջնադարը ևս չի տարանջատում կյանքը և մահը: Հանդերձյալ աշխարհը՝ կեցությունը մահվան մեջ, այս աշխարհի «երկրորդ երեսն է», ուր մարդը երկրում գործած մեղքերի հատուցումն է կրում: Եվ ոչինչն ասես լուսապատկերված է իբրև լակմուսի թուղթ, ուր մահը «կյանքի պրոյեկցիան» է՝ միայն արդեն… մեղսաքավության, տառապանքի և մահվան հավիտենության հորիզոնում: Իսկ նո՞ր և նորագո՞ւյն աշխարհը… Եթե մարդը չունի մահվան տագնապը, ապա ինչպիսի՞ն է այդ աշխարհը, կյանքի ընկալումը այդ աշխարհում: Գուցե այդ դեպքում մարդը չի վերապրում կատարսիսը, երբ բոլորի (ամբողջի) գիտակցության մեջ մահը միշտ ուրիշի, մերձավորի մահն է, այսինքն՝ մահը մեկ ուրիշն է, ոչ՝ եսը: Գուցե այս դեպքում ցավը կա, բայց չկա ողբերգության ընկալումը: Ուստի նոր ժամանակը կարելի է համեմատել խումհարի և զղջման հետ: Հետևապես, սպառողական հասարակությունը, ուր մահը ակտուալ խնդիր չէ, մահամերձ հիվանդ է, որ, Դավոյանի մեկնաբանությամբ, «Որդուն խաչողներն այսօր // սուրբ անմեղությամբ ապրողներին են// բռնում ու խաչում» (Ռ, 196), իսկ «գերակայության տենդով բռնված// ուղեղների մեջ // մտքի չարության որոմն ավելի// հախուռն է աճում» (Ռ, 196), և մեկը, այդպես կանգնելով կուռքեր տապալող ամբոխի գլխին, բարեկեցության, առաքինության խոստումներ է վիժում իր լայն երախով, և չգիտես՝ ի՞նչ է ծնվելու «մտքի և խոսքի պոռնկաբարո ամուսնությունից» (Ռ, 197): Կարո՞ղ է մարդը այսպես մի աշխարհ հիմնել, երբ «նեռն իր չարաղետ սևն է հավելում», և մարդիկ «հայտնվել են մի աղետյալ ցանցում», «խցկվել մի սարդոստայնի մեջ» (Ռ, 198), գեղեցկության, հիացումի, վայելքի ու զովացման դռները փակելով: Տունն իր, որ կառուցել է մարդը, ավազի հիմքեր ունի, ունայն է ամեն ինչ, և իմաստը իմաստ չունի, քանի որ աշխարհը, պարզվում է, գերակայության տենդով բռնված շահամոլի, իշխանավորի, միամիտ գիտունների ձեռքով «փոխակերպվում է հոտած ճահիճի», իսկ Արարչի խնկաբույր անոթը խղճի՝ որկոր ու աղիճի (Ռ, 204): Սե՞րը, որ Արարչի անունից, Նրա անհունից «շողշողում է (իմ) տիեզերքում», պատգամն է այն վերին, իր գայթակղիչ մատուցարանով ջերմ ու ամոքիչ պահեր է պարգևում և «փոխակերպվում է արու և էգի // մերձեցման կրքի», իսկ նրա կարոտը՝ դառը հեծեծման, որ «վիժում է արցունքի հեղեղ» (Ռ, 201):
Ի՞նչ է ասում Դավոյանը: Մարդու մեղքերը պատկերելով, մեղքի իր բաժինը անմասն համարելով ընդհանուր մեղքից՝ վերապրում է մահը իբրև հորիզոն, ուր գոյը ճանաչում է ինքն իրեն, իր ճակատագիրը՝ չարաղետ դատաստանի միջով անցնելով: Ուստի մահվան տագնապի «գիտությունը» արդի աշխարհի հիմնական պրոբլեմն է, որը Հայդեգերը ընկալում է որպես ոչնչի գիտակցում: Ոչինչը այս պարագայում հակադրության եզր է, որից ծագում է ամեն ինչ: Այսինքն, դատարկ տուն չէ, ինչպես փիլիսոփան է կարծում, այլ անհատի մտային հորիզոնը ընդգրկող ամպի վարագույր, առանց որի հնարավոր չէ վերապրել գոյը և գոյությունը: Մահը, ուրեմն, մտածվում է իբրև օնտոլոգիական ան­հրաժեշտություն, և, կարելի է կարծել, մահը և Աստված՝ անհնարին կերպով, կեցության ու ժամանակի միասնության մեջ, համընկնում են իբրև անդրանցական աշխարհի նախահիմքեր, որ խոսքի ոլորտում պատրանք է, մտապատկերում՝ «տեսանելի», ինչպես «առարկայական» է մահը որպես տեսիլք, մահվան իրականությունը՝ կյանքի, կյանքը՝ մահի իրականության ոլորտում, որից այնկողմ՝ խոսքի լռության «մարմինն է» դեգերում, այսինքն՝ պոեզիան, որ դիմակն է խոսքի (իսկ մահը դեմք չունի, անդեմք դիմակ է մահը…):
Դավոյանն, անշուշտ, Աստծո և մահվան դեմ հանդիման մի հատուցում ունի՝ պոեզիան, որ բողոք չէ, և չի ուզում ապական աշխարհի դեմ խաղն իր ավարտված լինի, բայց հոգին, միտքը դառն ապրումների խարտոցով խարտում, կյանքի անառակ քուրայում պատգամ է հղում, որ պարտված չլինի: Իսկ այդ պատգամներից մեկը՝ սիրեցեք միմյանց, մերձեցեք իրար, փոխակերպվում է, մռայլ ամպերը բախվում են երկնքում, արցունքների հեղեղ է հորդում երկրի վրա և տիեզերքում, բանաստեղծը հառաչում է՝ ինչպես կաղնին է հառաչում ահեղ կայծակի զարկից: Խինդը փոխակերպվում է սանձարձակության, իշխանավորը՝ պղծում զեխությամբ, արդարադատը՝ արդարության կշեռքը ձեռքին, իբր արդարության համար է եռում, սակայն հայացքը կաշառատուի «գրպանի ձեռքին, մեկ էլ նժարի ոսկու վրա է թաքուն սևեռում» (Ռ, 204): Ի՞նչ անի Աստված, հարցում է անում Դավոյանը, որի պատասխանը կարող է տալ, երբ «ահեղ Դատաստանը իր անխիղճն անի» (Ռ, 205): Մինչդեռ սերն ամենուր է, եթե այն դրված է ճիշտ իր բնական, անխաթարելի արարչության պսակում, եթե «նախ Քեզ է սիրում՝ մարդ արարածի ծնողդ առաջին» (Ռ, 201): Եվ հետո, դրախտը պերճ այնտեղ է, երբ «արդեն Քո դերում և Քո շնորհիվ», ինչպես ծնող մայրը, աստվածանման Արարչի նման՝
Ծնկում՝ մանուկ է լույս աշխարհ բերում՝
Շունչ պարգևելով անէ-անշնչին,
Սիրո բարուրով նրան բարուրում
Եվ դնում է իր անաղարտ, անբիծ
Սրտի եթերում: (Ռ, 202)
Բայց նաև այնտեղ է՝ ծաղիկների բույրի, ծաղկալեզու երգերի և ծառերի, ծովալեզու ալիքների, հովալեզու երգերի մեջ և բնության, որի մասնիկն է բանաստեղծը և նրանց հետ, նրանց մեղեդու հավերժության մեջ թռչող հյուլեն է միշտ, որի ընթացքը կանգառ չունի: Բայց մե՞ղքը, թե՞ մեղքի անգիտությունը շրջել է լեռները գլխիվայր: Նրանց երախներից կրակ ու ծուխ է ելնում, այրվող ոսկորների կծու հոտեր արտավիժում՝ Արարչի պարգևած դրախտային կյանքը խառնելով աղբի ու ախտի հետ: Մեղսադավ աշխարհը «ծայրե ի ծայր մեղք է հոտում» և «մրրիկ է կարծես ի քաղաքն Երուսաղեմ՝ դատաստանի ձորում» (Ռ, 210): Այդպես անցնում է մարդը մեղքի և քավության միջով՝ մինչև Հարության ղողանջը լսվի, խաղաղություն իջնի աշխարհին՝ բոլորելով շրջանը Երրորդ, երբ այլևս «ինչ-որ մի անգո կշեռքով դարձյալ // չի որոշվելու Արդարն ու Բարին», նենգամտորեն՝ «Չարը չի բազմի Բարու նժարին», «կռիվ, պատերազմ էլ չի լինելու // ի շահ շահերի, աղտ ու աղարտի», և «իշխելու է Խորհուրդը Վերին»,- սա է ավետում ձայնը սուրացող քամու, որ «լուր է բերում թռչող Հյուլեից» (Ռ, 211): Այսպես են բարբառում արծիվ ու բազե, առյուծ ու վագր՝ խուլ մռնչոցով, փողհարում փղերը, ժայռերը՝ այրված կողերով, փսփսում մանուկները ոսկի երազում, անձրևը՝ երկնքում, ավերակները փլատակ բերդի: Իր գահի վրա նստած տերն է նույնը ասում, իբրև Միակը, ում «բոլորը գիտեն,// բայց ոչ ոք ստույգ տեղը չգիտի» (Ռ, 212): Նա է պատվիրում իր գահին նստած, անհասում.
Թողեք,- ասում է,-
Ուժի, կռվի ու ձեր «պայքարների»
Զառանցանքները,
Դրանք են ծնել կործանում բերող
Ձեր պիղծ մեղքերն ու ձեր հանցանքները.-
Արդար քրտինքով վաստակած հացը՝
Նա է ձեր փառքն ու փառքի Աստվածը.-
– Եթե դուք իրոք դրախտ եք ուզում,
Ինձ մի՛ աղոթեք,
Աղոթեք դուք ձեզ,
Ձեր հացին,
Խղճին.-
Ահա, սա է ձեզ
Պատգամս վերջին: (Ռ, 213)
Բանաստեղծի երա՞զ է, արդարության ճի՞չ… Թերևս, բանաստեղծի երազ է, արդարության ճիչ… Եվ Դավոյանը հավատում է, որ կարձագանքեն իրեն սարերը ու ձորերը, հովիտներն ու հավքերը, և Հարության օրը կգա, կփարվի մարդուն, կշշնջա՝ «քո օրն եմ ես, այսօր, վաղը և ընդմիշտ» (Ռ, 214), և մարդը կգա այդ հետքով, որովհետև՝
Արարողի այլ մի ուղի
Չի եղել ու բնավ չկա.-
Հավատացեք՝ օրը կգա,
օրը կգա,
օրը կգա
Արդարության, Խղճի ձայնով
Եվ կկապի
Անցյալ, ներկա ու ապագա
Անքակտելի ծիածանով: (Ռ, 214)

—————————
1.Կարեն Սվասյան, Հոդվածներ, Երևան, 2014, էջ 534:
2.Նույնը, էջ 528:
3.Ռազմիկ Դավոյան, Մենք ունենք, Երևան, 2019, էջ 196 (այնուհետև մեջբերումներ անելիս փակագծում կնշենք Ռ և էջահամարը):
4. Витгенштайн Л., Логико-философский трактат (Избранные работы, Територия будущего, М., 2005, ст. 215).
5.Տես «Вопросы литературы», М., 2008, сентябрь-октябрь, ст. 45.