Ասում էին՝ մի՛ խոսեք, պատերազմ է, ասացինք՝ լավ, էլ չենք խոսի: Եվ ատամներս սեղմած՝ սուսուփուս սպասեցինք: Ռազմաճակատին օգտակար լինելու համար այստեղ-այնտեղ գործ գտանք ու տարվեցինք: Բայց դե, մախաթը պարկում չես պահի, ուր շրջվում էիր, մի տագնապեցնող բան էիր լսում. զորակոչ է, բայց ճակատ չեն տանում, Սփյուռքից ուղարկածը զինվորներին չի հասնում: Բան չէինք ասում, ուղղակի կամացուկ հետաքրքրվում էինք, թե կամավորներին ինչո՛ւ չեն տանում դիրքեր, պատասխանում էին՝ դուք չեք հասկանում, նստեք տեղներդ: Շատերն են սիրում իրենց ելույթների խոսքն ամփոփելով ասել՝ հիմա ունենք այն, ինչ ունենք: Դե հենց դրա՛ համար էինք խոսում, որ հիմա չունենայինք այն, ինչ ունենք: Որ հիմա տխուր դեմքով չնստեինք ու ասեինք, թե այս պետք է արվեր, այն պետք է արվեր, բայց չարվեց, այս պետք է ունենայինք, այն պետք է ունենայինք, բայց չունեինք: Ինչո՞ւ են դեռ արհամարհվում ու լռեցվում ճիշտ խոսքն ու արդարությունը…
Անզեն աչքով էլ երևում է, որ բոլոր պատասխանատուներն ամեն ինչ արել են ոչ թե թշնամուն, այլ միմյանց հաղթելու համար՝ առանց ցավելու, որ այդքան զոհերի ու կարևոր ռազմավարական տարածքներ հանձնելու գնով անձնական պարտությունը ազգի ու պետականության պարտություն է լինելու և նոր գաղթականություն է նշանակելու: Արդյունքում, առաջ են տարվել «դաշնակցի» ու թշնամու շահերը, կամա թե ակամա, մաս ենք կազմել թշնամիների ծրագրերի իրականացման: Ոչ թե ամեն ներուժ գործադրվել է հաղթելու, այլ հազարավոր կռվողների կյանքեր զոհաբերելով՝ չեզոքացվել են նաև պայքարելով հետագա հաղթանակի կամ սերունդ տալու հնարավորությունները:
Ապշեցուցիչ է, թե ինչ գերձայնային արագությամբ է իրականացվում սեփական ժողովրդին Արցախի տարածքից դատարկելու գործընթացը, և ինչքան անորոշ ու անժամկետ է թողնվել գերիներին տուն վերադարձնելու հարցը: Մարդ արարածի տրամաբանությունը, սիրտն ու հոգին ճչում են՝ թե պարտվել էիք, տայիք այնքանը, որքանից զորքը նահանջել էր, անառիկ մնացած դիրքերն ինչո՞ւ եք հանձնում: Հարգում եք միջազգային բոլոր կոնվենցիաների խախտումներով ու արգելված զենքերով հակամարդկային պատերազմ մղած Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությո՞ւնը, որը հենց ՀՀ տարածքների ամբողջականության հարցն է և դեռևս 1920-ից Սևրի պայմանագրով է հաստատվել, իսկ սահմանները Վուդրո Վիլսոնի Իրավարար վճռով գծվել: Այ սա՛ կլիներ բանակցությունները նոր կետից սկսելը, ոչ թե այն իրարամերժ բարբաջանքը, ինչը հայտարարվում էր երեք ժողովուրդներին հարմար լինելու մասին, իսկ իրականում ավարտին էր հասցվում նախկին վարչակազմի դավաճանական գործը:
ԽՍՀՄ-ի սահմաննե՞րն են դեմ տալիս, պետք է ասել՝ ԽՍՀՄ-ի օրոք Արծվաշենն էլ ՀԽՍՀ-ին է պատկանել, դե տվե՛ք: Թե չէ ո՛ւմ, ե՛րբ, ի՛նչ հարմար է, ի՛նչը իր պետության շահն է, ա՛յն է թափահարում, ինչպես Ադրբեջանը՝ Արցախի սահմանների նկատմամբ իր չունեցած իրավունքները, իսկ մենք, բերաններս ջուր առած, լռում ենք, թույլ տալիս, որ ով ոնց ուզի, վարվի մեզ հետ: Ադրբեջանը, ԽՍՀՄ-ի փլուզվելուն պես, ընդունել է իր նախախորհրդային հանրապետության իրավահաջորդությունը, իսկ Հայաստանը, չնայած անկախության հռչակագրին, դեռ հավատարիմ է արդեն 30 տարի գոյություն չունեցող ԽՍՀՄ-ի փլատակներին և սրբորեն մնում է Կրեմլի կամակատարը՝ չընդունելով իր շահն ու 1918 թ. ՀՀ իրավահաջորդությունը: Կրեմլը Ղրիմի հարցում չի ընդունում ԽՍՀՄ-ի վարչական բաժանումը, Ղրիմն իրենն է համարում, բայց երբ հարցը Արցախին է վերաբերում, լսել անգամ չի ուզում, որ Հայաստանին պատկանի, որովհետև ի՛նքը հավակնություններ ունի և դեռ Աբխազիան էլ օրինակ է բերում: Այս վտանգների մասին բազմիցս զգուշացվել է, բայց մեր երկրի պատասխանատուները խուլ են ազգի ու իրենց ժողովրդի ցավերի հանդեպ: Հայկական Քաշաթաղն ու Քարվաճառը անվտանգության գոտի էին համարում, բա ի՞նչ եղավ, որ դրանց հանձնելուն վերադիր ավելացավ նաև Հայաստանի համար ծայրաստիճան վտանգներով լի Մեղրիով ճանապարհը, որը կապելու է Ադրբեջանը Նախիջևանին ու դառնալու է Հայաստանի գլխին գլորվելով բացվող կծիկ-օրհասի նոր սկիզբ: Սրա՞ն ինչ անուն տանք: Ո՞ւր մնաց անվտանգությունը: Պատճառաբանենք, թե Հայաստանին հաշվի առնող չի՞ եղել: Արդարացում չէ, առավել ևս չի փոխհատուցվում հանձնված տարածքներում ապրող մարդկանց խեղվող ճակատագրերով, որոնք անտեր ու անօգնական, հալածված, թողնելով տուն ու անասուն, ինչք ու հողամաս՝ դառնում են վտարանդի, գաղթական, փախստական և խնդիր՝ առաջինը հենց Հայաստանի համար: Այսքան էլ անաստվածությո՞ւն, անմարդկայնություն ու խաբեբայությո՞ւն: Ու էլ թող ոչ ոք իր խղճի ձայնը չխեղդի ու չասի, թե ի՞նչ չեն արել, որ կարող էին անել:
Ամբողջ պատերազմի ընթացքում դավաճանների փնտրտուք են արել, որը կարելի է նմանեցնել կա՛մ «գողին բռնեք» հայտնի իրավիճակին, կա՛մ «սևերի ու սպիտակների» 2018-ից ի վեր հաստատված խաղին: Հիմա էլ շինծու պատճառներ են առաջ քաշում, երբ պատճառը հենց այս իշխանությունների գոյության և ռազմավարության հիմքում է: Չարվեց հենց այն, ինչը պետք է արվեր առաջինը: Ժողովրդից ու երկրից թալանվածը չվերադարձվեց, հայրենադավությունը չդատապարտվեց, ծախվածությունը արմատախիլ չարվեց, բանակը չզինվեց, փոխարենը, ինչպես միշտ, մեղքը բարդվեց ժողովրդի վրա՝ հայտարարելով, թե կռիվ չեք գնացել, երբ գերագույնս ներքին պառակտում ու «պատերի տակ վնգստացողների» հարցեր լուծելով ու չզոհվածներին մոլորեցնելով էի անհանգստանում:
Ամենանողկալին այն է, որ պատասխանատվությունից խուսափողի կեցվածք ընդունած՝ արդարանում են, թե նախորդներն էին այս աղետը նախապատրաստել ու ամեն ինչ արել, իրենք միայն ավարտին են հասցրել: Անամոթաբար մոռանում են, որ իրենք իշխանության են եկել այդ նախորդներին ու նրանց արածները մերժելու պայմանով և խոստումներով: Եվ անմեղսունակ ձևանալով՝ բացատրում են, թե գիտե՜ք, եթե ասեի, պիտի, մարդի՛կ, դուք էլի ասեի՜ք… Ներողություն, իսկ ո՞ւր մնաց երկիր կառավարելն ու պետականության շահով առաջնորդվելը: Ժողովրդի շնորհիվ ղեկավարի աթոռին բազմելուց հետո առնվազն պարտավոր էր կատարել ոխերիմ թշնամիներ ունեցող այդ ժողովրդի այն պարզ ցանկությունը, որ ուզում է իր զորքը եթե ոչ մինչև ատամները սպառազինված, գոնե համապատասխան հագուստ ու կոշիկով, սաղավարտ ու ժիլետով տեսնել: Էլ չխոսենք դիվանագիտության իսպառ բացակայության մասին, որը լայն դարպասներ է բացում թշնամու առաջ ու իր պետության գլխին պատերազմ բերում: Ինչ անեին, որ չե՞ն արել: Համահայկականի գումարները նպատակին ծառայեցնեին, մարդկանց ուղարկածը գոնե զինվորներին տային: Պատերազմի ժամանակ հանցագործություններ արածներին, զինվորականին չկռվել համոզողներին դատեին, ոչ թե Ազգային-ժողովրդավարական բևեռի խաղաղ հանրահավաք անող ղեկավարներին ձերբակալեին: Վերջապես, գործի դնեին «ազգ-բանակ» հասկացությունը, որպեսզի ողջ ազգաբնակչությո՛ւնը մասնակցեր թիկունքի և ռազմական գործերին: Ոչ թե իրար հակասող խոսքեր հնչեցնեին, այլ գործ հանձնարարեին մարդկանց ու իրավիճակը ճիշտ ներկայացնեին, որպեսզի ժողովուրդն իմանար վտանգի աստիճանն ու օգնության շտապեր:
Ընդունեին ԱՄՆ-ի առաջարկածը՝ նաև Սկանդինավներից խաղաղապահներ բերեին: Իսրայելին մերժում էին՝ Չինաստանի՛ց անօդաչուներ գնեին: Պաշտպանական կառույցներ կառուցեին, համընդհանուր մոբիլիզացիան իրականություն դարձնեին, ոչ թե երեք օր հետո եղածն էլ դադարեցնեին, իսկ կամավորներին թողնեին սպասող, բայց հետո նրա՛նց մեղադրեին, թե չեկան: Դե, ո՞ր մեկն ասեմ: Գերիներին վերադարձնելուն ավելի շուտ ժամկետ դնեին, քան առանց կռվի ու պարտության զիջվող հողերը հանձնելուն: «Բարեկամներդ ասում էին՝ հողերը հանձնիր», դու էլ թշնամուդ թշնամիների հետ պայման կապեիր, նրանցից զենք ու ռազմական օգնություն ստանայիր, ոչ թե Սիրիա զորք ուղարկեիր, այնտեղից էլ ահաբեկիչներ բերեիր ժողովրդիդ վրա, իսկ չբարեկամ «դաշնակիցդ» Սիրիայում բարելավեր իր դիրքերը, առավելություն ստանար քեզ վրա ահաբեկիչներ բերող թշնամուցդ, իսկ դրա փոխարեն քո տարածքները կիսեր թշնամուդ հետ: Հետն էլ քո հողերը տալ-չտալու խաղ անելով՝ ժողովրդիդ աչքում փրկարար ներկայանար և առ այսօր շարունակեր իրականացնել 100 տարվա նույն հիմարացնող ու ստրկացնող խաբեությունը:
Հայաստանի ղեկավարներին հետաքրքրում է միայն մայրաքաղաքն ու սևուսպիտակների իրենց չլչլած խաղը, որով շարունակում են երկրի ներսում սարքովի պառակտումն ու գոյություն չունեցող պայքարի վատ թատերականացումը: Իշխանության գալու առաջին իսկ օրվանից ժողովրդին պահում են տեռորի մեջ՝ առ այսօր խոսելով միայն իշխանությունը պահելու չեղած վտանգների մասին ու վախեցնելով, թե իրենք չլինեն, նախկինները կգան: Եվ դա այն դեպքում, երբ հանրահավաք անողների շուրջն ավելի շատ ոստիկան կա, քան բանակում զինվոր: Իսկ իրականում, և՛ ռազմաճակատում, և՛ քաղաքական կյանքում ներկաներն ու նախկինները միմյանց մեղադրելու սյուժեով, ձեռք ձեռքի տված, նույն ճակատում են գործել ու գործում՝ ժողովրդի դեմ: Եվ դեռ խոսում են, թե ի՞նչ կարող էին անել, որ չեն արել: Նախկինաներկանե՛ր, բավական է մարդկանց ապուշի տեղ դնեք, ա՛յ, թե ինչ պետք է անեք: