Երբ բանաստեղծ, դրամատուրգ Սամվել Կոսյանը հարցրեց՝ ի՞նչ վերաբերմունք ունես հեռավար զրույցին, պատասխանեցի՝ դրական։
Բայց ժամանակն այլ չափումների մեջ էր ոչ միայն ինձ, այլև բոլորիս համար (հայերիս նկատի ունեմ)։ Այլ տրոփներ կային, որ ինձ՝ իմ գիտակցական «ես»-ին ուղղորդում էին դեպի միասնական հաղթանակ գաղափարին: Զգայական «ես»-ս անորոշության ու «պատերազմ» ցավալի երևույթի խառնարանում էր: Գիտեք՝ ինչքա՜ն երանելի էր հնչում «հաղթելու ենք» պատգամը, և այսօր որքան ցավագին է նրա արդեն շոշափելի արձագանքը…
Միշտ ասում եմ, այս անգամ էլ հաստատեմ՝ ինձ համար խորթ են թեական, ենթադրական վիճակները: Ոչ մի կամ… կամ, ոչ մի եթե… Թերևս այդ ընկալման գերակայությունը և Աստծո անբացատրելի էներգիան ինձ ուժ տվեցին կյանքիս ամենադժվար ու անելանելի պահերին՝ լինե՛լ: Այդ օրերին ավելի պինդ զգացի, որ միայն իմ ուզելով չէ (հաղթանակ՝ անվանենք պայմանական), որ բարեկամ-դրկից պիտի ուզենան, եղբայրս, քույրերս պիտի ցանկանան, ընկերներս՝ նույնպես… Ահա այսպիսի դաշնակիցներ ունենալու պարագայում բացառված է, որ դու պարտվես: Սա անձնային մակարդակով, իսկ տիեզերականն ինչքա՜ն զորավոր կարող է լինել, երբ պայմանը միասնությունն է, ազգային արժեքների հանդեպ սրտդող գնահատանքը, պատմամշակութային ժառանգության պահպանումը, հզոր պետության և հզոր բանակի գոյությամբ։ Թվարկածս յուրաքանչյուր արժեքի ու միավորի կողքին ես ամրագրում եմ սերը, անընդհատ սերը:
Չեմ հուսահատվել… Էլ վերջ, արդեն վերջ. ցավի ծածկագիր վերծանողներ մնանք:
Ահա առաջին հարցը.
Սամվել Կոսյան – Հայտնի է, երբ թնդանոթներն են կրակում, մուսաները լռում են: Մերօրյա պատերազմական իրավիճակով պայմանավորված, իսկապես մուսաները լուռ են…
Սոնա Անտոնյան – Լուռ են: Իմ տարածքում լուռ են:
Իմ պարագայում լուռ են:
(Մտքերի զորաշարժ, թույլ տամ՝ դասավորվեն)։ Հիմա չեմ ուզում ճանաչել էդ մուսային, մի ընդհանուր բան ունենալ նրա հետ: Գրում եմ, երբ չի հորինվում, երբ գիտեմ, որ զգացածս անվերադարձ թղթինն է, նրա ճերմակ հանգրվանը, կամ որ տեխնոլոգիական կախվածության դարում ենք՝ պայմանական տիրույթը: Զգում եք, չէ՞, ինչ սիրուն է ստացվում, սիրուն ու անսեթևեթ է պատմվում: Իսկ գիտե՞ք՝ այդ ամենն ինչպես է ներսս քերծռտում ու ինչքան, մինչև խոսքային շապիկն առած՝ գնում է քեզնից ու այլևս քոնը չէ, ասես չեք էլ ճանաչել միմյանց:
Արդեն որերորդ անգամ են կրակում թնդանոթները: Պատերազմը վաղուց այլևս բառ չէ, այս անգամ էլ եկավ ու բախեց մեր դռները, եկավ ու զարկեց մեր սրտերին… Արցախյան 2-րդ պատերազմը: Ի՞նչ անել… Սա 1988-1994 թթ. գոյամարտը չէ, այլ ավելի կատարելագործված, ըստ ռազմագետների՝ 5-րդ սերնդի պատերազմ էր, ըստ իս՝ վայրենի, որովհետև զոհվում է մեր տեսակը՝ իմ սահմանումով՝ ժողովրդիս զմրուխտն ու լույսը։ Քմահաճ աշխարհի մի կեսը լռում է, մյուսն՝ անհանգստանում։ Եվ որքան զարգացած են պատերազմի միջոցները, նույնչափ անմարդկային ու դաժան են հետևանքները: Ի՞նչ անել, երբ կյանքը, կորոնավիրուսային սահմանափակումներով կյանքը վերածվում է դրվագների. թիկունքում՝ հանուն զինվորի, իսկ առաջնագծում՝ հանուն Արցախի ու հայրենիքի: Ի՜նչ գրել, երբ պատերազմը լկտիաբար կրկին գողանում է մեզնից մեզ… Կարծում եք՝ եթե գրվի, ցավը կփոքրանա՞, պատերազմը կհեռանա՞… մենք միմյանց ավելի շա՞տ կսիրենք, քան կատենք թշնամո՞ւն… Ո՛չ: Ի՜նչ բանաստեղծություն… Առայժմ ինչ էլ ասում եմ՝ նախևառաջ ինձ եմ դիմում, հորդորում եմ, զսպում, լռում, նաև լռություն եմ խնդրում: Պատմության ոչ մի դաս այդպես էլ լիարժեք չյուրացրինք: Երբ հաղթում էինք, Նժդեհին էինք վկայակոչում, երբ չէինք ուզում պարտվել, Մոնթեի խոսքերն էինք կրկնում, երբ պարտվեցինք, Խրիմյան Հայրիկի «Թղթե շերեփի» քարոզն էլ վերհիշեցինք… Ու երբ բոլորը բոլորին մեղավոր ու դավադիր կանչեցին… Այդ կարևոր «ինչո՞ւ»-ն ոչ մեկին պետք չէր: Վերստին ամփոփում եմ՝ հայոց խիզախության դասն անԳիր է:
Ես այս պատերազմի մասին չեմ գրի, ինչպես չգրեցի 1988 թվականին (պատմության մեջ՝ Սպիտակի երկրաշարժ) վերապրածս, երբ քաղաքս բաց վերք էր… չգրեցի…
Այսօր մեզ ապրելու համար են պետք մուսաները. մարտի դաշտում վիրավոր ընկերոջը չլքող զինվորը, մինչև վերջին վիրավորին առաջնագծից դուրս բերող բժիշկ-զինվորը, իր զինվորների համար կենդանի պատնեշ դարձած հրամանատար-զինվորը և դարձյալ զինվորը…
Իմ զինվորը միշտ հաղթում է։ Իմ գիտցած Հայը միշտ նվիրյալն է։
Ս. Կ. – Ձեր պոեզիան եթե երկխոսություն է, ապա ո՞ւմ հետ…
Ս. Ա. – Նաև երկխոսություն է. մեկ հասցեատեր, երկու-երեք, շատ կամ քիչ։ Երբ գրում եմ, չեմ մտածում այդ մասին: Երկուսով այդ պահին մեկ ենք, հետո կարևոր է՝ նա կուզենա՞ լսել ինձ, հասկանալ, լռել ինձ հետ ու սպասել. ժամանակը ցույց կտա: Գրում եմ՝ չբռնանալով գլխումս բլթբլթացող մտքերին: Այո՛, ոչ մի արտառոց վիճակ. տիեզերքում մի ՀԱՐՑ է հնչել (երկու-երեք, քիչ, շատ…) անհիշելի ժամանակներից, և մենք՝ տարբեր կերպ ու տարբեր գործիքներով հենց այդ ժամանակներից էլ պատասխանում ենք տիեզերական հարցին՝ ասպետավարի ու նրբավար, սիրահոժար ու բիրտ, հեգնոտ կամ զվարթ, զգույշ կամ կրքոտ՝ երբեմն կոկելով ասելիքը, երբեմն ծածկագրելով, ավելի հաճախ՝ բաց ու արձակ… Բաց և արձակ, որտեղ ամենաճիշտ նշանը (խորհուրդը) սերն է։ Ահա այսպիսի զարմանալի ազատություն է շնորհել ինձ Աստված։ Այո՛, ամեն պատասխան հասցեատեր ունի. օրեր, տարիներ շարունակ չբարձրաձայնածդ մի օր կգրես, որովհետև սխալ չէր հապաղումը, և ճիշտն էր ա՛յս ժամը։ Վերջապե՜ս… վերջապե՜ս։ Սրա անունն էլ բերկրանք է։
Ս. Կ. – Պատահո՞ւմ է, որ գրելիս բառերը չենթարկվեն, և կիսատ թողնեք ասելիքը։
Նման ընդվզումը ո՞ր դեպքում և հոգեկան ի՞նչ իրավիճակում է հնարավոր։
Ս. Ա. – Հնարավոր է, երբ անհնար է շոշափելի դարձնել այն, ինչ դու ես զգում և ինչպես դու ես շարունակելու՝ հընթացս խռովքիդ պատկերաշարը լուսապատճենելով։ Հստակ գծանցումները քեզ կմոտեցնեն ընթերցողիդ, որքան էլ կտրուկ ու դժվար ճանապարհներով տանես նրան։ Չասվածը՝ շատ, բայց ապրումն էլ՝ ահագնացող։ Մեծ հեղեղի դեպքում կարող ես կանգնեցնել հոսքը։ Գիտակցաբար կանգնեցնել։ Ափսոսանք-պատրանքը հեռանում է դեպի թաքստոց (տևական հիշողության), դու՝ ասացողդ, բառեր չունես, լռություն է… Կգա բխումը՝ ուրիշ շապիկ հագած, բայց ինչպես միշտ պարզ, անսեթևեթ։
Այսպես. չգրված զգացողությունների, չշարունակված խմորումների անսքող պատկերներով թղթապանակ ունեմ՝ մեծ ժամանակագրությամբ (դեռատի տողերից մինչև իմաստության շավիղը բռնած մտքեր՝ լի, լի ու անավարտ… Քիչ-քիչ վերացնում եմ, միանգամից չի ստացվում. լավ կպչան կլիներ վառարանի համար։ Սկսեցի 2019-ի գարնանից. ամեն օր դարակից վերցնում եմ ստվար փաթեթն ու գլորվում եմ հետ՝ երբեմն մեկ տողի հետ, երբեմն մի քանի, նույնիսկ մեկ բառ ու մի ամբողջ A4 թուղթ (սրանք ճեփ-օսլայած չեն, ավելի թեթև ու բարակ են և մեր մաշկի գույնի)։ Կարդում եմ՝ սովորական մի տող ահա. «Հույզերի մրցավազքը թողած՝ շրջվում եմ քո աչքերի գծած շառավղով. ո՞վ կիմանա՝ դեպի սիրտ տանող անոթներում ի՞նչ ռեակցիա է տեղի ունենում…». թվագրված է 1998, օգոստոս։ Կամ՝ «Երբ արև կա, ես ամենագեղեցիկն եմ…» (1990) և այլն։
Տետրեր էլ կան. քրոջս՝ Սաթենիկի դարակից թռցրած նոթատետրն էլ։ Շապիկի նկարը ծաղկունք, արև է։ Դպրոցականներ էինք։ Նա թեորեմներ ու բանաձևեր էր նշել, իսկ ես էջերը ծալեցի ու բանաստեղծություն գրեցի՝ մտածելով զգայականն ավելի հարմար է, քան թվայինը։ Քույրս իհարկե չհանդուրժեց, և մեր չարաճճի գզվռտոցի արդյունքում բանաձևերն էլ, բառերն էլ ծվեն-ծվեն եղան։
Ս. Կ.- Ձեր վերջին՝ «Եվ» խորագրով գիրքը լույս է տեսել 2004 թվականին: 16 տարի է անցել: Նման երկարատև դադարը «նահանջ» է երգո՞վ, թե՞ պատճառն ավելի խորքային է…
Ս. Ա. – Մի թանկ լրացում՝ նաև «Դառն ու զվարթ»-ը։
«Սուզումներ» (1999), «Եվ» (2004), երրորդը՝ «Դառն ու զվարթ»-ը լույս տեսավ 2018-ին «XXI դար. հայ պոեզիա» մատենաշարով։ Իհարկե, այս գրքի գողտրիկ տարածքում չընդգրկվեցին Ձեր ասած երկարատև ընթացքի բոլոր գործերը, այնուամենայնիվ եղև լույս, և այդ լույսը կա։ Գրքի մասին եղել են անդրադարձներ…
Նվիրել եմ ընկերներիս, գրողներին, ում հանդիպել եմ, երբ հարմար է եղել։ Իսկ ընդհանրապես դառն ու զվարթ գրքերիս մի կապոց տանն է… պահարանում։
Բառն ինձ բաց չի թողել, ոչ էլ ես եմ խռովել նրանից. հոսել ենք, հոսել՝ երբեմն մեղմասաց, երբեմն պոռթկուն… Խորհրդավոր ոչինչ չկա, ընդամենը տեխնիկական խնդիրներ են՝ հրատարակությանն առնչվող։ Ո՛չ կազմակերպիչ եմ, ո՛չ էլ՝ նախահարձակ այդ ոլորտում։
Յուրաքանչյուր գրքիս հետևում կյանքիս կարևոր ու դժվարին, բայց ոգելից փուլ է մնացել, լուսավոր, ուժեղ անհատների ներկայություն։ Ես հաղթել եմ ոչ միայն, որ համաձայն չեմ պարտությանը, այլև, որ ուրիշ ընտրություն չի տրվել ինձ։
Այժմ լռություն հարկավոր կլինի, հարկավոր կլինի լռել…
