Ավետիք Իսահակյան. «Չմշակված շատ սյուժեներ կան, գրիր, մշակիր: Մեր մանուկներին պետք է ծանոթացնել ժողովրդի գանձերին»:
Դերենիկ Դեմիրճյան. «Լավն է իր պարզությամբ, բնականությամբ ու անմիջականությամբ «Քարտաշի սերը» բանաստեղծությունը։ Անձնականի և հասարակականի օրգանական ձուլման գեղեցիկ օրինակ»:
Վախթանգ Անանյան. «Չգիտեմ ինչու, երբ կարդում եմ Սուրեն Մուրադյանի համով-հոտով գրած բանաստեղծությունները, կարոտում եմ իմ անցած-գնացած մանկությանը, մեր ծաղկոտ սարերը, ամպերի մեջ ծվարած լեռներն ու քարոտ կածանները: Մարդկանց մասին է գրում Սուրեն Մուրադյանը, քաջության, անձնվիրության, ազնվության, ընկերասիրության և այլ բարձր հատկանիշների մասին, բայց, իմ կարծիքով, այդ ամենի մեջ Լոռվա բնությունն իր մասն ունի, այն չքնաղ երկիրը, ուր աճել և ձևավորվել է այսօրվա շնորհալի բանաստեղծը»:
Սիլվա Կապուտիկյան. «Իմ աչքի առաջ դու հասունացար, դարձար մանուկների ամենափնտրված բանաստեղծը: Իզուր չէ, որ դու մեծն Թումանյանի հողից ես ծնվել: Քո բնավորության ու բանաստեղծությունների մեջ զգում եմ թումանյանական պարզությունն ու անմիջականությունը: Դու հայ մանկաշխարհի սիրված բանաստեղծն ես, մեր գրականության անխոնջ ու անկեղծ նվիրյալը»:
Համո Սահյան. «Սուրեն Մուրադյանը 7-ից 70 տարեկան ընթերցողների տաղանդավոր բանաստեղծն է»։
Էդուարդաս Մեժելայտիս. «Ինձ համար հետաքրքիր էր ծանոթանալ մի սքանչելի մարդու և բանաստեղծի՝ Սուրեն Մուրադյանի հետ, կարդալ նրա մանկական բանաստեղծությունները, զրուցել մանկական գրականության խնդիրների շուրջ: Իմ կարծիքով, այդպիսին պետք է լինի մանկական գրողը, հայրական բարությամբ, լավատեսությամբ համակված և կենսասիրությամբ լի: Կորնեյ Չուկովսկուց ու նրա բժիշկ Այբոլիտից ինչ-որ բան եմ զգում իմ գործընկեր Սուրեն Մուրադյանի մեջ: Սուրեն Մուրադյանի մանկական բանաստեղծություններն իսկական վարպետի գործեր են»:
Խաչիկ Դաշտենց. «Սուրեն Մուրադյանը մեր ամենաշնորհալի գրողներից է: Նա աչքի է ընկնում իր բարձր բարոյականությամբ ու վարքով, օրինակելի ընտանիքով»:
Ռուբեն Զարյան. «Եթե մեկը փոքր-ինչ ճանաչում է Սուրեն Մուրադյանին, անպայման կասի, որ նրա գրչի տակից դուրս եկած ամեն մի տող ազնվագույն զգացումների հարազատ արձագանքն է լինելու: Իսկ ով չի ճանաչում անձնապես, բայց նրա չափածո գործերի ուշադիր ընթերցողն է, առանց կասկածելու կասի, որ դրանց հեղինակը շատ բարի սիրտ ունի»:
Գեղամ Սարյան. «Սուրեն Մուրադյանի բանաստեղծությունները հաճույքով են կարդում երեխաները: Նրա մանկական ստեղծագործությունները սիրում են ոչ միայն հայ, այլև մյուս ժողովուրդների երեխաները»:
ՄԱՆԿԱՆ ՀՈԳՈՎ 90-ԱՄՅԱ ՊԱՊԻԿԸ
Սուրեն Մուրադյանը նշում է 90-ամյա պատկառելի հոբելյանը։ Եվ պատահական չէ, որ երբ քրոջս որդին վազում էր մանկապարտեզ, շուրթին նրա բանաստեղծությունն էր «Երկնքից երեք խնձոր ընկավ» գրքից, որը շահել էր «Տարվա լավագույն գիրք» մրցանակը՝ 1972 թվականին։
Սուրեն Մուրադյանի լավագույն բանաստեղծությունները զարդարում են դասագրքերը, մանուկները հեշտորեն անգիր են անում այդ համով-հոտով ոտանավորները։ Նրա հետ այցելել ենք բազմաթիվ դպրոցներ և անցկացրել «Մանկական գրականության շաբաթներ»։ Ամենուրեք գրողին ընդունել են մեծ ոգևորությամբ, իսկ նրա բարի ժպիտն ու առինքնող խոսքերը արձագանքել են նրանց սրտերում։
«Ծիծեռնակ» ամսագրի էջերը արժևորում են բանաստեղծի կառուցիկ հայերենով գրված ոտանավորները։ Մենք միասին հրատարակել ենք մի քանի ժողովածու, որոնցից ուզում եմ առանձնացնել «Ծաղկամանի գաղտնիքը» պիեսների ժողովածուն, իր յուրօրինակ դրամատիկական գործերով։ Վերջին ժողովածուն, որ հրատարակել է «Ծիծեռնակ» հրատարակչությունը, «Մեկ մանկիկ եմ, մեկ պապիկ եմ» գիրքն է, որտեղ ամփոփված են գրողի վերջին տարիների ստեղծագործությունները։
Ինձ հարազատ են նաև Սուրեն Մուրադյանի քնարական բանաստեղծությունները։ Իսկ գարունը ինձ համար գալիս է, երբ Սուրեն Մուրադյանը ձնծաղիկների առաջին փնջերը ձեռքին մտնում է «Ծիծեռնակ» ամսագրի խմբագրությունը։
Խոսքս ավարտեմ Սուրեն Մուրադյանի նրբին տողերով.
Բանաստեղծները չեն ծերանում,
Նրանք ապրում են ամենուրեք,
Մե՛կ ծնվող մանկան հետ մանկանում,
Մե՛կ սիրող շրթին դառնում սիրերգ…
Անուշ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ
ՄԱՆՈՒԿՆԵՐԻ ՀԱՍԱԿԱԿԻՑԸ
Հայոց մանկապատանեկան գրականության ոչ շատ ընդարձակ դաշտում իր պայծառ տեղն է հաստատել, ծաղիկներ ու բանաստեղծություններ տնկել, այլ բույսեր ու պատմվածքներ աճեցրել և ծառերի ու հեքիաթների շիվեր է բազմացրել մեր 90-ամյա Սուրեն Մուրադյանը։
Նրա տարիքի թվից ավելի գրքերը տարածվել են ու հասել բազմազգ ընթերցողների, մանուկ սրտերի։
Ջերմ ալիքները պարուրում են ու ձգում խոսքի մոգական աշխարհը, և շատ երեխաներ, համոզված եմ, նրա գրվածքների ներգործությամբ են կապվել ընթերցանությանը։
Դասագրքերից ու անթոլոգիաներից Սուրեն Մուրադյանի զվարթ նկարն է նայում մանուկներին, նայում է գրադարանների պատերից ու ազդագրերից և համոզում նրանց, որ գիրքն ամենակարճ ճանապարհն է դեպի երազանքի դղյակը և բարձր նպատակը։
Բազմաթիվ երգերի տեքստերի հեղինակը նույնքան երաժշտական բարի ելևէջներ, թումանյանական, Լոռվա եզերքի ժպիտ է հղում։
Մի անգամ մեր մանկագիրներից մեկի հոբելյանին ասացի՝ մանուկների համար գրելը երկար ապրելու դեղատոմս է։ Վկա՝ Սուրեն Մուրադյանը։ Նոր գրքերով ու նոր երգերով ուրախացնես, սիրելի՛ ավագ ընկեր ու մանուկների հասակակից։
Էդվարդ ՄԻԼԻՏՈՆՅԱՆ
Լիպարիտ ՍԱՐԳՍՅԱՆ
Շնորհավոր ծնունդդ, Սուրե՛ն
Սուրեն Մուրադյանը 90 տարեկան է: Նրա անունը վաղուց է ծանոթ ու սիրելի հայ ընթերցողների լայն շրջաններին: Սուրեն Մուրադյանն այն եզակի գրողներից է, ով իր ստեղծագործական ողջ եռանդն ու կարողությունները նվիրել է մանկական գրականության զարգացման գործին:
Բարդ ու հետաքրքիր է մանուկների աշխարհը: Այդ աշխարհը մտնելու, ճանաչելու, մանկան հոգուն ու սրտին մոտ ու հարազատ գործեր ստեղծելու շնորհը տրված է յուրահատուկ տաղանդի տեր մարդկանց, որոնց թվին է պատկանում նաև Սուրեն Մուրադյանը: Սուրեն Մուրադյանը հեղինակ է 130-ից ավելի ժողովածուների, որոնց մեջ ամփոփված են անվանի բանաստեղծի՝ մանուկներին ու պատանիներին հասցեագրված բանաստեղծություններն ու պոեմները, լեգենդներն ու առակները, պատմվածքներն ու պիեսները: Այո՛, սիրելի հոբելյարը բազմաժանր գրող է: Հիշենք նրա «Ծաղկամանի գաղտնիքը» պիեսը, որ բեմադրվել է Երևանի տիկնիկային թատրոնում՝ արժանանալով երեխաների ջերմ ընդունելությանը:
Նշենք նաև, որ Սուրեն Մուրադյանը այն հեղինակներից է, ում գործերը լույս են տեսել նախկին Խորհրդային Միության գրեթե բոլոր հանրապետությունների լեզուներով: Մոսկվայում ռուսերեն տպագրվել են «Փոստատարի երգը», «Նապաստակի մուշտակը», «Հնարամիտ Արտոն», ուկրաիներեն՝ «Եղբայրության ծաղկանոցը» (Կիև), բելառուսերեն՝ «Չորս արև» (Մինսկ), տաջիկերեն՝ «Փոստատարի երգը» (Դուշանբե) ժողովածուները:
Սուրեն Մուրադյանը միշտ ակտիվորեն մասնակցել է ՀԳՄ կազմակերպած գրական-հասարակական միջոցառումներին, գրական մամուլում հաճախակի հանդես եկել բանաստեղծական շարքերով, հրապարակախոսական հոդվածներով: Այժմ, երբ լրացել է մեր հրաշալի ընկերոջ, մեր անվանի բանաստեղծի 90-ամյակը, ես վերհիշում եմ նրա անցած երկարամյա ստեղծագործական ճանապարհը՝ մանկության այն հրաշալի մոլորակը, որտեղ ապրել է նա, հաղորդակցվել մանուկների լուսավոր երազներին, որոնք ոգեշնչել են նրան ստեղծագործելու, միշտ մնալու երիտասարդական ավյունով լի, բարի ու ժպտերես:
Ուզում եմ խոսքս ավարտել իմ ավագ ընկերոջը, բարեկամին՝ Սուրեն Մուրադյանին նվիրված բանաստեղծությամբ, որ կրում է «Նրանց սիրով» խորագիրը:
Պոետն ես դու մանուկների
և հայրենի Լոռու,
ճանապարհը հեռուներից
քեզ տարավ շատ հեռու…
Երգն ու սերը քեզ ուղեկից՝
երկար ճամփա անցար,
հազարավոր հոգիների
բարեկամը դարձար:
Պարզ ու զուլալ քո երգերով,
խորհուրդներով վճիտ
շրջեցիր դու բյուր շեներ,
մտար պալատ, խրճիթ,
Որ բոլորի ցավն իմանաս,
խնդությունը կիսես,
նրանց սիրով հավերժանաս,
նրանց հետ միշտ ապրես…
Ամուր առողջություն քեզ, սիրելի՛ գրչեղբայր, և նոր գրքեր…
ՀՈԲԵԼՅԱՆԱԿԱՆ ԲԱՑԻԿ ՍՈՒՐԵՆ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆԻՆ՝ ԾՆՆԴՅԱՆ ՓԱՌԱՎՈՐ
90-ԱՄՅԱԿԻ ԱՌԻԹՈՎ
ԻՆՆՍՈՒՆԱՄՅԱ․․․ ՄԱՆՈՒԿԸ
Թանկագի՛ն Սուրեն Մուրադյան, տասնամյակների մեր անեղծ բարեկամության, քո անձի և ստեղծագործական բեղուն ճանապարհի հանդեպ խոնարհումով՝ այս բացիկով ինձ թույլ եմ տալիս քեզ դիմել մտերմաբար՝ առանց ապավինելու քաղաքավարության գրված ու չգրված կանոններին։ Հիշո՞ւմ ես, երբ ծնվել էր քո 70-րդ «զավակը», քեզ բնորոշ հումորով կատակեցիր․ «Գրքերիս թիվն ու ապրած տարիներս հավասարվեցին, այսպես թե գնա, ինձնից առաջ կանցնեն»։ Անցա՛ն։ Հիմա, երբ հատում ես իննսունի սահմանը, քո գրքերի մեծ ընտանիքն արդեն եզակի հոբելյան է տոնում՝ շուրջ 120, ընդհանրապես բացառիկ երևույթ մեր բազմադարյա գրականության պարագայում։ Այնպես որ, «տարիներ, ո՞ւր եք սլանում, մի քիչ կամաց գնացեք» քո հորդորը Աստվածն ունկնդրեց, իսկ ահա իրար հաջորդող նորածին գրքերդ առաջ անցան ու, տե՛ս, եկան-անցան ապրած տարիներիդ էլ շատ ու շատ այն կողմ։ Եզակի գրողների է, այո՛, հաջողվել, նման «սխրանք»։ Քեզ հաջողվեց, սիրելի՛ բարեկամ, և կրկնակի հոբելյանի առիթով չկարողացա անտարբեր մնալ և շնորհավորանքի ու գնահատանքի խոսք չասել այս բացիկով։
Այդ ե՞րբ էր, այն հեռավոր 1953-ին, ծնվեց քո առաջին գիրքը՝ «Առաջին երգը» խորհրդանշական խորագրով՝ հասցեագրված մանուկներին։ Ճակատագրական ընտրություն, որ հետո քեզ համար դարձավ կյանքի գործ, առաքելություն, սրտի ու հոգու անսահման նվիրում երեխաների բարի ու լուսավոր աշխարհին, որի հավատավոր բնակիչն ես արդեն քանի տասնամյակ։ Եվ այդ ընթացքում ծնվել են հրաշալի բանաստեղծությունների, չափածո ու արձակ հեքիաթների, պիեսների, հանելուկների, այլ ժանրերի մանկական գրքեր, որոնց զգալի մասը ժամանակ առ ժամանակ նաև թարգմանվել է ռուսերեն, ուկրաիներեն, բելառուսերեն, տաջիկերեն, վրացերեն և ուրիշ լեզուներով՝ ճանաչում ու երևելի մանկագրի փառք բերելով օտար ընթերցողների շրջանում։ Մարդկային մնայուն արժեքների, հայրենի եզերքի, մայրենի լեզվի, բնաշխարհի հանդեպ անսահման սիրո, արժանապատվության, աշխատասիրության, բարության, լավ գործերով կյանքում կանաչ հետքեր թողնելու և հրաշալի այլ դասեր են քո մանկաշխարհում ունկնդրել ընթերցողական սերունդները։ Դու ուսուցչի հետ Աստծո ամեն օր դասարան ես մտել ոչ միայն քո գրքերով, այլև դպրոցական դասագրքերում սփռված ստեղծագործություններով, բեմերից երեխաների շուրթերով հնչող պարզ ու մատչելի բանաստեղծություններով, բեմադրված պիեսներով, քո տեքստերով ծնված բազում երգերով, նաև տասնամյակներ շարունակ դպրոցներում, նախակրթարաններում, գրադարաններում երեխանների հետ ունեցած մշտական հանդիպումներն էլ յուրօրինակ դասեր են եղել նրանց համար։ Ու թեև դու տարաժանր բազմաթիվ գրքեր ես գրել նաև մեծերի համար, բայց քո գրքերի պատկառելի մասը հասցեագրված է մանուկներին, և բոլոր ժամանակներում քեզ առաջին հերթին մանկագիր են համարել, և ինքդ էլ հպարտությամբ ու սիրով ես կրել, քո խոստովանությամբ, ‹‹գրողի համար ամենաբարձր այդ կոչումը››։ Դու, թանկագի՛ն բարեկամ, հայ մանկական գրականության նորօրյա հրաշալի այգեպանն ես և քո աճեցրած «այգու» բերքը տարիներ շարունակ շռայլորեն բաժանել ես երեխաներին «Այգուս բարիքներն անուշ արեք, երգն, աշխատանքը, հողը սիրեք» բարի մաղթանքներով, այսքանից հետո էլ դեռ երազել «հրաշքով կախարդ դառնալ», հրեղեն ձի հեծնել, «Գավազանի մի հարվածով այս աշխարհից վերացնել ամեն չարիք, արարել միայն երգ ու բարիք․․․»։
Շնորհավորելով քեզ փառավոր հոբելյանի առթիվ՝ այս փոքրիկ բացիկն ուզում եմ ավարտել քո մանուկ ու պատանի ընթերցողների հանդեպ անսահման սիրո ու նվիրումի հուզիչ տողերով՝ հյուսված «Մրգաքաղ» ժողովածուում․
Գարուններս աշուն դարձան՝
Զուգված ոսկե տերևով,
Տարիներս թռան-անցան
Կռունկների թևերով։
Դուք իմ կյանքի երկար ճամփին
Եղաք երգիս աղբյուր թանկ,
Ես՝ նավարար, իսկ դուք ափին
Լույսի փարոս, կանչող զանգ։
Ձեզնով եմ ես հավերժ ջահել,
Ձեզ համար եմ ապրել ես,
Տխրությունը ինձ եմ պահել,
Խնդությունս տվել ձեզ։
Անբաժան են իմ ծիծաղը
Եվ լուսարար իմ երգը,
Իմ ճոխ այգում մրգաքաղ է,
Ձերն է, ձերն է ողջ բերքը։
Ջերմ մաղթանքներով և 100-ամյակիդ սպասումով՝
Լյուդվիգ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ