Ուսանողական տարիները տարբեր էին: Երբեմն՝ ահավոր ու անհույս: Երբեմն՝ ուղղակի անելանելի: Հարաբերականորեն հանգիստ 70-ականներին ծնվածներս անգամ չէինք կարող պատկերացնել, որ կապրեինք այնպիսի ժամանակներում, երբ մեզ օրական բաժին կհասներ 250 գրամ հաց: Դա 90-ականների Երևանում չափահաս մարդուն տրվող օրաբաժինն էր:
Հացի համար ստիպված էինք լինում երկար հերթ կանգնել: Մեր ուսանողական հանրակացարանի առաջին հարկում՝ պարետի սենյակի դիմաց, հատուկ տեղ էին հատկացրել, ուր բերում էին տաք մատնաքաշները: Ճաշարանի աշխատակցուհի տիկին Զինան հացը բաժանում էր չորս մասի: Մատնաքաշի մեկ քառորդ կտորը կշռում էր հիսուն գրամ, գուցե փոքր-ինչ ավելի: Տիկին Զինան վերցնում էր իմ ձեռքի չորս կտրոնը և հայացքը թաքցնելով՝ մեկուկես մատնաքաշ էր տալիս՝ երկու չափաբաժին ավելի:
– Երեխաների՛ն,– ամեն անգամ շեշտում էր նա:
Երկրաշարժից հինգ տարի էր անցել, և այդ բոլոր տարիներին Հայաստանն ու Ադրբեջանը գտնվել էին պատերազմական իրավիճակում: Իմ ծննդավայր Բերդ քաղաքին վիճակվել էր հայտնվել կրակի գոտում: Ծնողներս այն երբեք չլքեցին: Հայրս, լինելով բժիշկ, շաբաթներով անհետանում էր հիվանդանոցում: Մեկը մյուսի ետևից նրանց մոտ էին բերում այնպիսի ծանր հիվանդների, որոնց միաժամանակ ստիպված էր լինում սպասարկել բժիշկների մի ամբողջ անձնակազմ՝ դիմածնոտային վիրաբույժներից մինչև վնասվածքաբաններ: Մայրս ուսուցչուհի էր, ռուսաց լեզու և գրականություն էր դասավանդում վրանային թաղամասում, որտեղ տեղակայված էր երկրաշարժի հետևանքով ավերված դպրոցը:
Բերդը սկզբում չէր հասկանում, թե ինչ է պատերազմը: Մարդիկ ամեն պայթյունից հետո դուրս էին թափվում բակ՝ պարզելու, թե որտեղ է ընկել հերթական ռումբը, որ վազեին օգնության: Նրանք հիմարաբար հույս էին փայփայում, թե դա իրենց քաղաքն էր, և իրենք էին որոշելու՝ ինչպե՛ս շարժվել, ի՛նչ անել և ո՛ւմ փրկել: Բայց այն օրը, երբ պայթյունի ալիքը ոչնչացրեց մի ողջ ընտանիք, պատերազմը ցույց տվեց, որ քաղաքի տերն ինքն է:
Մարդիկ այդժամ հասկացան, թե ինչ է պատերազմը:
Պատերազմը նախասենյակներում թաքնվելն է, եթե ռմբակոծության ժամանակ չես հասցրել փախչել ապաստարան: Նախասենյակն անվտանգ է, որովհետև ամեն կողմից պաշտպանված է սենյակներով: Հարկավոր է ամուր փակել դռները, իսկ ապակե դռները՝ ծածկել ծածկոցներով, որ պայթյունի ժամանակ բեկորները չվնասեն մարդկանց: Շատ կարևոր է հատակին իջեցնել այն ամենը, ինչ ծանր է ու կոտրվող: Այնուհետև հարկավոր է սողալով հետ քաշվել ջահի տակից, որ ընկնելիս չվնասի ոչ ոքի:
Պատերազմը դռների փրկարար որմնախորշերն են: Եթե ռումբն ընկել է տան վրա, հարկավոր է վազել դեպի դուռը, ինչպես անում են երկրաշարժի ժամանակ: Քանի որ, եթե ամեն ինչ փուլ գա, դռների որմնախորշերի մեջ ողջ մնալու հնարավորություն կա:
Պատերազմը թաղանթապատ լուսամուտներն են: Ապակիները կոտրվել են ռմբակոծությունից, բայց ոչ ոք նորերը չի տեղադրում: Շրջափակված քաղաքում հնարավոր չէ ապակի ճարել և մի՞թե իմաստ ունի նորից տեղադրել, եթե դրանք փշրվելու են հաջորդ ռմբակոծության ժամանակ:
Պատերազմը խաթարված տոներն են: Այնպես էր ստացվել, որ անխնա ռմբակոծում էին հատկապես Ամանորին, Մարտի ութին, Մայիսի մեկին, երկուսին կամ իննին: Մայիսի երկուսին մեռելոցի օր էր: Այդ մասին սահմանի այն կողմում լավ էին հիշում: Հակառակորդի համար կրկնակի ուրախություն էր խաթարել տոնական ու հիշատակի օրերը:
Սակայն մարդիկ ինչ-որ կերպ փորձում էին ապրել՝ ամուսնանում էին, երեխաներ էին ունենում, նրանց դպրոց էին ուղարկում: Նրանք հավատում էին, որ եթե պատերազմի հանդեպ վախով չլցվես, այն մի օր ինքն իրեն կանհետանա: Բայց պատերազմը վերջ չուներ, ո՛չ: Իր ծավալվելու հինգերորդ տարում պատերազմը սոսկալի թեժացավ: Մայրս ու հայրս կրտսեր քույրերիս ու եղբորս պաշտպանելու համար ստիպված եղան նրանց տեղափոխել Երևան: Ոչ կարճ ժամանակով, սակայն հնարավոր դարձավ ճեղքել շրջափակումը, քանի որ հարևան Նոյեմբերյանի ու Կրասնոսելսկի շրջանները հայտնվել էին հրետանային խիստ ռմբակոծության տակ և կրակի մի մասն իրենց վրա էին վերցրել:
Երևան տանող ճանապարհը մի քանի օրով բացվեց: Այդ օրերին մարդիկ քաղաքից դուրս էին հանում իրենց երեխաներին, որովհետև պատերազմը հասել էր այնպիսի եռման կետի ու երկուստեք կատաղության աստիճանի, որ անհնարին էր ակնկալել մարդասիրական վերաբերմունք ո՛չ ծերերի և ո՛չ երեխաների նկատմամբ:
Ճանապարհներն այնուհետև փակվեցին: Կարծես թե ընդմիշտ: Մեծահասակները մնացին աշխարհից կտրված ու փախստականներով հեղեղված Բերդում:
Ես սարսափած մտածում էի, թե ինչ կանեի, եթե դժբախտություն պատահեր ծնողներիս հետ: Ես ընդամենը տասնինը տարեկան էի: Ինչպե՞ս էի կարողանալու ոտքի հանել փոքրերին:
-Երեխաներին թողնում եմ քեզ վրա,– հրաժեշտի պահին ինձ ասաց մայրս:
Չգիտեմ՝ ինչ էր կատարվում նրա հոգում, երբ նա, մեզ հրաժեշտ տալով, ուղևորվեց Բերդ: Ես վախենում եմ պատկերացնել դա: Ես չեմ ուզում իմանալ դրա մասին:
Մենք ապրում էինք հանրակացարանում, ամեն սենյակում՝ չորս աղջիկ: Ոչ մի տեղից ու ոչ մեկից հնարավոր չէր օգնություն սպասել: Քանի որ մեր ծնողները պատերազմի պատճառով կտրվել էին արտաքին աշխարհից, մեզ օգնել չէին կարողանում: Սակայն օգնության էին հասնում մեր համակուրսեցիները: Նրանք երբեմն տնից ծանրոցներ էին ստանում՝ մեղր, տհալ, լավաշ, տնական պանիր: Իմ ընկերուհի Արմինեի հայրը բռունցքաչափ ընկույզ էր ուղարկում, որի կեղևը երկու մատի սեղմումով հեշտությամբ տրոհվում էր մասերի ու պարզում իր քաղցր ու ոսկեշող միջուկը: Արմինեն փշրում էր ընկույզը ձեռքերի մեջ ու կերակրում երեխաներին. կոտրած ընկույզը թաթախում մեղրի մեջ, ապա փաթաթում լավաշի մեջ, ափն էլ շերեփաձև պահում, որ հատակին չկաթեր…
Մեկուկես մատնաքաշը (մի հացն արժեր ուսանողական չորս կտրոն) թողնում էինք փոքրիկներին: Մենք քնում էինք կողք կողքի իրար կիպ կպած բազմոցներին: Ո՛չ բողոքում էինք, ո՛չ էլ մեղավոր փնտրում:
Գիշերները երեխաներին չարթնացնելու համար շշուկով էինք խոսում ճաշատեսակների բաղադրատոմսերի շուրջ և պարտակում մեր սովածությունը: Հատկապես հաջողություն ուներ եղեգնաձորյան տարբերակով պատրաստվող գառան բաղադրատոմսը:
-Մինչ կանայք լավաշ էին թխում,– պատմում էր Օսաննայի ընկերուհին,– տղամարդիկ համեմունքներով պատում էին ամբողջական գառն ու այն լցոնում լյարդով ու դմակի ճարպով: Հետո մի մեծ կաթսա էին իջեցնում վառվող թոնրի հատակը, որպեսզի հյութը ծորար դրա մեջ: Գառը կախում էին կաթսայի վրա, ամուր փակում էին թոնիրն ու գնում նարդի ու շախմատ խաղալու: Մսի եփվածությունը որոշվում էր նրա գրգռիչ, հագեցնող ու չտեսնված համեղ բույրից, որը, դուրս գալով թոնրից, թանձր ամպի պես կախվում էր բակում:
Մյուս աղջիկները շունչը պահած լսում էին և հարցախեղդ անում տղամարդկանց, օրինակ, թե ի՛նչ համեմունքներով էին նրանք պատում գառան միսը կամ ինչքա՛ն երկար էին այն պատրաստում: Խելացի առաջարկներ էին անում:
-Եթե թարմ կարտոֆիլ գցես կաթսայի մեջ, կհասցնի եփել ծորացող հյութի մեջ: Որքա՛ն համեղ կլինի,– թուքը կուլ տալով ասում էր Կարինեն:
-Իհարկե,– բոլորս ախ էինք քաշում:
Մենք այնպես էինք խոսում ուտելիքի մասին, կարծես այն ուտում էինք:
Մեկ ամիս անց հաջողվեց գրավել այն բարձունքը, որտեղից գնդակոծում էին մեր քաղաքը: Մայրս ու հայրս եկան սմքած ու հոգնած վիճակում: Երեխաներին հավաքեցին: Առջևում ձմեռային քննաշրջանն էր, և հետո նրանք ինձ սպասում էին տանը: Պատերազմի մասին ոչ մի խոսակցություն չունեցանք: Երևանում արձակուրդն անցկացնելու վերաբերյալ՝ նույնպես: Ես պիտի մնայի իմ ծնողների տանը: Ինչ էլ որ լիներ:
Երբ կրտսեր քույրերս ու եղբայրս գնացին, մեր սենյակը շատ լուռ դարձավ: Նույնիսկ հացն անսպասելիորեն շատ թվաց: Մեկ ամսում մենք հետ վարժվեցինք ուտելուց: Ահա ինչու էլ գիշերներն ուտելիքի մասին չէինք խոսում:
Հաջորդ օրը քաղաքի կենտրոնական հատվածում ազդագրեր էին փակցված. Կամերային երաժշտության տանը ելույթ էր ունենալու հրաշք Լուսինե Զաքարյանը:
– Գնա՞նք,– առաջարկեցի աղջիկներին:
– Գնա՛նք,– խանդավառվեցին նրանք:
Կամերային երաժշտության տունը լեփ-լեցուն էր օտարերկրացիներով: Երևանում տեղի ունեցող համաժողովին մասնակցելու համար ամբողջ աշխարհից ժամանել էին ծագումով հայ գործարարներ: Փաստորեն, դա նրանց առաջին այցն էր պատմական հայրենիք: Նրանք սաստիկ վախեցել ու համրացել էին իրենց տեսածից: Մանկությունից նրանց պատմել էին Արարատ լեռան, հազարամյա մշակույթի, արևահամ ծիրանի ու ժանեկահյուս խաչքարերի մասին, սակայն ո՞վ իմանար, որ հայրենիքը հենց պատերազմն է՝ օրվա մեջ երկու ժամով միացվող էլեկտրականություն, անվերջ սառնամանիք, սով ու աղքատություն:
Համերգասրահում արտասովոր լռություն էր տիրում: Օտարերկրացիները համակված էին վշտալից լռությամբ, իսկ երևանցիները վերացած էին իրենց մռայլ առօրյայից: Թվում էր, ինչ-որ մեկը ձեռքի շարժումով հոսանքազրկել էր ներկաներին: Բայց հետո բեմ եկավ Լուսինեն՝ ողջունելով և շնորհակալություն հայտնելով համերգին ներկա գտնվողներին: Եվ իսկույն ևեթ երգեց:
Նա կատարում էր հայ հնագույն հոգևոր երաժշտություն, Մակար Եկմալյանի պատարագից «Սուրբ-սուրբը», Առնո Բաբաջանյանի «Վոկալիզը», Կոմիտասի երգերը: Նրա ձայնը օրհնություն էր սփռում, սփոփում էր ու բժշկում: Նրա ձայնը մեզ պատմում էր այն, ինչի մասին մենք վաղուց արդեն մոռացել էինք… հույսի ու սիրո: Եվ հանկարծ մի պահ մեր կարծրացած ու թմրած սրտերն արթնացան, սկսեցին շնչել ու լցվեցին ծիածանի լույսերով, կարծես թե բացվել էին ինչ-որ անծանոթ, փրկարար դարպասներ, և մենք անմիջապես տեսանք մի այլ, երջանիկ իրականություն:
Երևանցիներն արտասվում էին: Լուսինեն տարիներ շարունակ ծանր հիվանդ էր, և նրա յուրաքանչյուր ելույթն իր համար անասելի դժվար էր: Իհարկե, օտարերկրացիներն այդ մասին չգիտեին: Ահա թե ինչու, երբ նա կատարում էր Ջուլիո Կաչչինիի «Ավե, Մարիան», մի պատվարժան տղամարդ մոտեցավ բեմին ու նրան խնդրեց նորից երգել:
Եվ Լուսինեն մեկ անգամ ևս կատարեց «Ավե, Մարիան»: Հետո կրկին: Եվ երկու անգամն էլ համերգասրահում տիրում էր երախտագիտությամբ և ակնածանքով լի լռություն:
Կամերային երաժշտության տնից մենք հեռանում էինք նորովի մարդացած: Ամեն մեկս՝ ներշնչված հույսով ու սեփական ամոքիչ ճշմարտությամբ:
Երկու ամիս անց Լուսինեն վախճանվեց:
Այդ համերգը ես կհիշեմ իմ ողջ կյանքի ընթացքում:
Ռուսերենից թարգմանեց Սերգեյ ՄԱՆՎԵԼՅԱՆԸ
«Վալսը չորս ձեռքով (պատմություններ երաժշտությանև երաժիշտների մասին)» ժողովածուից, կազմեց Լ. Յուսուպովան, Մոսկվա, 2016
