Վարդան Հակոբյան. բառի գեղագիտությունը / Սուրեն ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ

Վարդան Հակոբյանը, որպես պատասխան ինքնահարցումի, «Պոեմ իմ մասին…» ժողովածուում ասում է. «Ճանապարհը իմ երկրորդ ես-ն է», և հաշտ են իր հետ ճանապարհները, ինքն է, որ միշտ պայքարի մեջ է երկրորդ իր ես-ի հետ («Ինքնահարցում», 163): Բանաստեղծը եզակի է սակայն, երբ գրում է և սիրում, որովհետև գրելը նաև գրվել է. «Բառը խնդրում է գրել այնպես,// որ իր գրվելը չիմանա» («Խնդրանք», 160), թեպետ «մեղեդին մտել է իր մեջ, մանուշակներ է քաղում» («Մանուշակներ Ալիսիային», 158): Ուստի բառը մենաշնորհ ունի, բանաստեղծից առաջ է, չի անցյալանում և ներկայի հիշողությունն ունի՝ այժմ և միշտ: Բառը, ուրեմն, հայելի է, որ բանաստեղծի առաջ բացվում է որպես դուռ, ուր ներս մտնելով, բանաստեղծն այլևս չի վերադառնում#1:
Բառի այսպիսի հանձնառումը Հակոբյանի պոեզիայում նոր չէ, գեղագիտական տարընթերցումներով արտահայտվում է «Թևերի հեռուն» (2003) ժողովածուից մինչև «Քարի շնչառությունը» (2004) և «Բանաստեղծությունը սահմանից դուրս» (2006): Բայց հավելումը և ամբողջացումը տեղի է ունենում «Ջրի հիշողությունը» (2013) և «Նշագրություն լուսնի վրա» (2016) գրքերում, որ Հակոբյանի պոեզիայի նոր, բանաստեղծական հայացքի բազմաձայն շերտեր է ընդգրկում, որոնք համադրական բնույթ ունեն: Իհարկե, այս դեպքում կարելի է խոսել Հակոբյանի պոեզիայի ձևավորման նոր շրջանի, բանաստեղծական կուտակումների նոր հայտնության, ուղղության պատկանելու և ճանապարհի մասին, որի հեռանկարը կարելի է նաև կռահել: «Ջրի հիշողությունը» ժողովածուն, ահա ինչու, Հակոբյանի պոեզիայի ճանապարհի և ընթացքի առանցքում, պոեզիայի աշխարհընկալման նոր ուղի է բացում՝ ժխտելով բառի աշխարհընկալման նախորդ շրջանը, ինչպես ինքն է ասում, բառի մենաթատրոնը, մետաֆիզիկական ձևերի ներքինությունը, թերի բանաձևումը, համարելով, որ «կարևորը ընթացքն է, ոչ թե ուղղությունը» (Զ, 306): Իսկ գրել՝ չի նշանակում ապաստան փնտրել բառի խորքում, դառնալ թիրախ, այլ՝ պարզապես մեռնել, «մանավանդ՝ երբ գիտես// բառավորել այն,// ինչ չի գրվում» (Զ, 342): Բառի այդպիսի ընկալումը, սակայն, ենթադրում է նախահիմքի ճանաչողություն, որ նշանագրման պահին (գրվելու) ներկայության խոսք է (ինչպես կասեր Արտ. Հարությունյանը), որ «ներկայության վայելում» է անվանում Հակոբյանը: Ուստի «բառերը թռչուններ են»,- հավելում է Հակոբյանը, որն իր իմաստին հանգելու, նախահիմքը կրելու մի հնարք ունի՝ «լքել ինքն իրեն» («Ներկայության վայելում», Զ, 201):
Լքել՝ ասել է բաժանվել, նայել իրեն կողքից, որ գտնի բառը իր հանգրվանը տիեզերքում, որն իջել է ծառի ճյուղին, իսկ ծառը թռել-գնացել է իր ճամփան, թռչունը (բառը) մնացել է մենակ, որ, թևերն իր բացելով, իջնում է քարին՝ ջրի տարիքը պարզելու, իջնում է հովիտներին՝ լեռների տարիքը պարզելու, անհայտությանը՝ լույսի տարիքը պարզելու («Ներկայության վայելում», Զ, 202): Ուրեմն բառը «ինքն իր ուրիշն է», որ հայտնվել է «ինքն իր» հայելու առաջ, այն «վայրն է» և ձայնը, որ բանաստեղծին է ներկայացնում: Բանաստեղծի ամենահաս բազուկն է բառը այսպիսով, նրա գրիչը՝ կամուրջ, որ զենքի ոչ մի տեսակ չի կարող պայթեցնել: Եզակի է բանաստեղծի բառը և չի սիրում երկրորդ ջութակ լինել, ցավն իր՝ փախուստ անծաղիկ պահերից, որ եթե «ընկնում է հողին և թռչունները // չեն կտցում այն՝ տանելու սոված // ձագերին, ուրեմն քո բառը չէ» («Բառը և… ոչ բառը», Զ, 208):
Բառի և ոչ բառի միջև է ապրում բանաստեղծությունը, որ Հակոբյանը փոխառնում է խոտից, ջրվեժից, ճանապարհից ու կարոտից, և «ամբողջովին միեղեն է իր խոսքը (իր) ձայնի հետ» («Վայրկյանների տեսականի», Զ, 216): Ահա ինչու երգով խոստովանում է.
Օրս բացվում է թռչնի թևերին,//Թռչնի թևերին օրս մթնում է,//Երգս հյուսվում է լույսի թելերին,//Հույսի թելերին կյանքս հատնում է:// Սիրտս կտուցին երկինք է թռել//Մի չնաշխարհիկ, մի սիրուն թռչուն,//Գուցե նա աստղիկ կամ հուր է դառել,//Ինչ էլ որ անեմ՝ երկնից չի իջնում: (Զ, 227)
Եթե երկնից չի իջնում և բառերը բանաստեղծի թռչուններ են, հայելին լույսը կարող է շեղել և հալվեն բառերը՝ բանաստեղծությունը թողնելով անհաս: Հակոբյանը տրվում է կրկին բառի բանախոհությանը, ջրբաժան գծում բառի վախճանի և անմեռության միջև, ուր «միտքը (իրենից) առաջ է ընթանում// աշխարհը դարձնում անվախճան», Զ, 202): Եվ թռչունը կանգնում է ճյուղին, երգում է իր երգը, անցնում իր ճամփան, որ վայելումն է նրա «անչափելի ներկայության», իսկ արեգակը, ներկայության այս ծեսի մեջ, մատաղի գառ է դառնում լեռան վրա («Ներկայության վայելում», Զ, 202): Բանաստեղծի բառն այդպես է փոխակերպվում, խոսում գոյության խորքից՝ ձայնի հիշողությամբ, որ քարն է, ջուրը, ծառը, ցողունը ծաղկի… Ուստի, բառերն իր «մութ են», ինչպես մութ է անհայտի լեզուն, որ Սեն-Ժոն Պերսը՝ ջրի ալիքների, Նարեկացին՝ բառի արարչական ոլորտից է խոսում: Հակոբյանն էլ բառի արահետով ջրի հիշողությունն է վերծանում, ներ­շնչման խորքից քաղում հնչյունը, որ մե՛րթ մթին է՝ ինչպես անհայտը բառի, ինքն իրեն և բնությունը զանցող, մե՛րթ բանաստեղծության համար անհնարին՝ ինչպես իրերի և ժամանակի հոսքը բազմապատկվող: Ուստի, առաջին պլանում «Ջրի հիշողությունը» բանաստեղծության մեջ Հակոբյանը, բացելով բառի մետաֆիզիկական գաղտնիքը, ասում է, թե՝
Հիմա այնտեղ՝ ոսկեօղակ ջրերի մեջ,//ուր դու լողանում էիր՝ լուսնահամ մարմնիդ//թուխ բուրմունքները փռելով չորս կողմ,//բազմանում են գույն-գույն ձկներ՝//ոսկեկողակ,//ոսկեշողակ,//խոսող ձկներ…//Նրանց լեզուն, ճիշտ է, անշուշտ, ես չգիտեմ,//Բայց որ նրանք Երգ-երգոցից//Սաղմոսներ են արտասանում աստվածաշունչ,//Դրանում ես ամենևին կասկած չունեմ: (Զ, 229)
Բառի երկրորդ պլանում, սակայն, Հակոբյանը, վերապրելով բանաստեղծության «անհետացման» (Հովհ. Գրիգորյան) դրաման, հավելում է՝ «բանաստեղծությունը ոչ թե այնտեղ է, ուր է,// այլ՝ հեռու այն վայրից,// ուր գտնվում է» («Բանաստեղծությունը…», Զ, 277): Այսինքն՝ խոսքի ոլորտից անկումը զրկել է բառը արարչական նախահիմքից, իրերի աշխարհում` վերածվել ժամանակի հավելվածի և բառախաղի: Ուստի ուզում է, որ բանաստեղծությունը վերադառնա նրանց մոտ, ովքեր մերժել են իրեն, ներշնչի թեկուզ այնպես, ինչպես ինքնամոռաց, միմյանց վրա դատարկ շշեր նետող ֆուտբոլի երկրպագուներն են անում դաշտում, շարժի հետաքրքրությունը նրանց գոնե այնպես, ինչպես լսվում է տեղեկությունը այն մասին, երբ Էրդողանի վրա կոշիկ են նետել, նոր ապրանք ստացել խանութում՝ ֆրանսիական օծանելիք, ամերիկյան վերարկու, միջադիրներ… Շարժի հետաքրքրությունը նրանց նաև այնպես, երբ մթնեցված կինոդահլիճում նկատում են, թե ինչպես Անոն ձեռքն իր տվել է 20 տարով իրենից փոքր տղային… Բայց նաև բանաստեղծը ուզում է, որ բանաստեղծությունը չվերադառնա: Եթե վերադառնա, պետք է «կառափնարան քշել նրան… ո՞ւմ է հարկավոր» («Եթե հանկարծ վերադառնա բանաստեղծությունը», Զ, 240-242):
Վերջին այս հարցը՝ ո՞ւմ է հարկավոր, հիշեցնում է Հովհ. Գրիգորյանի «Երկու ջրհեղեղի արանքում» ժողովածուի հարցումը՝ «բանաստեղծությունը պե՞տք է քեզ» («Վաճառում եմ բանաստեղծություններ բոլորովին չգործածված, գինը՝ պայմանագրային»): Նույն դրաման է բանաստեղծի և բանաստեղծության: Ինչո՞ւ: Հակոբյանի մեկնաբանությամբ՝ «հիմա սիրո ժամանակը չէ… ու տրտում են սոսիները», ժամանակը՝ «հիմարության առիթմիա», երբ տգիտության պղտոր առուները ամբոխվելով արևմուտքից, արևելքից, հեղեղել են աշխարհը, իսկ «փրկարարը միայն բառն է», որին պետք է ամուր կառչել («Հիմարության առիթմիա», Զ, 344): Հետևաբար հարցը, թե իրերի աշխարհում հնարավո՞ր է պոեզիան, տարբեր են Հովհ. Գրիգորյանի և Հակոբյանի մեկնաբանությամբ: Տարբեր են նախևառաջ բառը, իրականության բնագիրը: Եվ եթե Հովհ. Գրիգորյանի պոեզիան կորցրել է իր նախահիմքը՝ հայրենիքը, ապա Հակոբյանի գրառումների նշանի տակ Արցախն է՝ որքան էլ ապոետիկ, ինչպես Գրիգորյանն է ասում՝ «չգիտես թե ինչ» (նույնանուն շարքում): Մինչդեռ Հակոբյանի «Գրառումներ՝ նշանի տակ» պոեմում Ղարաբաղը իր մանկությունն է և ավելին է, քան հայրենիքը: Բանաստեղծը սիրում է անգամ իր կոռումպացված երկիրը, ուր լեշակեր անգղները երիվարի ալեվետող մարմնից պատառներ են փախցնում, իսկ աստված մեծահոգաբար ժպտում է ալլահին: Միտինգավորները հոծ բանակով լցվում են Մատենադարանի բացվող-գոցվող դռան առաջ, որտեղից, թվում է, Մհերը դուրս է գալու, և այլևս ժանգ չի սպառնալու ձեռագրերին ոսկեղենիկ, երկրին, սևա­զգեստ մամիկներին, ծերանոցում հայտնված և մինուճար որդուն կորցրած մորը, նրանց, որ Ստեփանակերտի դեղատների առաջ խռնվել են հերթի մեջ, լացում են «չորաչք՝ չունեցած գրոշները գրպանում, որ արյան ճնշման դեմ մի հաբ գնեն» (Զ, 378): Դիպուկահարների նշանի տակ է երկիրը: Բառը «ժամանակի նշանն է»: Ուրեմն, «ինքն իր հակոտնյան է բառը», որ հասկանալու համար, պետք է հասկանալ հողի և ջրի լեզուն, որ տերն է չգրված բանաստեղծությունների, լեզուն է Արցախի՝ անսպառ պաշար, և «բառը այն կրակից է սկսվում, որի գյուտը մեր նախնիներն են հեղինակել» (Զ, 380): Ուստի, հավելում է Հակոբյանը, «մարդ մի օր հասնելու է բանաստեղծությանը և հասկանալու է, որ այն անհասանելի է» (Զ, 382): Հետևաբար՝ «ամեն հավք ունի իր ընտրած երկնային թուփը, ահա ինչու կրկնում է՝ «գրողը տանի, սիրում եմ քեզ, Ղարաբաղ»: Եվ եթե անգամ Ստեփանակերտը դարձել է դուքանների քաղաք, կռվի երես չտեսած քեթխուդաները սեփականել են բանկերը, եվրոինտեգրումը, դոլարի կուրսի տատանումը նրանց դարձրել է անհայրենիք միլիարդատեր, գեղեցիկը չի կարողանում ինքն իրեն փրկել, ուր մնաց փրկեր աշխարհը, և «ազատ ենք» այնքան, որ ընտրակաշառք ենք տալիս ոչ թե թուրքերին, այլ՝ մերոնց, կեղծիքն ընդունում իրականի տեղ, և մեր միջի թուրքն է մեզ ավերում ու ավարում: Այսինքն՝ ինքներս մեզ, որի երգն այսպիսին է՝ «Վանքը ձեզ՝ տղաներ, իսկ մեզ՝ հանքը,// Նահանգը մեզ՝ տղաներ, իսկ ձեզ… հանգը,// բանկը մեզ՝ տղաներ, իսկ ձեզ… տանկը,// գանձը մեզ՝ տղաներ, իսկ ձեզ… տանձը» (Զ, 390): Ուրեմն՝ «մի կտոր չոր հաց, էն էլ հըրեն հա՜- երկընքից կախված» (Թումանյան): Բայց… թիկունքում… սարեր են, լեռներ ու ձորեր, երեխաների պարս, և բանաստեղծը չի կարող երես թեքել, անգամ դիպուկահարի նշանի տակ գրում է բանաստեղծություն, «քանզի անբանաստեղծություն երկիրը երբեք չի կարող դառնալ հայրենիք», զինվորը՝ ունենալ ոտնատեղ (Զ, 385): Գրում է, որ «կարդան ու հայհոյեն հեղինակին, կամ, որ ամենատարածվածն է՝ հայհոյեն առանց կարդալու» (Զ, 381), որովհետև պատգամ է բանաստեղծությունը, որն ասում է՝ «ետևից գնացողի ետևից մի գնա» («Գրառումներ՝ նշանի տակ», Զ, 395):
Բառը, թերևս, սահման է, գոյության ապաստարան, որ հակադրությունն ու շարժումը Հակոբյանի պոեզիայում, ինչպես ինքն է ասում, հասարակածի վրա է և հայտնության է փոխակերպվում, երբ բանաստեղծն ու իր միտքը հակադիր բևեռներից են գալիս, և բառը, որ մի ամբողջ գիշեր արյան միջով էր շրջանառվել, բողբոջում է, արձակում կոճակները, «առավոտյան ծեծում է դուռը Երուսաղեմի» («Բառը հասարակածի վրա», 353): Բառը, ուստի, շարժումն է տիեզերքի, արևին հասնելու ծաղկի ցանկությունը, ժամանակի անկասելիությունը, աշխարհի և իր հարաբերությունը, որոնց բանաստեղծը երես չի տալիս, որ չկշտանա (հագենա) նրանցից, այլ կառուցում է խոսքը տան հիմնաքարերով, նայում է ներսից՝ իր ներսից, որ անվերջ է: Բառն ինքն է սահմանում, սակայն, իր չափը, ոչ թե բանաստեղծը՝ բառի: Ուստի դեմոկրատիան բառ չէ, այլ գործիք, շամբուտից կտրված եղեգնափող, որի մեջ ԱԺ պատգամավորները լցնում են հողափոշի և թոզ փչում հայրենակիցների աչքերին: Կինը բառ չէ, պոեմ է, որ ամեն անգամ կարդալիս պետք է տառկապ անել: Բառը ահա ինչու նկատում է ոչ թե առարկան, այլ արդյունքը (Մալարմե), որ վաճառքի են հանում դզող-փչող օլիգարխները, որոնց կրծքներին զոհվածներից թալանված մեդալներ կան, ուսուցչապետը, որ ուսում չունի, գրպանահատ չինովնիկը, իշխանավորը՝ անիշխան… Բայց բանաստեղծի բառը շարժման մեջ դնողը քարի անշարժությունն է, իմաստի անհայտությունը, ժամանակի էքստրեմալությունը, բառի ռիթմը՝ անկախ տիեզերական ձայներից, բառի սահմանը ճանաչում ինքն իրենով, որ «հակա…իզմ է», ոչ թե Նիցշեի գերմարդը՝ հոգու քլորաֆորով: Հակոբյանը ահա ինչու հակադրում է մարդը գերմարդուն, որովհետև մարդը ուժեղ է գերմարդուց, ուժեղ է ածականներից, մակդիրներից, որ փոքրացնում են մարդուն: Բառերն ուստի, Հակոբյանի հղացմամբ, պետք է դուրս բերել իրենց «բառարանապարտադրական» իմաստներից, հանել մտքի նոր միջավայր: Այսինքն՝ բառը հանդես բերել քաոսի հանդիման, ուր «բանաստեղծությունը վերջնական սահմանում չի կարող ունենալ//, ինչպես չունեն ժամանակն ու տարածությունը// խոսքից պատկերավոր լռությունը» («Բառը հասարակածի վրա», 364), թեպետ «ամենաերկար ճանապարհը, որ կարելի է անցնել մի շնչում, բառն է», որովհետև «Պիկասոյի գիծը ավելի Պիկասո է, քան ինքը՝ Պիկասոն», և յուրաքանչյուր բառ թիրախ է, ժամանակի ամենափոքր միավորը՝ հավերժությունը, հեռուն՝ մոտիկը, մոտիկը՝ հեռուն, «քանի որ բառը կենսաբանական կոդ է», «ճանապարհն (իր) գնացել է Չարենցով», և «գիրքը բոլոր ժամանակների քաղաքականության առանցքն է», ուստի՝ Հակոբյանի բառն էլ, ճանապարհն էլ «ինքնաբացարկ տված ճանապարհ է», քանի որ ամենակարճ ճանապարհը, որ հնարավոր չէ անցնել… (կրկին) բառն է, և պետք է գրել «միայն քո ստեղծած բառով», որ բառը ոչ միայն գրի, այլև գրվի նրանով բանաստեղծը («Լույսի հեղինակը կամ խելագարի օրագրից», Զ, 407-412):
Վարդան Հակոբյանի պոեզիայում, ուստի, բառի վերապրումը դրամատիկ շունչ ունի, և անցնում է բանաստեղծը բառի միջով՝ ճեղքելու սահմանը, պատումի էպիկական շնչին խառնելով քնարական հոսքեր, ասես անցնում է աֆորիստիկ մտքերի հեղեղի միջով, իմաստախոսում՝ իբրև կենսափորձի «ներկայության վայելում», որ շատ հաճախ թվում է՝ բանաստեղծության դեմ է մեղանչում, բախում է բանաստեղծության դուռը, որ մնում է անհաս, բայց յուրաքանչյուր շարքում, հավելելով նորը, մերձենում է բանաստեղծության նախահիմքին, որ մշակութային սկիզբ ունի: Դրա համար է Հակոբյանն ասում, որ աշխարհում ամեն ինչ բանաստեղծություն է՝ բանաստեղծությունից բացի… Եվ մեղանչումների համար, որ բանաստեղծություն է գրել, բախել բառի սրբազան դուռը, նշանագրել է լուսնի վրա՝ բառի սլաքին ուղղություն տալով, հավելում է՝ «ներիր ինձ, բանաստեղծություն//, որ ես փորձել եմ բանաստեղծություն գրել», որովհետև «ոչինչ չի կարող փոխարինել խոսքին, անգամ խոսքը»՝ ապավինելով լռությանը#2:
Բառից անցնելով բանաստեղծությանը՝ Հակոբյանը ի վերջո սահմանում է այն ուղին, որ իր բանաստեղծությանն է: Նրա նախահիմքը խոսքն է և բառը: «Խոսքը մերկանալ է» (Ն, 108), և բառն իր կռվանյութից է (Ն, 117), «միջկապ է բառը» (Ն, 118), բանաստեղծի «կավանյութից է բառը», «եկեղեցի է և զոհասեղան», որ գրում է կամ նկարում իր մեջ չերևացող մարդը՝ Ոչ ոքը (Ն, 113), բանաստեղծության տունը կառուցում, որ յուրաքանչյուր անգամ նոր է՝ ինչպես սիրո ցավը («Անկրկնելի», 123): Աստծո տունն է ուստի բանաստեղծությունը: Բանաստեղծը, տրոհելով բառը և իմաստը նրա, գոյության խարիսխն է փնտրում, նախահիմքը և վերջին հյուլեն՝ այնտեղ գտնելու Ամբողջը: Ահա ինչու Հակոբյանը գրում է՝ «երբ գնացի բառի հետ հանդիպման, // արդեն այնտեղ էին բոլորը՝ // հողը, ջուրը, ծաղկի փուշը, // մրջյունը, քարը, ցավը,// ամենը, ինչ կա տիեզերքում» («Երբ գնացի…», 117): Տիեզերքն, ուրեմն, այն բառն է, որ երբ գրվում է, դառնում է բանաստեղծություն՝ անկրկնելի, ինչպես համբույրը սիրած աղջկա շուրթերին, խոնարհումը ծարավ աղբյուրի ակին («Անկրկնելի», 123), որը տարածությունը ընկալում է ժամանակի, ժամանակը՝ տարածության միջոցով, որ տոպոսն է՝ իբրև բառի նախապատկերը ինքնին: Այսինքն՝ որպես «նախաթղթային բանաստեղծություն», որ «յուրաքանչյուր բջիջ իր մեջ ունի// բազմաթիվ ու անանուն աշխարհներ» («Նախաթղթային բանաստեղծություն», 110): Ուստի, երբ բանաստեղծը գրիչը ձեռքն է առնում՝ Մակեդոնացին խոնարհվում է Կյուրոսի գերեզմանին, լորդ Բայրոնը Վենետիկում հայատառ գրում է իր անունը, որովհետև «աստծո հետ խոսելու միակ լեզուն հայերենն է», Նապոլեոնը շշնջում է՝ «հիմար է այն տղամարդը, որը կնոջը թույլ է տալիս իշխել իրեն», թեև աշխարհի «գեղեցիկ աղջիկները քթի տակ ծիծաղում են», մելիք Շահնազարը կուրծք է ծեծում և ասում՝ «Ես եմ տան գլուխը», բայց նրան պատասխանում են՝ «տան վիզն էլ կինն է, ուր թեքվում է՝ գլուխը նայում է այն ուղղությամբ», Քրիստոսը շնության մեջ բռնված կնոջը մեղադրողներին ասում է՝ «ձեզանից ով որ անմեղ է, թող նա քար գցի դորա վերայ», Պուշկինը թանաքամանը նետում է ցարի դեմքին, որկրամոլ եգիպտացին լափում է Ներոնի գլուխը… և թուղթը դառնում է ավելի սպիտակ, բառերը հնչում են միայն օդում («Նախաթղթային բանաստեղծություն», 110-111): Պոետն ուստի չի երգում, այլ լռում է բառերի մեջ: Իսկ բառերը նշաններ են, ունեն բույրը և գույնը իրենց, որ բանաստեղծը փոխ է առել հավքից, աղբյուրներից լեռան, արևից ու զանգակածաղիկներից: Եվ երբ հարցնում են պոետին, թե որտեղ է սովորել երգելու այբուբենը, պոետը նայում է հավքին, աղբյուրին, արևին ու ծաղկին («Հավքին հարցրի», 115): Խոսքն, ահա ինչու, սահմանում է պոետը, «ժամանակադարան է, որ բառն է գետին հոսեցնում» («Ես այդպես էլ…», 118): Իսկ պոեզիա՞ն: «Ինքնազոհություն է պոեզիան,- ասում է Հակոբյանը և հավելում,- բանաստեղծել նշանակում է դառնալ թիրախ» («Գեղագիտություն», 126), որ, երբ գրվում է, դառնում է վանդակված առյուծ, հազվագյուտ թռչուն, բացասում բանաստեղծությունը… («Գեղագիտություն», 127):
Այսպես է Հակոբյանը ինքնաբացարկ հայտնում բանաստեղծությանը և բանաստեղծին և կտակում որդիներին՝ ճշմարտությունը եզակի է և անկրկնելի, ինչպես մարդը, և յուրաքանչյուր ոք ունի իր ճշմարտությունը՝ եզակի՝ իր պես, անկրկնելի: Ահա ինչու աշխարհում ճշմարտությունը մեկը՝ եզակին չի լինում, «չի լինում անկրկնելին, ինչպես մեկը չի լինում» («Որդիներիս», 157): Պարադոքսն այս, որ Վ. Հակոբյանն է ասում, նշանակում է՝ բառը հուշի կացարան է, նրա հեռուն՝ անսովոր, որ միայն պոեզիային է հասու: Այլապես բառերը մեռած նշաններ են, եթե չեն նշագրվում լուսնի վրա, որի սլաքին ուղղություն է տալիս պոետը և «Լուսինը՝ դռան արանքում» պոեմում ասում. «Դուռը փակելիս// անզգույշ եղա,// և լուսինը մնաց// դռան արանքում,// կեսը՝ ներս, կեսը՝ դուրս» (Ն, 215): Ուստի «նույն օրվա մեջ գտնվելով՝ մենք ապրում ենք տարբեր դարերում» (Ն, 229)՝ պահի ընտրությունը թողնելով հավերժին (Ն, 221): Բառը, հետևաբար, «ոտնահետք է չեկած վայրկյանների վրա», որ բանաստեղծություն է դառնում, ինչպես նկարը՝ գծի, գիրը լեզվի միջոցով, որ բառի, բանաստեղծության և պոեզիայի միջև անցումը Հակոբյանը պոեզիայում նկարագրում է իբրև «բանաստեղծություն՝ գրչանցումներով»՝ մեկնաբանելով չորս արար, որն իր պոեզիայի հասունացման գագաթն է: Ավելին, Հակոբյանի «Բանաստեղծություններ չորս գրչանցումներով» պոեմը արդի հայ պոեզիայի նվաճումներից մեկն է, որ բանաստեղծի կենսափորձի, փիլիսոփայական որոնումների խտացումն է, որ նոր ճանապարհի սկիզբ է նաև Հակոբյանի պոեզիայում, որովհետև, ինչպես ինքն է ասում, «իմ սկիզբը դեռ չի եկել…» («Միտքը…», 125): Ահա ինչու «գրչանցում առաջին» հատվածում ասում է, թե այն, ինչ գրել է բանաստեղծն իր գրքերում, գիտեն բոլորը, բայց բոլորը չգիտեն, ինչի մասին է լռել . «դա գիտե իր գրիչը» (Ն, 233): Այն է՝ «նյութը սկիզբ է առնում հոգուց», և «մարդ մեղսագործում է, երբ բանաստեղծություն է գրում» (Ն, 233): Ինչո՞ւ: Որովհետև բանաստեղծը «բոլորից մեկը չէ», նշանը նրա ճանապարհն է, քայլում է ինքը ժամանակի, ժամանակը՝ իր միջով, և չեն հասնում նրանք իրար, թեև բանաստեղծը փրկում է այն արահետը, որով դեռ ոչ մեկը չի քայլել, և ուղևորվում է կամ մեկնում ինքն այնտեղ, որ իր ներսում է: Այսինքն՝ իր վերապրածի և բանաստեղծական որոնումների հանգրվանում, որ իբրև ասելիք և ասված, խտացված է չորս գրչանցումներում: Ուստի այն բանաստեղծի փորձառության, հայացքի, բանաստեղծական կայացած և չկայացած թռիչքների արձագանքն է՝ իմաստախոսությունների հոսքով գրառված:
Իրականությունը և ժամանակը Հակոբյանի պոեզիայում փոխակերպվում են միմյանցով, բանաստեղծականը և անբանաստեղծականը մե՛րթ բառի և պատկերի մեջ հասնում են անէացման, վերածվում ճառագայթի հեղեղի, ճառագայթի պես ներթափանցում բառի խորքը, իմաստախոսում, մե՛րթ փոխակերպվում մեղմ նվագի, ժամանակի պատկերը հյուսում: Դրա համար է Հակոբյանը ասում, թե «Չարենցից հետո չի եղել երբեք հետո», «եղել է միայն Չարենցից առաջ» (Ն, 234-235):
Դիպուկահարը պահում է իրեն նշանի տակ, և բանաստեղծը շտապում է «ոտնատեղ ունենալ դեռևս չեկած վայրկյանի վրա» (Ն, 234), որովհետև «մարդն առանց ժամանակի անդեմ է», և «աշխարհի բոլոր պատերազմները վարում է բառը» (Ն, 238): Բայց բառը նաև արևի կացարանն է, հեռուն՝ իր թալիսմանը, բարձրություն է բառը նաև, որին դեռ չի հասել ոչ մի գրիչ և լեզու, որ նշանակում է հակաբանտ (240): Եվ, ինչպես ճշմարտություն ասելը թեթևացնում է շալակդ, այնպես էլ բառը, բանը և լեզուն, որ «Արքիմեդից մինչև Արքմենիկ// դեռ փնտրում է հենման կետ» (Ն, 239), որ ճամփա է, երազների ուղեծիր, ասես նույն արահետով աստված քայլում է դեռևս չհանգած մոխիրների վրայով (Ն, 240):
Բառի արարչական ուժգնության մասին է խոսքը, որ Չարենցից առաջ-ը մշակութային ժառանգությամբ է մեկնաբանում Հակոբյանը գրչանցումներում, երբ բառը ճանապարհի այնպիսի ընկալում է, որ բնազանցական նախահիմքով է բացատրում: Այսպես է, որ ամերիկացի տիեզերագնացները Պ. Սևակի կոշիկը հայտնաբերել են Մարսի վրա, որտեղ պոետը երկրագործությամբ էր զբաղվում, որ նույնն է՝ բառի քննության պոլեմիկայի մեջ ներքաշել երկրայինը, անբանաստեղծականը և ժամանակայինը, որ պոեզիայի նոր շրջանի փոխակերպության ուղին է: Հակոբյանն էլ բանաստեղծականի և անբանաստեղծականի միջև ներքաշում է ժամանակը, մե՛րթ իմաստախոսում՝ հղանալով բառի ընթացքը, շոշափելով հիմքը, որ գոյության օրրանն է, մե՛րթ ներքաշում ժամանակի հոսքի մեջ, անբանաստեղծականի և բանաստեղծականի հղացումը փոխակերպում միմյանցով: Գրչանցումների յուրաքանչյուր հատված կրում է բառի այստիպի բեռը՝ Հակոբյանի մտքերի խոսքը հասցնելով շիկացման (էկզալտացիայի) աստիճանի, և դժվար է չտրվել գայթակղությանը՝ մեջբերելով մի հատված գրչանցումներից, որն ասում է.
Տխրության աչքերն արտացոլում են//վաղուց հեռացած գետերի ետհոսքը,//որ գիշերներն իրարից զատող բաժանարարը լույսն է,//որ մութը երբեք չի մատնում, նա միշտ ասում է՝ չգիտեմ,//իսկ լույսը փորձում է պարզել՝//դառնալով N 1 թշնամին լեգիտիմ և ոչ լեգիտիմ//իշխանությունների,//որ կյանքի և մահու կռիվներն ամեն՝ միջկուսակցական,//միջպետական, հումանիստական, գաղափարական,//ազգային, ժողովրդավարական,//բոլոր գծերով տանում են դեպի Աթոռը վերին,//որ այդ Աթոռը նվաճելու ամենակարճ ուղիները երկուսն են.//առաջին՝ մի ոտքդ տեղ ես անում ժողովրդի սրտում,//երկրորդ՝ մյուս ոտքդ արդեն դնում ես ժողովրդի գլխին…//որ այդ գլուխը դիմացկուն է խիստ՝//կուզես թեկուզ ընկույզ ջարդիր վրեն…//որ հայոց երեսփոխանները հազար երես են փոխում//ամեն օր՝ մինչև հայրենասիրությունն, ի վերջո,//դառնում է ներկուսակցական բիզնես,//որ, ո՞վ չի ասել, տնավեր հային գիշերաշրջիկությունն//աստղագետ է դարձրել,//որ ճշմարտությունը վերադարձ է այնքան ժամանակ,//քանի տեղ չի հասել, հասնելուց հետո, դառնում է//ընդամենը տարբերակ… (Ն, 235-236)
Այսպես, մտքերի և պատկերների հոսքի մեջ է ներառվում քաղաքականությունը, իշխանությունը, կինը, սերը, հայրենիքը, ծանոթ անուններ ու մարդիկ, կերպավորվում և կերպավորում ժամանակը: Պոեզիան Հակոբյանի գրչանցումներում վերաճում է հանդիսավոր, մեղմախոս, իմաստության և փորձի տունը կառուցող ծեսի, աշտարակը՝ վերևում, թևերի հեռվում, հիմքը՝ «վարդի ցողունն ի վեր ելնող» (Ն, 237): Պատկերները՝ խմբված ու մեկուսի, հաջորդում են իրար, և պոեզիայի աչքը տեսնում է ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի նվագախմբի այցը, որ պատրաստվում է Բաքվի պարիսպների տակ «Արշին մալ ալան»-ից արիաներ կատարել, խաղաղությունն ուստի «թռչուն է, բույնը՝ փոթորկի ճյուղերին» (Ն, 238) (որ հիմա հարաբերական խաղաղություն են կոչում): Հիտլերը, հարձակվելով Սովետի վրա, իրականում ուզում էր տիրանալ Բաքվի նավթահորերին և «Ծամձորի թթու դրած սոխին»: Աշխարհի ներդաշնակությունն ուստի պատերազմներն են, բայց «իլհամների համար պատերազմը ընդամենը կինոնկար է, դիտողներին չի սպառնում ոչ մի վտանգ» (Ն, 242): Վիլսոնի ավելը չկարողացավ սրբել ավազակներին տգետ մեր Էրգրից, և Թուրքիո տերությունը մեր արևաներկ հողերի վրա պետություն է մոգոնում՝ դունչը տնկած դեպի անապատը Սուրիո: Մեծ Թուրանի երազից հարբած Էրդողանը հոխորտում է, աչքերում՝ կիսալուսնի ֆոսֆորը դեղին, մեր ցավն ավելի ցավ դարձնում… Բայց բանաստեղծի բառը մաքառում է ցավի դեմ, որովհետև «բոլոր շղթաները հյուսվում են սիրուց» (Ն, 242), և «մեր ռազմադաշտում աճող խոտը Ուիթմենի եղբայրն է», ուստի՝ նահատակներն են դարձյալ մեր վերջին հույսը, որ «կելնեն մի օր և օդը կմաքրեն անկուշտ երկրակերներից» (Ն, 240): Փշալարերի երկու կողմում, սակայն, բանաստեղծի հայրենիքն է՝ արյունաքամ ու բզկտված, որ, Հակոբյանի ընկալմամբ, պոեզիայի հայրենիքն է կրկին, ներշնչման մելանը, որ պոեզիայի, հայրենիքի և մեր տան ճակատագիրն է հյուսում: Ահա ինչու Հակոբյանն ասում է՝
Երբ ոտքս դիպչում է Ղարաբաղի սրբազան հողին,//ուզում եմ գոռալ-մռնչալ տիեզերքով՝ կեցցե արևը: (Ն, 240)
Ահա այսպես դաժան է ու նրբազգաց բանաստեղծությունը բաբելոնյան խառնակությունից առաջ և հետո, որ կարող է սպանել բանաստեղծություն գրողին թե՛ սիրով, թե՛ ներշնչանքի մի կաթիլ գինով անգամ, որին տրվել է իր բառի հավատարմությամբ Վարդան Հակոբյանը: Այսպիսին է բանաստեղծի ընկալումը նաև «Տխրության հոլովակ» պոեմում, որտեղ ասվում է, թե բանաստեղծություն գրող հեղինակը չպետք է իմանա, որ ինքը բանաստեղծություն է գրում, պարզապես անցնում է ներշնչանքի շեղբի վրայով, որ «վիճակ է մի անմեկնելի» (Ն, 260), գիրը՝ անընթեռնելի, ժամանակի ետընթացի մեջ հայտնվելով ճիշտ այնտեղ, որտեղից ճամփա ես ընկել ո՞վ գիտե, թե երբ, մ.թ.ա. (Ն, 268): Ուստի անցած ճանապարհի տարածությունը բանաստեղծը կարող է անցնել մի վայրկյանում՝ հայտնվելով տիեզերքից դուրս, ուր մարդը ձայնի արձագանքն է իր, իր ձայնից ինքն է գալիս, ոչ թե հակառակը: Հետևաբար ասում է.
Այնպես որ, իմ խոստովանություններում//աշնան ծառից ընկնող հասունություն կա//(գուցե՝ խակություն), որ երբեք չի տեսել այգին,//և կա աշխարհը փրկելու հրաժարական՝ հանուն բառի://Եվ արևի շուրջը պտտվող երկիրը մեզ մի կերպ է փրկում//կրակների մեջ այրվելու թիթեռային ցանկությունից://Արևը//Բառ է տիեզերքի կենտրոնում, ես դա զգացի երեկ՝//Անունդ տալու ժամանակ, երբ տեսա//զարմանքը մեղվի, որի լեզուն միակն էր Բաբելոնյան//խառնակությունից առաջ: Այդ պահը ո՞վ չի//հիշում հիմա: (Ն, 262)
Ճանապարհն այսպես է շտկում իրեն, որի ապավենը խոսքն է և ապրում է բառի լռության մեջ, նշանագրում բանաստեղծի ոտնահետքը՝ չեկած վայրկյանի վրա: Բանաստեղծինը, սակայն, բառի հարության աղերսն է, որ ապրում է «հողի ու ջրի երգում»: Հակոբյանը իր լավագույն գործերով, ահա ինչու, բանաստեղծության արդի ընթացքի վկան է, ճանապարհի կրողը, որ գալիքի հետ է խոսում: Եվ ասում եմ հիմա՝ ձայնն իր լսելի է, ընթացքն՝ ավետող:

———————————————-
1. Վարդան Հակոբյան, Երկեր, Զ (լրացուցիչ), Ստեփանակերտ, «Վաչագան Բարեպաշտ» հրատ., 2016, էջ 206 (այսուհետև մեջբերումներ անելիս այս գրքից կնշենք հատորը և էջահամարը):
2. #Վարդան Հակոբյան, Նշագրություն լուսնի վրա, Երևան, «Անտարես» հրատ., 2016, էջ 106 (այսուհետև մեջբերումներ անելիս այս գրքից կնշենք տեքստում Ն և էջահամարը):