ՀԱՅՐՍ ՈՒ ՄԱՅՐՍ
Հայրս ու մայրս
երկու վառվող մոմեր
երկու ձեռքերիս մեջ,
երկու հալվող մոմեր`
հայրս ու մայրս:
Զգույշ քայլում եմ
տարիների մեջ,
թեթև շունչ քաշում:
Դեմքիս մի կեսը ցերեկվա մեջ է,
իսկ մյուս կեսը` գիշերվա մեջ:
Ահա մի քառորդ
ապրեցի այսպես:
Մեկ ուրիշ քառորդ –
և էլ չկամ ես,
և էլ չկամ ես:
Հայրս ու մայրս
երկու վառվող մոմեր.
ես մեկ ուրախ եմ
և մեկ էլ տխուր
նրանց լույսի տակ:
Երկու ձեռքերիս մեջ
երկու հալվող մոմեր`
տաք ու գեղեցիկ
մոմե արցունքներ
ձեռքերիս վրա:
ՎԻՆՍԵՆԹ ՎԱՆ ԳՈԳ
Ամեն անգամ ինչ-որ բան
կորցնելիս ես հիշում եմ քեզ.
ամենադժվարը քեզ կորցնելն էր –
ես ոչինչ չէի հիշում,
իսկ հիմա նույնիսկ թերթ
կարդալիս ես ապահով եմ`
ոչ ոք չի խոցի ինձ մեջքից:
Այդ ե՞րբ էր` առաջին անգամ
վառեցին գրքերը,
կիսամերկ մարդիկ էին
վազում փողոցներով,
ցեխաջրի մեջ լողում էին վարդերը,
և ոսկեզօծ կառքերն էին
սուրում երջանկությունից
խելագարված:
Ամեն անգամ ինչ-որ բան գտնելիս
ես կորցնում եմ քեզ,
ամենահեշտը քեզ գտնելն էր –
ես ոչինչ չէի հիշում:
Դժվար է երջանկությունը
պահել երկու ձեռքերով,
երբ աչքերիդ մեջ արցունքի կաթիլներ կան:
Իսկ անտառը կամաց,
կամաց սափրվում է երկրի երեսից,
կապիկներին մարդ դառնալուց
զատ ուրիշ ելք չի մնում:
Օ՜, անխելք կենդանիներ,
զգո՞ւմ եք ձեր անխոհեմ քայլը,
դուք վեպերի հերոսներ կդառնաք,
դուք վերարկուներ կհագնեք,
ինտրիգներ կսարքեք,
կսիրահարվեք և
կխորտակվեք վերջնականապես:
Ես երգում եմ այս երգը
ամենավերջին անգամ:
Իսկ վաղը գուցե պատերազմ սկսվի.
կապիկները վառվելով`
թիթեռների թեթևությամբ
կթափվեն ծառերից,
և կիսամերկ մարդիկ կվազեն փողոցներով:
Դժվար է երջանկությունը
պահել երկու ձեռքերով,
երբ աչքերիդ մեջ արցունքի կաթիլներ կան:
ԱՇՈՒՆ
Նվագում էր դաշնամուր,
իսկ լուսամուտները բաց էին,
և աշուն էր:
Մազերը երկար էին,
իսկ ինքը տղամարդ էր:
Տերևները թափվում էին,
իսկ ինքը նվագում էր:
Այս ամենը այնպես,
այնպես տխուր էր,
որ շպրտեցի հանգած ծխախոտս
և չնստեցի տրամվայ:
Մեկ – մեկ
թափվում էին տերևները,
ինչպես չորացած բառեր,
ինչպես չորացած նոտաներ:
Ինձ թաղեցեք
վաղը չէ մյուս օրը –
անտարբեր խնդրում էր դաշնամուրը:
ՎԱՂԸ ՁՅՈՒՆ ԿԳԱ
Պիտի լիներ այսպես,
պիտի լիներ տխուր,
պիտի լիներ տխուր
մի սենտիմենտալ աշուն:
Օրորվեին պիտի տերևները
ու լինեին սոսկալի դեղին
և խարույկ պիտի դառնային մի օր,
ու բոցը բարձրանար երկինք:
Ես պիտի քայլեի փողոցով,
սոսկալի, սոսկալի մենակ,
և տրամվայները պիտի անցնեին
լույսերը պայծառ վառած:
Եվ դու պիտի անցնեիր փողոցով
աչքերդ զարմանալի կապույտ…
և
այս
ամենի
վրա
վաղը ձյուն կգա…
ԹԵ ՈՒՆԵՆԱՅԻ ՍԵՓԱԿԱՆ ԱՆԱՊԱՏ…
Թե ունենայի սեփական անապատ,
կկանչեի աշխարհի բոլոր առյուծներին
և կասեի.
նայեք, ինչքան ավազ կա իմ մոտ
և ինչքան ազատություն:
Ցույց կտայի արևը,
կասեի.
սա էլ է մերը:
Կասեի.
ոչ ոք չի կարող այստեղ
ձեզ ասել, որ գայլ եք,
ոչ ոք չի կարող սափրել ձեր բաշերը:
Կասեի.
տեսնո՞ւմ եք ինչքան լռություն կա այստեղ,
ձերն է,
պատառոտեք այն ձեր արծաթ մռնչոցով:
Եվ հետո, գիշերով,
գաղտնի,
ամեն մեկս առանձին,
բանաստեղծություն կգրենք
վանդակների մասին:
ԱՅՍՊԵՍ ՆՍՏԵԼ ԻՐԱՐ ԴԵՄ…
Այսպես նստել իրար դեմ
և այսպես երկար լռել:
Ու երբեմն թվում է ինձ,
թե երկուսս էլ
փայտից ենք պատրաստված
կամ, ասենք,
աշնան չորացած տերևներից:
Այսպես նստել իրար դեմ
ու երկար նայել իրար:
Չունենալ ոչ մի հիշողություն,
կարծես հենց նոր ենք ծնվել:
Մեր կողքին մարդիկ կծիծաղեն,
մենք չենք լսի նրանց,
կասկածանքով կնայեն մեզ,
իսկ մենք` իսկապես փայտից,
մեր կողքին մարդիկ կտխրեն,
հետո դանդաղ կծերանան…
Այսպես նստել իրար դեմ
և այսպես երկար լռել:
Հետո երկնքից մոխիր կթափվի:
Հետո կլինի քամի:
Եվ քանի որ մենք պատրաստված էինք
աշնան դեղին տերևներից,
կցրվենք դես ու դեն
և էլ չենք լինի:
ՆԱ ԳՆՈՒՄ ԷՐ ՆԱՎՈՎ
ՀԵՌՈՒ-ՀԵՌԱՎՈՐ ԵՐԿՐՆԵՐ…
Նա գնում էր նավով հեռու-հեռավոր երկրներ:
Քամին փչում էր, և կապույտ էր ջուրը:
Երկնքում աստղեր կային, և
լուսին կար նույնպես:
Նա գնում էր նավով՝
ո՛չ տխուր և ո՛չ էլ ուրախ էր,
իր խցիկում նստած ծխում էր, թերթ կարդում,
կոշիկները հանել դրել էր մահճակալի տակ,
շարժում էր ոտքի մատները,
թերթ կարդում,
ծխում:
Իսկ հենց այդ նույն պահին
ես պառկած իմ տանը
երազ էի տեսնում, որ գնում եմ նավով
հեռու-հեռավոր երկրներ:
Քամին փչում էր, և կապույտ էր ջուրը:
Երկնքում աստղեր կային, և
լուսին կար նույնպես:
Ես գնում եմ նավով՝ ո՛չ տխուր և ո՛չ էլ ուրախ,
իմ խցիկում նստած ծխում էի՝ թերթ կարդում:
Կոշիկներս հանել և դրել էի մահճակալի տակ,
շարժում էի ոտքիս մատները,
թերթ կարդում,
ծխում:
Աստված իմ՝ ես ինչքան եմ սիրում քեզ:
Ու արագ նետում եմ մի կողմ,
դադարեցնում եմ շարժել ոտքիս մատները,
մահճակալի տակից հանում
և արագ-արագ հագնում եմ կոշիկներս,
լուսինը նետում եմ մի կողմ,
աստղերը նույնպես,
սեղմում եմ քամու կոկորդը,
և նա դադարում է փչել
և արագ փոխում ջրի կապույտ գույնը,
իսկ ամենավերջում
տախտակ առ տախտակ քանդում եմ նավը.
և ամենավերջին տախտակը պոկելիս
արթնանում:
ՁՄԵՌ
Եվ մինչ զբաղված էինք կյանքի
և սիրո թեմաներով,
ձյունը արդեն իջել էր,
և փողոցները անխտիր ճերմակել էին:
Եվ մենք դուրս եկանք կոճկելով վերարկուներս,
թփթփացնելով իրար ուսի
և ուրիշ այլ բաներ ասելով:
Այնինչ մենք բոլորս էլ հիացած էինք
ձմեռվա այս անսպասելի քայլից,
ձյան ճերմակությունից,
ծառերի հեզությունից,
փողոցների անթերի գծագրությունից:
Եվ մենք հրաժեշտ տվեցինք իրար
և ցրվեցինք տարբեր ուղղություններով,
չնայած նույնն էր ձմեռը ամենուր,
նույնն էր ճերմակությունը ձյան,
նույնն էր հեզությունը ծառերի,
նույնն էր գծագրությունը փողոցների,
և նույնն էինք մենք:
Իսկ ահա երկու չափազանց սև կատու
համաչափ վազքով գնացին փողոցի երկայնքով
և կանգնեցին փողոցի վերջում,
ինչպես վերջակետ:
Իսկ ձյունը սկսեց նորից գալ,
այսինքն՝ ձմեռը շարունակվում է նույնաբար,
և ոչինչ չի խախտվելու այս գործողություններում,
չնայած բոլորին չէ, որ նա սիրելի է:
Շները հարգում են ձմեռվա օրենքները:
Այդ միայն մարդիկ են խախտում
համաչափությունը նրա:
Սև կատուները պահակներ են միայն:
Ծառերն անհաջող դերասաններ են:
Իսկ մենք,
դե մենք կապ չունենք այս պատմության հետ:
Մենք շարունակում ենք մեր վեճը
կյանքի և սիրո թեմաներով,
չնայած մենք բոլորս էլ հիացած ենք
ձմեռվա այս անսպասելի քայլից:
Բանաստեղծությունները «ԵՐԳԵՐ ԱՌԱՆՑ ԵՐԱԺՇՏՈՒԹՅԱՆ» ժողովածուից, 1975 թ.
ԱՆԵՐԵՎՈՒՅԹԸ ՈՐՈՆԵԼԻՍ
Հենց պատուհանիս տակ տարածված այգում, ի հեճուկս անցած ցրտաշունչ ձմռան, փարթամորեն ու շքեղ ծաղկած ծառերը չեն թողնում, որ մտքերս կենտրոնանան օրվա հոգսերի վրա` սկսած անսովոր կամ ոչ տիպային թոքաբորբից, որը գնալով առավել չարագուշակ ու սպառնալի տեսք է ընդունում, մինչև մեր խիստ տիպային կամ արդեն սովորական դարձած պատգամավորական ընտրարշավը, որի ընթացքը պակաս չարագուշակ ու սպառնալի չէ, քան վերոհիշյալ թոքաբորբը:
Իրադրությունը թույլ չի տալիս երկար կանգ առնել` ծաղկած ծառերի գեղեցկությունը մանրամասնելու, թեև այս առիթով հընթացս չեմ մոռանում նախանձախառն զարմանալ ճապոնացիների վրա, որոնք հազար անգամ կարող են անցնել միևնույն գեղեցիկ տեսարանի, ասենք` ծաղկած ծառի կողքով, և նրա գեղեցկությամբ առաջին անգամվա հրճվանքն ապրել նաև հազարերորդ անգամ անցնելիս:
Ջրաշխարհից Ավան թեքվող ճանապարհի հենց սկզբին` առաջին կամրջին չհասած, մի հրաշալի պուրակ կար` 20-30 տարեկան բարձրահասակ, գեղեցիկ ծառերի խիտ ցանցով պատված: Հազարից ավելի անգամ եմ անցել գործի գնալու և տունդարձի այդ ճանապարհով և միայն վերջերս նկատեցի, որ այս պուրակում մնացել է ընդամենը 5-6 ծառ… Մնացած տարածքը մաքուր «սափրված» էր: Ցավալին այն է, որ անցյալ մութ ու ցուրտ տարիներից ինչ-որ զարմանալի ու անհասկանալի պատճառներով պուրակը կարողացել էր գրեթե անկորուստ ազատվել և հասնել մեր «լուսավոր» օրերը, և անվիճելի փաստ է, որ հիմնական «վարսավիրական» աշխատանքը կատարվել է վերջին մեկուկես տարում: Դժվար չէ հասկանալ, որ ինչ-որ մի հմուտ «վարսավիր» վճռական, բայց խիստ աննկատ քայլերով տարածք է ազատում իր ապագա սրճարանի, ռեստորանի թե՞ մի այլ զահրումարի համար…
Սակայն վերադառնանք ճապոնացիներին: Այս ժողովրդի նկատմամբ առանց այդ էլ ունեցածս մեծ պատկառանքն էլ ավելի աճեց, երբ ժամանակներ առաջ տարվեցի ճապոնական պարտեզ-այգիներով և անդրադարձա ավելի քան երեք տասնամյակ առաջ` Մարտին Պետրոսյանի մասին հոդված գրելիս: Ի տարբերություն եվրոպականի` այդ պարտեզները ոչ թե արհեստականորեն գեղեցկացված բնության դեկորատիվ պատկերներ են, այլ խոր արմատներ ունեցող արվեստ, յուրօրինակ փիլիսոփայություն, ավելի ճիշտ` երկուսը միասին: Եվրոպական մշակույթում «տեղանք» (լանդշաֆտ) հասկացությունը պատկանում է նոր ժամանակներին և արտահայտում է բնությունից կտրված քաղաքացու վերաբերմունքն իսկական բնության նկատմամբ, որի հետ նա դադարել է շփվելուց: Իր իմաստով ճապոնական պարտեզն արմատապես տարբերվում է այս պատկերացումից: Նույնիսկ չափազանց փոքրիկ պեյզաժային կոմպոզիցիաները կապված են բնաշխարհի շուրջ խորագույն մտորումների հետ. սա իր օրենքներն ունեցող արվեստի առանձնահատուկ ժանր է, որի մասին մտածելիս ես ինձ պարզապես կիսավայրենի եմ զգում, ահա, մեր այս ծառազերծված պուրակի կողքով անցնելիս: Ճապոնացու համար այս ավերված պուրակը նույնն է, ինչ ոտի տակ տված հրաշալի, մեծարժեք կտավը, պատառոտված մագաղաթը, քանդված տաճարը… Երևի, հուսանք, ինչ-որ մի ժամանակ, դարեր առաջ, մենք էլ ենք այդպես մտածել:
Ճապոնական բազմաժանր, բազմաճյուղ պարտեզարվեստում իր յուրօրինակ տեղն ունի «քարապարտեզը», որը ձևավորող նկարիչը տեղանքի հետ հարմարեցնելով այնպես է դասավորում քարերը (սովորաբար 15 քար), որ այգու որ ծայրից էլ նայելու լինես, 15-րդ քարը չես տեսնի: Այգու որևէ մի անկյունում ժամեր շարունակ ծալապատիկ նստած այդ զարմանալի, ինքնամփոփ ճապոնացու հոգում ի՞նչ հրաշալի ապրումներ են ալիքվում ու հանդարտվում շոշափելիորեն ներկա և միաժամանակ աներևույթ 15-րդ քարի որոնման առեղծվածի շուրջ մտորելիս:
Իմ համոզմամբ, գոնե ես այդպես եմ մտածում, ամենակատարյալ ներդաշնակության մարդը կարող է հասնել բնության հետ ահա այսպես անմնացորդ միահյուսվելով` աներևույթը որոնելու ճանապարհին: Եվ չկա ոչինչ անհնարին այս ներկա և բացակա 15-րդ քարը որոնելու մեջ իր հոգին ու միտքը պրկած մարդկանց հանրության` ժողովրդի համար, որն, ի դեպ, իր պատմության ընթացքում տեսել է մեզանից ոչ պակաս դառնություններ, պատերազմներ ու արհավիրքներ, էլ չեմ խոսում երկրաշարժերի մասին, որոնք անվերջ ցնցում են այդ երկիրը օրորոցի նման…
Եվ երբ մեր «մտածողները» հռետորական հարց են տալիս, թե` մի՞թե մենք ևս լինելով հին ու խելացի ժողովուրդ, չենք կարող սրընթաց զարգացնել մեր տնտեսությունն ու ճապոնական հրաշքը կրկնել մեր փոքրիկ հողում, ակամա աչքիս առաջ են գալիս ծառահատված անտառներն ու պարտեզները, ավերված այգիներն ու պուրակները, քանդված տաճարներն ու այրված մագաղաթները, ու ինքս ինձ հարց եմ տալիս, թե պատմության ո՞ր մի զիգզագում ցամաքեց մեր հոգին, և սկսեցինք տեսնել միայն այն, ինչը երևում է, կորցրեցինք մեր 15-րդ քարը, մեր այս քարաշատ, քարքարոտ քարաստանում:
«Գրական թերթ», 2003, 9 մայիսի
ՄԻ՞ԹԵ ՎԵՐՋԻՆ
ՊՈԵՏՆ ԵՄ ԵՍ…
Դեմքով շրջված դեպի կյանք և պարզ է, թե ինչով` դեպի գրականություն… Խորհրդային իշխանության թելադրանքով ուղիղ յոթ տասնամյակ ահա այս անբնական դիրքն էր պարտադրված խորհրդային գրողներին և ինչո՞ւ միայն նրանց, արվեստի բոլոր ճյուղերի «սպասավորներին»… 70-ականներին գրականություն մտած իմ և սերնդակիցներիս մարմնի այս ոչ այնքան բեղմնավոր ու հեռանկարային դիրքը փոխելու առաջին իսկ փորձերը ծնունդ տվեցին թեժ մարտերի, որոնք, մե՛րթ մարելով և մե՛րթ բորբոքվելով, տևեցին շուրջ 30 տարի, և անհայտ է, թե ինչով կավարտվեին, եթե 90-ականներին ամբողջ խորհրդային երկիրը դեմքով չշրջվեր դեպի կապիտալիզմ, և ենթադրելի է, թե թիկունքից ներքև ո՞ր մասը դարձնելով դեպի սոցիալիզմ:
Սակայն նշածս տարիներն իրենց հակասականությամբ ու խառնափնթորությամբ չափազանց հետաքրքիր անդրադարձ ունեցան իմ սերնդի ձևավորման ընթացքի վրա, ինչը ետին թվով մանրամասնելիս մատնանշվում են կարևոր օրինաչափություններ:
Անցյալ հարյուրամյակի խորհրդային սառնաշունչ թագավորության մեջ 60-70-ականների խրուշչովյան փոքրիշատե ժողովրդավարությունն իր ուժեղացող-թուլացող ջերմությամբ համեմատության շոշափելի եզրեր ուներ այն թակարդների և որոգայթների հետ, որոնք ձմեռը սովորաբար լարում է փետրվարի սկզբներին` տաք, արևաշող, գրեթե գարնանային օազիսներ «պարգևելով» ցրտերից ու գորշությունից հոգնած-զզված բնությանը: Հին և փորձառու մարդկանց նման, որոնք, անցյալի դառը փորձություններից իմաստնացած, չեն շտապում հանել տաք շորերն ու վերարկուները, տարեց ծառերը ևս շարունակում են համբերությամբ սպասել… Եվ միայն մատղաշ տնկիներն են, որ ուրախությունից գլուխները կորցրած` ագահությամբ «ջուր են խմում»` հեշտությամբ տրվելով խաբկանքին: Եվ պատկերացնել է պետք, թե իր թաքստոցից անակնկալ դուրս ոստնած ձմեռն ինչ հաճույքով է այդ ջուրը մահաբեր սառույցի վերածելով սպանում նրանց ինչ-որ անհասկանալի վրեժխնդրությամբ:
Եվ ահա այդ «որոգայթային» իրադրության մեջ, ազատ խոսքի նկատմամբ թշնամական վերաբերմունքին և սառնամանիքին անհարիր «թեթև հագնված» մի խումբ երիտասարդներ են հայտնվում… և թե ինչեր կորցնելով և ինչեր գտնելով նրանք դարձան սերունդ, հիմա արդեն հնարավոր է ասել: Ահռելի էին աշխարհայացքային տարբերությունները, խիստ որոշակի էին սկզբունքները, անհամատեղելի էին համակրանքներն ու հակակրանքները թե՛ ձևի և թե՛ բովանդակային առումով, և չափազանց շոշափելի էր «բեռլինյան պատը», որին բախվում էին իրենց աշխարհայացքով, սկզբունքներով, համակրանքներով ու հակակրանքներով…
Ամենայն ուշադրությամբ հետևելով ծաղկաձորյան խորհրդակցությանը հավաքված երիտասարդ ստեղծագործողներին և մինչ այդ էլ ու հենց հավաքի ընթացքում էլ ծանոթանալով նրանց հին ու նոր գործերին` միանգամից նշեմ իմ տպավորությամբ նրանց կարևոր առավելություններից մեկը. ոչ ոք չի խանգարի նրանց, որպեսզի ծնվեն դեմքով դեպի գրականությունը շրջված: Սակայն վատն այն է, որ այս անգամ արդեն հանրապետությունն ամբողջությամբ վերցրած` իշխանական օղակներից մինչև հասարակ ժողովուրդ` ընթերցողներ, դեմքերն անդառնալիորեն շրջել են դեպի քաղաքականություն, և ցավալի է ասել, թե ինչը դարձրել ոչ միայն գրականության, այլև ստեղծողների, գրողների կողմը: Եվ սա փոքր ողբերգություն չէ, եթե հանկարծ այս դիրքորոշումը երկարատև բնույթ կրի: Դժվար չեղավ ըմբռնել նաև, որ երիտասարդները ճնշող մեծամասնությամբ օժտված մարդիկ են, ինչը ամենակարևորն է գնահատականների մեջ, և հետո, ընդգծվեցին նրանց համակրանքներն ու հակակրանքները:
Սակայն, աշխարհայացքների և սկզբունքների մասին երևի թե հնարավոր կլինի խոսել, երբ նրանք երկրորդ և երրորդ գրքերի հեղինակ դառնան: Այս սպասման պատճառն այն է, որ նրանք առայժմ դեռևս իրենց «բեռլինյան պատի» որոնումների մեջ են, իսկ ինչպես ցույց տվեց վերջին օրը, այդ պատը չի կարելի փոխարինել արհեստական խոչընդոտով` հետագայում հերոսաբար հաղթահարելու նպատակով… Անուններից նշեմ միայն Քրիստինե Հովհաննիսյանին, որը, իմ համոզմամբ, ի վիճակի է իր սերնդակիցների որոնումները միասնականացնել և տանել ճշգրիտ ուղղությամբ:
Ինչ վերաբերում է ինձ, ապա ես հավատում եմ, որ ուշ թե շուտ այդ որոնումները կհասնեն իրենց նպատակին, այդ ընթացքում կձևավորվեն թե՛ աշխարհայացք և թե՛ սկզբունքներ, կընդգծվեն անհատականություններ: Հակառակ դեպքում կընդհատվի գրականության բնական զարգացումը, կխախտվի գրականության գոյության հիմնական պայմանը` նոր և թարմ հոսանքների ներհոսքը, և թող չափազանցություն չթվա, անիմաստ կդառնա ավագների և այդ թվում հենց իմ` որպես բանաստեղծի գոյությունը, և ես գրիչս ցած կդնեմ… Ես, որի համար, ինչպես Կաֆկան է ասել, գրականությունից դուրս ամեն ինչ ատելի է և անհետաքրքիր:
«Գրական թերթ», 2003, 11 ապրիլի
