ՍԼԱՎԻԿ ՉԻԼՈՅԱՆ. ՊՈԵԶԻԱՅԻ ՄԱՀԸ, ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒԹՅԱՆ ՍԿԻԶԲԸ / Սուրեն ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ

Դավիթ Հովհաննեսը, «Երգեր մեռած ընկերոջս» շարքում իր սերնդի «խմությունների, լացերի, սերերի, կռիվների, բաժանումների, թափառումների, հուսա­լքումների» երգը երգելով, «Կարդում եմ Չիլոյի անտիպ ժողովածուն» քերթվածում ասում է, թե «սա-չէ´, պոեզիա չէ, այլ՝ մի ամբողջ կյանք», որ դարձել է պատմություն, բառուբան, զրույց, «մի օյին բանաստեղծական», հրաշք՝ «որ սարքովի չէր»: Եվ եթե «տողերում այս սին//իմ ու քո ապրած կյանքից եթե կա՝//ապա պոեզիան հենց դա´ է, որ կա»1#:
«Ինչպե՞ս է կյանքը դառնում պոեզիա» հարցին, սակայն, բանաստեղծը ուրույն պատասխան ունի, որ Չիլոյանի պարագայում ավետարանական նախասկիզբ ունի և շնորհվում է միայն զոհին և նահատակին: Չիլոյանի պոեզիան ահա ինչու նախորդ դարի 60-ականների գրական որոնումների գրապատմական պրոցեսում պարականոն ինքնություն ունի, որն արտահայտվում է անճառ իր ներկայությամբ, և բանահյուսական իր պատումը համապատասխանում է պոետական իր նշանակությանը և ազդեցությանը, որ մշակութային նախահիմք ունի: Ուստի այն վերլուծելու և արժևորելու միակ երաշխիքը Չիլոյանի պոեզիայի ձևավորման համակարգի և աշխարհայացքի հայտնաբերումն է, որ ծագում է միասնական նախահիմքից: Վերլուծողները դեռ նախորդ դարում սա նկատի ունեին, երբ ասում էին, թե «Չիլոյանի պոեզիան վավերական լինելություն է»#2 (Ալ. Թոփչյան), օբյեկտիվ պոեզիա է (Էդոյան), և «այն, ինչ տրված չէ նրա (պոետի-Ս.Ա.) փորձի մեջ, պարզապես գոյություն չունի նրա համար»#3: Ճշմարիտն, ուրեմն, այն է, ինչ ապրված է բանաստեղծի կողմից: Հետևաբար, «ինչի մասին գրի Սլավիկ Չիլոյանը՝ նա գրում է իր մասին և, հակառակը, ինչ էլ գրի իր մասին՝ նա գրում է իր «ոչ-եսի» մասին»,- հավելում է Հ. Էդոյանը#4: Եսը, ուրեմն, վավերական նախահիմքի, իսկ ոչ-եսը՝ բառի և բանաստեղծության արտահայտությունն է: Բայց համապատասխանությունը իրերի աշխարհի և բառերի աշխարհի միջև, ասել է՝ նշանի և նրա իմաստի միջև, հնարավոր է գոյության կանչի (որ Չիլոյանի ընկալմամբ կյանքն է) և բառերի իմաստի անհամապատասխանության կապով, երբ պոեզիան մեռնում է բառերի մեջ, հարություն առնում գոյության նախասկզբի, ասել է՝ իմաստի անհամապատասխանության մեջ: Ուստի բառերն ավելին չեն, քան կյանքը, բայց ավելին են, քան պոեզիան: Չիլոյանի համար, ուրեմն, բառը և բանաստեղծական նախասկիզբը երբ համընկնում են, մեռնում է պոեզիան: Ուստի բառի և բանաստեղծության իմաստների միջև անհնար է դարձը և շրջումը, բայց բառը ծնվում է իբրև կյանքի ապրում, վերապրվում իբրև գոյության կանչ: Ահա ինչու պոեզիան հակաքերթվածի, իսկ բանաստեղծությունը և բառը իրականության արտահայտությունն են, որոնք արտահայտվում են միմյանցով, հիմնում գրական այնպիսի հայեցություն, որ կարելի է բացատրել իբրև «իրականության պոեզիա», ինչը, որպես ուղղություն, նախորդ դարի 60-ականների պոեզիայի հատկանիշներից մեկն էր: Չիլոյանն այդ ճանապարհի բացողներից մեկն էր, եթե չասենք զոհը և նահատակը միաժամանակ: «Անիծյալ» պոետը (ինչպես Ալ. Թոփչյանն է ասում) բիթնիկների, Գինզբերգի և Քերուակի, իրեն բախտակից Բորիս Վիանի և Ժակ Բրելի դասից էր, որ պարիսպներ էր խորտակում, ինքն էլ գամվելով պարսպի հատակին: Չիլոյանի պոեզիան և պոետն ինքը ահա ինչու զոհաբերության նույն վարքն ունեն ու կենսագրությունը, ում Դավիթ Հովհաննեսը, կրկին, վկայում է այսպես.
Այսպես, ամեն սերունդ իր զոհն է բերում,//իր նահատակը-ուսերին դրած,//բայց հանդիպում են նրանք եթերներում,//և այնտեղից են նայում մեր գործերի վրա#:5
Զո՞հը արդյոք, որ «հեռուներից լույս պիտի բերի» (ինչպես Չարենցը կասեր), թե՞… «ճիշտ ուղուց շեղված մի անառակ, անհայտ անուն», որ «ամբողջ կյանքը ապրեց որպես առակ», եփվեց իր ամանում մե՛րթ մի գոյությամբ՝ նման չգոյության, մե՛րթ սիրված, անտարբերության զոհ, խաչված և գերված, ասես լուսնից իջած#…6
Ճիշտ է ասում Դավիթ Հովհաննեսը այս ամենը, պոետական և առասպելաբանված: Պոետի ճակատագիրն էլ, ինչպես իր բանաստեղծության ճակատագիրը, նույնն է, գուցե բախտի թելից կախված: Չիլոյանի գրական ներկայությունը որքան էլ բուռն էր 1960-70-ականներին, բայց բանաստեղծի գրքի ներկայությունը և հրապարակումը եղավ ավելի ուշ՝ 1992-ին, ճակատա­գրական կնոջ՝ Ժասմինի և ընկերների ջանքով, երբ դարձի հատուցումով «կապույտ թղթապանակը», որ պահպանել էր Չիլոյանի ճակատագրական կինը՝ Ժասմինը, հրատարակվեց «Մենք մարդ ենք եղել» վերնագրով: Գիրքն այդ, սակայն, անցել էր Պետհրատի սենյակների միջով 1967-ին և 1975-ին՝ խմբագրատան շեմից մերժվելով: Այս դետեկտիվը շարունակվեց նաև 1978-ին, երբ Չիլոյանի երրորդ ժողովածուն՝ «Չենք ասում, ինչքան գիտենք», անհայտ մի արկածով, խմբագրությունից կորավ: Բայց, բարեբախտաբար, Չիլոյանի նախորդ ժողովածուները, բազմաթիվ ինքնագրեր, թարգմանություններ և արձակ էջեր հրապարակվեցին թեև ուշ, և բանաստեղծը չտեսավ ու չզգաց գիրքը իր ձեռքն առնելու օրինական հաճույքը, բայց, ինչպես ասում են, ձեռագրերը չեն այրվում, այլ միայն… ուշանում են: Սա է միակ հատուցումը և մխիթարությունը, որ վիճակված էր «անիծյալ» պոետին, ինչպես նաև այն բանավոր հուշը, որ շնորհն էր Աստծո ձեռքի…
Այնուամենայնիվ, գալով բանաստեղծությանը և պոետին, ասենք, որ Չիլոյանի պոեզիայի «կենտրոնը» բանաստեղծի կերպարն է, «միջուկը»՝ բառն իր, որ ձևավորում է բանաստեղծության ստրուկտուրան որպես իրականության տեքստի հավելում: Բայց բառը նաև տեքստի ամբողջություն ունի, իր այնպիսի իմաստը, որ, որքան ինքնուրույն է և իրական, այնքան պոետականի «հեռավորությունը կրող»: Այսինքն՝ սա այն է, երբ, ինչպես Պ. Սևակն է ասում, «նորերը անում են այն, ինչ ուզում են»#7, բայց և՝ «նայում են այն կողմ, ուր պետք է նայել», կարճ ասած՝ ունի ոչ միայն նայվածք, այլև՝ հայացք#8: Այսինքն՝ եթե պոեզիան ոչ թե իրականություն է, այլ՝ իրականության սուտը, ուրեմն, Սևակի հավելմամբ, «բանաստեղծությունը ճիշտն է ու ճշմարիտը, առողջն ու արդարը», ուստի «պիտի հիշել՝ գեղեցիկը միշտ չէ, որ առողջ է, իսկ առողջը միշտ գեղեցիկ է»#9:
Ես պատահական չեմ Չիլոյանի պոեզիայի ընկալման ելակետը և սահմանը գծում Պ. Սևակի «ռեալիզմի նախահիմքերի» տեսությունից: 60-ականների ներքին բանավեճը սկսվում է և գրապատմական ուղղություններ ձևավորում Սևակին առնչվելով, հակազդելով և շարունակելով: Չիլոյանի բանավեճը սկսվում է հավանաբար մեծ բանաստեղծի «աստծո քարտուղարին» հակադրվելով, որ արտահայտվում է «Պոետ էին նրանք» և «Բանաստեղծները մուկ են» ստեղծագործություններով, որոնք Հովհ. Գրիգորյանի «Աշուն» (1964) բանաստեղծության հետ բանաստեղծի կերպարի ընկալման միֆը թեև պսակազերծում, բայց իրերի աշխարհի և պոետական պայմանականությունների միջև սահմանն է ջնջում նաև: Ուստի Չիլոյանի կերպավորած պոետը առաքինի վեղարավորը չէ՝ լուսապսակը գլխավերևում, մարդկանցից վեր, այլ՝ ժամանակի տագնապը վերապրած մի մարդ, որ «անտառից փախած արջի նման» (15), վայրի մռլտոցով, իր բառուբանով, քաղաք է խուժում, թմբկաթաղանթը մեղմ բառերի սովոր տիկիններին քշում: Պոետներն էլ՝ կյանքի ձայներին լծված, բամբասող ու չար շների նման հաչում են այստեղ, այնտեղ և ամենուր՝ «մի հոտած մսի պատառի համար» (16), երբ անգամ դրա առիթը չկար: Մի՞թե սա «պոետն է այն վերջին», որ «հոգին ափսեով է տանում//գալիք օրերի ճաշին», փողոցի չսափրված դեմքին հոսում ինչպես արցունք#10, թքում քաղքենի հասարակության դեմքին՝ «որպես անգին խոսքերի տրանժիր ու վատնիչ»#11: Թե՞ չարենցյան ոգու արթնացումն է կրկին, երբ առել է «երգի ղամչին», շաչում է նրանց «կակուղ ծնոտին մոտիկ», ովքեր կակուղ ցնորք են ուզում, հնչյուններ հազար, ինչպես երգում են «էսօրվա պոետները կուզիկ»#12:
Իհարկե, Չիլոյանի պարագայում էլ ժխտման նախահիմքը նույնն է այն իմաստով, որ ժխտումը նորի ձևավորման հիմքով է պայմանավորված: Գուցե սա այն է, երբ Պ. Սևակն «Իմ կտակը» շարքում ասում է՝ «սեփական շավիղ բացելով միայն», «ժխտելով անգամ», այսպես «կարող ես բանուկ պահել իմ բացած ուղին», որից առաջ չկա քերթություն ու գրականություն, այլ՝ միայն լեզու և կյանք, անառարկելի՝ որպես հրաման, անխուսափ՝ ջուր խմելու պես#13: Չիլոյանն էլ 60-ականների պոեզիայում անբռնազբոս իր երգն էր ասում «առանց երաժշտության», «ջլապինդ տղերքին» ճանապարհ բացում, և պոետ էին նրանք (Հովհ. Գրիգորյանը, Դ. Հովհաննեսը), որոնց վիճակված էր ամբողջանալու, նոր հուն բացելու, իսկ Չիլոյանին… ճանապարհը կիսատ մնալու մեղավոր անմեղությունը՝ մե՛րթ հոշոտված, խոցված Հիսուսի, գայլի փարախում ծնված անմեղ ոչխարի պես, մե՛րթ ամեն գիրկ ընկնող պոռնկուհու նման, որ մենակ պահին լացում է խեղճ, լացում է լուռ Մագթաղինացու աչքերով տխուր (16): Իսկ պոետները խղճուկ, որ մուկ են, մարդկանց կորցրած ոսկին (հույզերը հազար) իրենց բույնն են քաշում, շարում իրենց բնի առաջ և ժիր ճստվստոցով հիանում բառերի շքերթից հարբած, բայց, միևնույն է, մարդիկ նաև անմեղ մկներին են տրորում, որովհետև սին են բառերը, որոնք իրենց բներում են մկները թաքցնում («Բանաստեղծները մուկ են», 79-80):
Չիլոյանի երգի ակունքը, ուստի, ոչ թե բառերն են, այլ՝ կյանքը: Հետևաբար, եթե կյանքը տգեղ է, անարդար, քաղքենու հայացքով շպարված, նույնն է և պոեզիան: Իսկ բառը, ինչպես Ալ. Թոփչյանն է ասում, ինքն է՝ մարդը և իր արարքը, իսկ բանաստեղծի համար կարևորը բառին նախորդածն է, բառին, որ ուղղակի դեսպանն էր մի ահռելի տարածքի՝ քերթողական աշխարհի, որ, միևնույն է, բառը չէր կարողանա ներկայացնել#14: Սակայն բառը բանաստեղծի համար Գողգոթա է, ուր մահանում է պոեզիան, սակայն իր հարությունը հնարավոր է գոյության արձագանքի այնպիսի կանչով, երբ Չիլոյանի պոեզիայում վերաճում է տեքստի, այսինքն՝ կյանքի համապատկերի: Այդպես է ասում նաև Չիլոյանը «Ես չեմ կորցրել» բանաստեղծության մեջ, երբ բառերին վերագրում է գոյության մի հորիզոն, ապրումի զգացողություն, որ բանաստեղծը երբեք չի կորցրել: Այնուհետև պատկերին հավելում՝ կեղտից անգամ//քաշված օղին//ես դատարկում եմ//պարզ ուղեղում,//ու հետո այդ կեղտը//դառնում է ոչինչ//կամ էլ այսպիսի//բանաստեղծություն: (17)
Երգը, որ ուզում է երգել բանաստեղծը, հին մի երգ է՝ ինչպես թուխ կնոջ հրապույրը՝ տարտամ ու երկար («Եվ նա ուզեց երգել»): Իսկ իրականը կինո է՝ ինչպես անցած մանկությունը տխուր, երբ փողոց դուրս եկած մի քանի մարդկանց զվարճանքն էր ինքը՝ բանաստեղծը, կտտացնում էին իր գլխին, իսկ մայրը խոհեմաբար ասում էր՝ «կինո է, կանցնի» (28): Անցնող շարժանկար է նաև մոր մահը, ում փոխարեն արդեն մենակ մնացած բանաստեղծն է ասում մարդկանց՝ «ոչինչ, կինո է, կանցնի» (28): Նա օղի է խմում ու գրում և հոգնել է գրելուց, հոգնել նաև խմելուց («Նա օղի է խմել») և հիշում է, որ կինը գինի է դարձել, դարձել է օղի, եղել ու անցել է մի ժամանակ՝ ինչպես աչքերն իր զույգ («Կինը»): Նա՝ կինը, կանգնել է մրգերի առաջ և մոռացել է, «որ մրգերը հոտում են նաև», «իր իսկ գեղեցկությունը փչանում է մրգերին երկար նայելուց» («Եվայի արգելված խնձորը», 40), և չի հասկանում բանաստեղծը, թե «ինչու հորիզոնը մինչև հիմա//դեռ հորիզոն է մնացել» («Մի քանի մարդ», 56), չնկատելով նաև, որ «կնոջ գեղեցկությունից է,//որ մինչև օրս//չեն հոտել մրգերը» (40): Անցածի ոտնահետքերը բերում են իրեն «մի տխուր արբեցում», որ այսպես դառնում է բանաստեղծություն, ավարտը նրա նշում բազմակետերով, որ շունչ առնի կրկին… նոր ոտնահետքի ձայնը լսելու («Էքսպրոմտ»): Բայց, ինչպես հավելում է Չիլոյանը, «ուղտի պես որոճալով//իր սապատի մեջ պահված//մնացած օրերը», քայլում է անապատով, ուղտի պես համրաքայլ, և էլի պիտի քայլի, որովհետև անապատը համայն (մոռացումը անցածի) և մարդիկ, օազիսների միրաժից խաբված, կստիպեն կրկին, որ էլի քայլի («Ուղտի պես որոճալով», 63): Ինչո՞ւ: Որովհետև «այս աշխարհում մինչև մեռնելն է դժվար, երբ ի սկզբանե ծնվում են այնպես, որ առաջին օրն իսկ մտածել գիտեն, բայց մարդիկ այնքան չարչարեցին նրան, որ «մտածմունք(ս) փոխվեց խոսելու» (80): Իսկ բառերն այնպես ունայն են, որ բանաստեղծը ուզում է հոգու այնպիսի կիրակի, որ «մարդկությունը իր լրջության քողը հաներ հագից» («Կիրակի օրը», 67), որովհետև «պետք է հասկանալ, որ Նապոլեոնը մեռած է վաղուց» (68), և ինքը՝ բանաստեղծը, այն չէ: Նա քանի անգամ հեքիաթներ է կերել և ասում է՝ չհավատաք, թե լինի նույնը, որովհետև ուրիշ մի «դեմք է… այսպես//օտարորեն կախվել» («Ես այդ չեմ», 69): Ու գիտի, որ «շները փողոցներում չեն մահանում», ոռնում են, տաք տեղ են որոնում («Փողոցի շները», 82), իսկ մարդիկ, ինչպես Հոբ Երանելին, «ձկան պես շարված են//քո դիմաց,//ոտքերիդ առաջ//համր» («Հոբ Երանելի», 73): Բանաստեղծի գլուխը հարվածներից «ծակված է 600 տեղից», ցանց է դարձել մարդկանց համար, դառնությունից ծակված սիրտը՝ քամիչ («Ծակված գլուխս», 83), սակայն համբերում է ցավերին, համբերանքը դառնում է ճանճ, տոտիկներով կեղտոտ գալիս, նստում է խղճի վրա, ծանրանում («Համբերում էիր», 85), դեմքը երկարում-հասնում է ծնկներին, և բանաստեղծը նման է Ադամին վտարանդի, որ «խնձորի տեղ այս երգն է ծամում» («Նախամարդն եմ ես», 86), ուստի չի ասում, թե «ինչքան գիտի»՝ փակվելով բնում, իր նեղ բնում՝ բառի խորքում, հող ուտում»՝ լույսի հատիկներ դուրս տալով («Բոլորին», 78):
Պատումը բառի ողբերգական է ինքնին և կոմիկական, ցավի և դառնության խորքից ծնված հեգնախառը մի ոճ, որ 60-ականներից տրվում է նաև Հովհ. Գրիգորյանին, Դ. Հովհաննեսին: Չիլոյանը, սակայն, ասում է, թե «մեկ ստեղծագործող կա և մեկ ստեղծագործություն. մնացածը հաստատումն է դրա» (78): Բայց, հավելում է նաև, բանաստեղծն իզուր է գրում, եթե «չի լսել կռինչն ագռավի» («Ամենափոքր կաթիլը…»), որովհետև երեխա չի եղել, այլ մի մարդ՝ 5000 տարեկան, ապրել է Եգիպտոսում, ուր կառուցեցին սֆինքսը մարդու հետքերով, չինացիները քանդակեցին մարդուն, որ դուրս եկավ մի մեծ հսկա պարիսպ, հույները տեսան նրան և «այդ մարդուն ուզեցին հայելի դարձնել»՝ և հայելի ունեցան, և «ամեն մեկը նրանով է ճանաչվում», որ հիմա «որբանոցի աղաղակներն է լսում» («Պատմության դաս», 89-90), բանաստեղծությունն այսպես ընկալում և գրում: Նա՝ Չիլոյանը, այս երկրագունդը գցում է ոտքի վրա, որ պտտվում է, չի թողնում իրեն մի կետի վրա («Գաղտնիք»), իսկ նրան տրված ձայնը «բաբելոնյան աշտարակը կավարտեր», եթե բառերի ունայնության պարանը մինչև իրեն չավարտվեր, խեղդեր իրեն բառերի հնոցում («Պարանը արգելվում է»): Ուստի «մարդը մեղք է,- ասում է Չիլոյանը,- որ բառերով է խոսում» («Բա Ադա՞մը…», 65): Իր տեսածը ընդամենը մի գարուն է, գարնան մի ամիս և թվական («Ես»), ուր «ոչինչ չկար հավիտենական», այլ «անաչք մի մթություն», ուր թաքնված է բանաստեղծը՝ մենակ, մարդը՝ մենակ («Սա կատակ չէ այն, որ շատ անգամ ձեզ խոստացել եմ», 108): Ուստի չի ասում և չի ուզում ասել այնքան, որքան ինքը գիտի, ապրել է ու բառերին է խղճում, որոնք Չիլոյանի պոեզիայում ապրում են ինքնուրույն կյանքով, սպիտակ թղթի տարածությունը լցնում ինքնուրույն շեշտով, ասես մի պատմության՝ պարզ եղելության փոխակերպում, որը «կապ չունի ղարսեցի Արտաշի մաուզերի հետ», որ նույնանուն բանաստեղծության պատումների առանձին ուրվագծումների շղթա է կազմում, և որը լսում է մի երրորդ մարդ, գլուխը տմբտմբացնում, իսկ «ես» (պոետը) այս խոսակցությունն էի պատմում//լրիվ արցունքների մեջ կորած պառավին» (39): Առաջին և երկրորդ պատումների արձագանքը լսելի է այս վերջինում, երբ երկու օրվա ծանոթ երիտասարդը սնդուկից հանում է մի մատիտ, գծում է մի ծառ: Այնուհետև բացում է պահարանը, որտեղ իրեն ծանոթ կանանց նվերներն էին կախված, ասում հեռացող բանաստեղծին՝ «տա՛ր քեզ հետ»: Եվ որպեսզի չհեռանա ժամանակի միջով «պատմողը», իր կնոջ դիակն է բացում՝ վեց տարեկան քնած մի աղջիկ, ժամանակի պատկերները իրար հյուսում (39): Այդպես էլ Չիլոյանը, որ ոչ թե բառերից, այլ պատկերներից է հյուսում իր կյանքը, ուր վերնագիրը՝ պատկերի ներքին իմաստին հյուսված, ապրում է իր ինքնուրույն կյանքով, պատկերը՝ իր: Չիլոյանը խնայող, զուսպ, զգացմունքը բառերի խորքում թաքցնում, իր մասին էլ «Սիրեցյալն աստծո վաղամեռիկ է» բանաստեղծության մեջ այսպես է ասում.
30 տարի հաց եմ կերել,//այսինքն՝ իմ մարմինը,//30 տարի մարդ փրկեցի,//այսինքն՝ ինձ.//ինձ փրկելն էլ քիչ բան չէր: (39)
Բնաբանում Չիլոյանը Հիսուսի վերջին օրվա աղոթքն է մեջբերում՝ «էլի, էլի լամա՞ սաբաթքանի», որ բանաստեղծի շուրթին տառապանք, լեղի և թույն է կաթեցնում, հյուսում ճակատագիրը գալիք աղետի, երբ չարչարանքից մարմինը մեռնում, հարություն է առնում բառերի ոգու այնպիսի շրջապտույտի մեջ, որ, ինչպես ասում է «Շղթայազերծ» բանաստեղծության մեջ, այնպես հանգիստ է հեռացել իր տխուր ճամփից, որ «դարձիս միշտ հանդիպեմ ինձ»։ (123)
«Դարձել է հարազատ արդեն ճանապարհը նրան, իրենն է ճամփան», հավիտենական մի մթություն, որի մեջ է թաքնված եղել մինչև հիմա» (35),- իր մասին է ասում Չիլոյանը «Քերթված արևի» բանաստեղծության մեջ, ուր ապրում են իր սերերը, հայրենիքը և կինը: Իսկ հայրենիքը Չիլոյանը սիրում է «տարօրինակ սիրով»
(-Տերյան), ինչպես մոր ու մանկան փոխհարաբերություն, որ զրույց է ավանդական, մտերիմ մի խոսակցություն («Հայաստան»): Եվ այնքան են փորփրել, իրենց մեջ եղածը լույս աշխարհ հանել, այնքան են տառապել միմյանց համար, հիվանդացել միմյանց սիրուց, դարձել հանրահայտ ողջ աշխարհի մեջ: Եվ, ի վերջո, հայրենիքը իր բիբլիական սարով, կլոր ու մեծ արևով մեր աչքերի մեջ այնպես է նկարվել, որ աշխարհի որևէ անկյունում «մեր ով լինելը//թե ուզենանք էլ՝//չենք կարող ծրարել» (100): Ահա ինչու բնաբանում Չիլոյանը ասում է Սարոյանի խոսքը՝ «ուր որ կերթաս՝ պոռա Հայաստան», որ բանաստեղծի հոգու ներսից է լսվում, լույս աշխարհ գալիս:
Իսկ սե՞րը, որ պարգևում է պոետական տխրության թևեր, քաղքենիության արգելքն է հաղթահարում, թեև սիրող սրտերի համբույրը օրենքը նկատում, հավաքվում են մարդիկ և դատարան են տանում («Արգելք»): Իսկ երկրագունդը երկու խոշոր արցունքներ է գլորում բանաստեղծի զույգ աչքերից, արտաքսում է «ծեր մոլորակից» («Չէ, ես չեմ կարող»): Արցունքը, հեգնանքը, ինքնահեգնանքը խառնվում են իրար, և Չիլոյանի պոեզիան վերաճում է ոչ թե մտային կամ բառային արարողության, այլ, ինչպես ինքն է ասում, իրեն մերձավոր, բառերի դասալիք Բորիս Վիանի մասին, «այբուբենի քաղաքակրթության»#15, դեպի ուր տանում է նրան բանաստեղծությունը, որով ընթացել ու ընթանում է պոեզիան: Դրա համար էլ բանաստեղծը պեղում է՝ գտնելու բառերի նախնական իմաստը, մաքրելու նրանից բազմադարյա փոշին, ի հայտ բերելու բառերի ճշմարիտ ծագումը: Այսինքն՝ գոյն ու գոյի իմաստը, որ նախորդում է բառին: Իսկ բառը Չիլոյանի պոեզիայում երբեմն զնգում է լինելու մաքրությամբ, բանաստեղծական ջանքի հյուսվածքը հինում «Rondo», «Վալս», «Այո, Հայնրիխ» և, իհարկե, «Հիսուս Քրիստոս» օրատորիայում, որի ամբողջական ձեռագիրը, ցավոք, անհայտ է կամ մեզ չի հասել: Չիլոյանի «Rondo»-ն ահա ինչու մեղեդու ներքին սլացում է, ներսուզում, որ քնարական հերոսի հոգին է երգում, ոչ թե շուրթերը (ինչպես ասպետի երգում).

Դու լույսի մեջ
ես մթան
դու ինձ երբեք չես տեսնում
գնում եմ ես գլխիկոր
գլխի
գլխի
գլխիկոր
Ես լույսի մեջ
դու մթան
ես քեզ երբեք չեմ տեսնում
գնում ես դու գլխիկոր
գլխի
գլխի
գլխիկոր
Ես լույսի մեջ
դու լույսի
բնավ իրար չենք տեսնում
ու գնում ենք գլխիկոր
գլխի
գլխի
գլխիկոր (118)

Բառերի ռիթմը և հնչյունները միմյանց վրա կուտակվում, կրկնում են միմյանց, ճանապարհի, տխուր սիրո անկատար տխրությունն են ոգում՝ զմայլանքի և «ճշմարտության վերքերով»: Այստեղ, ինչպես ասում է Չիլոյանը «Հիսուս Քրիստոս» օրատորիայի վեցերորդ պատգամում (խրախույս է ասում), «այստեղ արդեն բնական մեր լեզուն է պետք//հոգեկան վեհ ապրումների պոռթկումով» (143): Այսինքն՝ «ոչ հին, ոչ երկնային պոետների լեզուն» և բառը (143), այլ՝ առօրյա, որ իր նմաններին դարձնում է եղբայր, «որպեսզի չթողնի, որ պատկերն այդ աղավաղվի»:
Պատկերը որքան իրական է, նույնքան զուսպ ու բանաստեղծական, որ եթե մի օր այլ մոլորակից հրաշքով մեկը իջնի և հարցնի բանաստեղծին կամ մեզ, թե «ինչ ենք տվել//կամ ինչ է ծնել//երկրագունդը մեր//իր հսկա փորից,//կասենք՝ մենք մարդ ենք եղել,//ինչ արած, այդպես ենք ծնվել» («Հավատացել ենք», 95):
Այդպես է ասում Չիլոյանը, այսպիսին է իր պոեզիան ու բառը, որ նույնն է, ինչպես փիլիսոփան է ասում՝ «չափազանց մարդկային, չափազանց մարդկային», որ հավելումն է բանի, հատուցումը բանաստեղծի արարումին:

—————————
1. Դավիթ Հովհաննես, Բանաստեղծություններ (1964-2015), Երևան, 2015, էջ 588:
2. Սլավիկ Չիլոյան, Մենք մարդ ենք եղել, Երևան, 1992, էջ 5 (այնուհետև այս գրքից մեջբերումները անելիս տեքստում կնշենք էջահամարը):
3. Նույնը, էջ 401:
4.# Նույնը, էջ 401:
5. Դավիթ Հովհաննես, Բանաստեղծություններ (1964-2015), Երևան, 2015, էջ 586:
6. Նույնը, էջ 585:
7. Պարույր Սևակ, Երկեր, հտ. 3, Երևան, 1983, էջ 190:
8. Նույնը, էջ 191:
9. Նույնը, էջ 198:
10. Մայակովսկու տրագեդիայի պրոլոգը մեջբերվում է Չարենցի թարգմանությամբ (տե՛ս Եղիշե Չարենց, Երկեր, հտ. 2, Երևան, 1986, էջ 386):
11. Տես նույնը, էջ 390:
#12. Եղիշե Չարենց, Երկեր, հտ. 2, Երևան, 1986, էջ 38-39:
13. Պարույր Սևակ, Ընտրանի, հտ. Ա, Երևան, 1991, էջ 242-243:
14. Տե´ս Ալ. Թոփչյանի «Մենք մարդ ենք եղել» հոդվածը (Սլավիկ Չիլոյան, Երևան, 1992, էջ 4-5):
15. Սլավիկ Չիլոյան, Աշխարհի պոետներից (տե՛ս «Մենք մարդ ենք եղել», Երևան, 1992, էջ 152):