Այդ օրը մեր գյուղի պատմության ամենահիշարժան օրերից մեկն էր լինելու: Մի քանի տարի ձգված բուռն շինարարությունից հետո բարձրադիր Կոնդ թաղամասի կենտրոնում բացվելու էր մեր հսկա ակումբ-գրադարան-կինոդահլիճը, որն իր պատկառելի տեսքով հեռվից հպարտություն էր ներշնչելու համայնական դաշտերում աշխատող այգեգործներին, սար գնացող կթվորուհիներին ու անասնապահներին, շրջապատող թաղերի մեծ ու փոքր բնակիչներին:
Ես չգիտեի, սակայն, որ երկար սպասված այդ օրը նաև իմ հիշողության մեջ էր մնալու չարաբաստիկ մի պատմությամբ, իսկ ես՝ ոչ միայն մեսրոպյան այբուբենը, այլև աշխարհի քարտեզը անգիր իմացող հնգամյա մանչուկս, ավելի ճիշտ՝ գյուղական նշանակության ամենաիսկական հրաշամանուկս, որ անգիր գիտեր Թումանյանի «Թմկաբերդի առումը», որ երեք տարեկանում ձորի սալաքարերին ձգված երկարավուն բուրդը տեսնելով՝ «Վա՛յ, մամա՛, Իտալիա՜ն» էր կանչել, երկար ամաչելու էի այդ չկայացած օրվա համար:
Ակումբի բացմանը նվիրված տոնական համերգի ցերեկային փորձից հետո կրտսեր հորաքույրս ինձ դպրոցից տուն էր տարել, մայրս խնամքով արդուկած կապույտ տաբատիս հետ իմ ամենագեղեցիկ ճերմակ վերնաշապիկն էր հագցրել, որ սեփական ձեռքերով էր կարել իր երբեմնի հարսանեկան զգեստի փափուկ, մետաքսե կտորից, կրծքիս ամրացրել էր հոկտեմբերիկի կրծքանշանս, հորեղբայրս էլ իր հերթին՝ երեկոյան կողմ նորակառույց ակումբի հրապարակ էր հասցրել:
Ընկեր Ռաֆիկը՝ մեր դպրոցի ավագ ջոկատավարը, վերջին փորձը դատարկ դահլիճում է անցկացնում, վերջին խորհուրդները տալիս դպրոցական երգիչ-երգչուհիներին, պարող-պարուհիներին ու ասմունքող-ասմունքողուհիներին, և բոլորիս համար պարզ է դառնում, թե ինչպիսի համերգով պետք է նշանավորենք օրվա նշանակալի իրադարձությունը:
Քիչ անց վերջապես բացվում է վարագույրը, լեփ-լեցուն դահլիճի առջև համայնավարական տնտեսության նախագահի, ապա կուսքարտուղարի ելույթներից հետո թնդում է երգ-երաժշտությունը, մեր աղջիկները ոգևորված պարում են «Ծաղկեփունջը», ապա տղաներից մեկը կրակոտ արտասանում է «Գյուլնարան»… Ամեն ինչ ընթանում է ինչպես հարկն է: Վաղը գյուղում բոլորը հաստատ մեր համերգից կխոսեն…
Որպես դպրոցի ամենակրտսեր գերազանցիկի՝ ինձ վստահվել է մեր երկրի ու կուսակցության առաջնորդի մասին սրտառուչ մի բանաստեղծության՝ Գուրգեն Բորյանի հայտնի ստեղծագործության արտասանությունը, որ իմ իմացած բանաստեղծություններից թեև ամենակարճն է, բայց անհասկանալի բառեր ու արտահայտություններ էլ ունի: Մեր ուսուցչուհին ասել է, որ Լենինը շատ լավ առաջնորդ է եղել, սիրել է բոլոր վատ ապրող մարդկանց ու ժողովուրդներին և իր գործերով շատերին երջանկացրել: Ընկեր Վարսենիկը նաև մեզ պատմել է, որ Լենին պապին ուրիշ մահացած մարդկանց պես գերեզմանում թաղված չէ, այլ պառկած-քնած է Մոսկվայի հրապարակի իր դամբարանում…
Հենց այս մտքերի մեջ էլ հանկարծ… հաղորդավարը հայտարարում է իմ անունը: Ընկեր Ռաֆիկի հսկող հայացքի տակ տեղիցս պոկվում, քայլում եմ դեպի բեմի սկզբնամասը, հիշում եմ՝ ուղիղ կեցվածքով, ո՛չ արագ, ո՛չ էլ դանդաղ քայլերով: Կանգ եմ առնում ուղիղ բեմի ծայրին, էլի հիշում եմ՝ գլուխս բարձր.
– Ես կանգնած եմ նկարիդ դեմ կարոտով…
Այս մի քանի բառերն արտասանելու ընթացքում մոտիկից աչքովս է ընկնում մի բան, որ կյանքումս երբեք-երբեք չեմ տեսել… Չեմ տեսել տարօրինակորեն այսքան բազմադեմ ու այսքան բազմագլուխ, անկանոն շարժումներով ալիքվող այս ահավոր վիշապին՝ բեմը ուշադիր ու սևեռուն զննող հանդիսատեսների միացյալ բազմությանը… Ձայնս էլ կարծես լսում եմ ուրիշ մի տեղից, կարծես ոչ թե ես եմ արտաբերում բանաստեղծության բառերը, այլ՝ ինչ-որ ուրիշ մեկը…
– Հետո՛, հետո՛,- լսում եմ ընկեր Ռաֆիկի տագնապած ձայնը,- շարունակի՛ր…
Ես ոչինչ էլ չեմ շարունակում, որովհետև ոչինչ էլ չեմ հիշում, փոխարենը նայում եմ սկզբում դանդաղ, հետո ավելի արագ ալեկոծվող հանդիսատեսին, որ մե՛րթ ինչ-որ խորհուրդներ է տալիս, մե՛րթ զվարճանում ու քրքջում, մե՛րթ էլ կարեկցող հայացքով զննում-քննում ինձ:
Աղմուկից փոթորկվող դահլիճին փորձում է սաստել տնտեսության նախագահը, որ իմ ավագ հորաքրոջ ամուսինն է.
– Ա՛յ ժողովուրդ, սուս մնացեք, տենանք էս ըրեխեն ինչ ա ասըմ:
«Այ ժողովուրդը» մի քիչ «սուս է մնում», իսկ ես փորձում եմ կենտրոնանալ ասելիքիս վրա.
– Ես կանգնած եմ նկարիդ դեմ կարոտով…
Եվ… ուրիշ ոչինչ ու ոչինչ:
Թիկունքիցս լսում եմ ընկեր Ռաֆիկի հուսահատ հուշարարությունը.
– Մեր մե՛ծ ընկեր, մեր թանկագի՛ն առաջնորդ…
Լսում եմ, բայց… շարունակում եմ մագնիսացած նայել ավելի ու ավելի ալիքվող ու քրքջացող բազմագլուխ-բազմադեմ վիշապ-դահլիճին… Եվ չեմ էլ զգում, թե ինչպես է ավագ ջոկատավարը ինձ շարք վերադարձնում:
…Հաջորդ օրը իմ կյանքի ամենատխուր օրերից մեկն է լինելու: Բոլորը այդ մասին են խոսելու ու հարցեր տալու:
Լավ էր, օրը կիրակի էր, թե չէ՝ ամոթից դպրոց էլ չէի գնա: Լավ էր նաև, որ Երևանից վերադարձած քեռիս ինձ համար հեքիաթների մի տրցակ գույնզգույն գրքույկներ բերեց:
– Էս ի՞նչ ա պատահել էս էրեխին,- հարցնում է քեռիս մորս:
– Եսի՞մ: Երեկվա համերգին Լենին պապի մասին բանաստեղծությունը մոռացել է, դրա համար էլ տխրել է:
Քեռիս ըմբռնումով է ընդունում իմ ձախողումը, գուցե մանկության օրերին նման մի բան էլ իր գլխով է անցել: Իսկ հետո խոստանում է… հաջորդ շաբաթ իր հետ Երևան տանել: Նրա ասածը զորավոր սպեղանու ազդեցություն է թողնում իմ տխուր օրվա վրա:
Եվ ահա, մի քանի օր անց, իսկապես, Երևան ենք մեկնում: Մինչև քաղաք հասնելը, ճանապարհին առաջին անգամ տեսնում ու ճանաչում եմ… Արարա՛տը, որ միայն նկարներում եմ տեսել: Իսկ հաջորդ օրը մորաքրոջս հետ մի ամբողջ օր շրջում ենք Երևանում, տեսնում կրկին միայն նկարներից ծանոթ ու հարազատ հրապարակը, Սասունցի Դավթի արձանը, օպերան, փակ շուկան…
– Էրեխեն շատ էր նեղվել, էն օրը համերգին մոռացել էր բանաստեղծությունը, ասեցի բերեմ՝ մոռանա,- երեկոյան մորաքրոջս պատմում է քեռիս:
– Վա՛յ, ջանիդ մեռնեմ, ես էլ ասում եմ՝ ինչի՞ ա էսպես ընկճված էս էրեխեն: Բա էդքան բան իմացողը կմոռանա՞,- իր հերթին զարմանում է մորաքույրս, որ հարևանների ու ծանոթների մոտ սիրում է հպարտանալ իր «վունդեռքինդ» զարմիկով:
– Ի՞նչ բանաստեղծություն է մոռացել: Հիմի էնքան դժվար բաներ են տալի էրեխեքին, բա ի՞նչ կանեն, որ կեսն էլ չեն մոռանա,- իր կարծիքն է հայտնում մորաքրոջս ամուսինը:
– Չէ՛, փոքր բան էր՝ Լենին պապի մասին…
– Լենինի՞… Տո լավ էլ արել է, որ մոռացել է:
Քեռիս ժպտում է, իսկ մորաքույրս երևի որերորդ անգամ ալեկոծվում է.
– Ա՛յ մարդ, էլի սկսեցի՞ր: Մի օր գալու են, սաղիս աքսորեն, պրծնենք: Դե հերիք ա էլի էդպես դաշնակ-դաշնակ խոսես:
– Հա՛, ես դաշնակ եմ, թող գան տանեն: Լենինի սև գործերի մասին դեռ հետո կիմանան,- ընդդիմանում է ամուսինը,- բոլորը կիմանան, թե ինչ դժբախտություններ է բերել մեր խեղճ ժողովրդի գլխին՝ Սևրի արդար դաշնագիրը փոխարինել է Կարսի սատանայական դավադրությամբ, զենք ու ոսկի տվել թուրքին, որ գա Նախիջևանը գրավի…
Հետո շրջվում է դեպի ինձ.
– Ապրես, տղե՛ս, ճիշտ էլ արել ես, որ չես արտասանել: Էդ ոչ թե մոռացել ես, այլ հաստատ երկնքից հրեշտակն ա իջել, խանգարել, որ քո անմեղ շուրթերը էդ սատանի գովքը չանեն:
Ես մորաքրոջս ամուսնու ասածների մեծ մասը, իհարկե, չեմ հասկանում, բայց հիշում եմ՝ մի օր, երբ մեր հարևան բարձրդասարանցի տղան քարտեզի վրա առաջին անգամ ցույց տվեց մեր գյուղը, շատ զարմացա՝ իմանալով, որ երեք կողմից Հայաստանով շրջապատված Նախիջևանը և իմ հայրենի գյուղը Հայաստանի սահմաններից դուրս են: Հիմա, ինչ-որ բան տեղը բերելով, հասկացա, որ Լենին պապին, իսկապես, այնքան էլ լավ պապի չի եղել, ինչպես գրքերում է գրված, որ ոչ միայն չի երջանկացրել մարդկանց ու ժողովուրդներին, այլև դժբախտացրել է շատերին, Հայաստանին գրեթե կպած իմ հայրենի գյուղն էլ ադրբեջանցի կոչվող թուրքերին է նվիրել:
Եվ որքան անցնեն տարիները, չարաբաստիկ այն օրը իմ կյանքում ձախողման օրից աստիճանաբար կվերափոխվի ճշմարտությունն ու արդարությունը ճանաչելու երջանիկ օրվա:
