1970-ականների ուսանող երիտասարդներից շատերս էինք «Գարուն» ամսագրի հետևողական ընթերցողներ, իսկ Մարգո Ղուկասյան անուն-ազգանվամբ հրապարակագրի զորավոր գրչից ծնված յուրաքանչյուր ստեղծագործության հետ առնչվելը մի ուրույն իրադարձություն էր մեզ համար: Պատճառն այն էր, որ նրա բարձրարվեստ հրապարակագրությունները, ակնարկներն ու էսսեները շոշափում էին շատ հոգեհարազատ, երբեմն էլ փակ կամ կիսափակ թեմաներ… Ավերված քաղաքամայր Անիի ու կորուսյալ Արարատի անամոք ցավից, հայ մշակույթի հուշարձանների, ձեռագրերի ճակատագրի հանդեպ անհանգստություններից մինչև Հայաստանի բնության պահպանությանը, գյուղատնտեսության զարգացմանը, քաղաքաշինությանն առնչվող խնդիրներ…
1980-ականներին նրա անունն ինձ համար արդեն ոչ միայն սիրված լրագրողի, այլև ուսուցչի ու հարազատի անուն էր, քանի որ նրա հոդվածները կարդալով, նրանցով ոգեշնչվելով, ես` պոլիտեխնիկականն ավարտած երիտասարդ ճարտարագետս, անբացատրելի մղումով սկսել էի ստեղծագործել և տպագրվել:
Եվ այսօր որքան դժվար է ինձ համար անցյալ ժամանակով գրել հարազատ ու սիրելի մարդու մասին…
Հանդիպում «Գարունի» խմբագրատանը
Երբ արդեն տպագրվել էր իմ հոդվածների ու ակնարկների առաջին տասնյակը, մի օր համարձակ միտք ծագեց իմ մեջ՝ «Գարունի» խմբագրություն գնալ, ծանոթանալ Մարգո Ղուկասյանի հետ, քանի որ նրա կարծիքը սկսնակ լրագրողիս համար անչափ կարևոր էր:
Արդեն մի քանի անգամ ապարդյուն զանգահարել էի խմբագրություն, երբ գործընկերներիցս մեկը պատահաբար ասաց, որ Մարգո Ղուկասյանի որդին՝ Աշոտ Խաչատրյանը, մեր հիմնարկում՝ Մաթեմատիկական մեքենաների գիտահետազոտական ինստիտուտում է աշխատում և զարմանալիորեն՝ հենց մեր մասնաշենքի միևնույն հարկում: Իսկույն գտա Աշոտին, ծանոթացա նրա հետ և տան հեռախոսահամարն իմանալով՝ զանգեցի: Երկու օր անց «Գարունի» սենյակներից մեկում պայմանավորված ժամին հանդիպեցինք:
Մարգո Ղուկասյան հնչեղ անուն-ազգանունով վաստակաշատ հրապարակագրուհուն, չգիտեմ ինչու, պատկերացնում էի բարձրահասակ, փարթամ կազմվածքով, անգամ մազերի առանձնահատուկ սանրվածքով և հատուկ դիմահարդարանքով մի տիկին: Բայց որքան էլ զարմանալի էր, գրասեղանի մոտ տեսա գյուղական ուսուցչուհու համեստ արտաքինով, կարճ կտրած արծաթագույն մազերով, անսահման բարի-բարի հայացքով փոքրամարմին մի տիկնոջ:
Հետագայում Մարգո Ղուկասյանն ինձ կպատմի, որ նման պատմություններ էլի են եղել իր կյանքում. Հայաստանի հեռավոր գյուղերից մեկը գործուղվելու ընթացքում կոլտնտեսության նախագահը, շատ ուրախանալով, որ «Գարունի» աշխատակից է իրենց գյուղ եկել, մոտեցել է և ոգևորված ասել.
– Ձեր ամսագրում մի շատ լավ լրագրող կա՝ Մարգո Ղուկասյան: Ճանաչում եք, չէ՞: Կասեք, որ միշտ կարդում եմ իր գրվածքները, և իմ կողմից ջերմորեն կբարևեք:
Հետո, իմանալով, որ Մարգո Ղուկասյանը հենց իր զրուցակիցն է, շփոթվել է և հաճելիորեն զարմացել…
Թանկ և նվիրական կարծիք
Ծանոթանալով իմ հոդվածներին, որոնց մի մասն արդեն նկատել էր Վահագն Դավթյանի խմբագրած «Խորհրդային Հայաստան» ամսագրում, ասաց.
– Սկզբի համար, իհարկե, բավական լավ է: Պետք է շատ գրես և ընտրես քեզ շատ սրտամոտ թեմաներ:
Չնայած տարիներ անց ինձ դասավանդելու էր Երևանի ճարտարագիտական համալսարանի հասարակական մասնագիտությունների բաժանմունքի լրագրության բաժնում, այնուամենայնիվ, նրա ասելիքը վաղուց արդեն փոխանցել էին իր հոգեբուխ հոդվածները:
Երբ արդեն հաջորդաբար տպագրվում էին իմ «Վիշապասար», «Իմ ավեր պայծառությունը», «Ագուլիսի վերջին դուստրը» և մյուս էսսեները, որոնցից առաջին երկուսի համար բնաբան էի ընտրել իր իսկ ստեղծագործությունների հայտնի տողերից, կարդալուց հետո միշտ զանգում և ոգևորում էր ինձ: Ես էլ, երբեմն «անհամեստացած» նրա անչափ թանկ հեռախոսազանգերից, հարցնում էի.
– Իսկ կարդալիս զգացվո՞ւմ էր, որ Ձեր աշակերտն է գրել:
Շրջանցելով ուղղակի պատասխանը՝ համեստորեն ասում էր.
– Դու արդեն սեփական ձևավորված գրելաոճ ունես: Մի հետաքրքիր բան զգացի կարդալիս. հայրենազրկված մարդիկ ամենից հաճախ ու ամենից խորը կարոտով իրենց լեռներն են հիշում՝ Մասիս ու Սիփան, Մարաթուկ ու Ծովասար, Առնոս ու Վարագ… Քո դեպքում էլ նախիջևանցիների նվիրական լեռը՝ Վիշապասարն է խորհրդանշում հայրենի եզերքի կորուստը…
Չկայացած ուղևորություն
Մի օր «Գարունի» խմբագրություն տարա Նախիջևանում արված լուսապատկերների իմ հավաքածուն և ցուցադրող սարքը: Լուսապատկերներում տեսնելով Ագուլիսի կիսավեր տաճարները, Ջուղայի խաչքարերը, իմ ծննդավայր Ազնաբերդի երփներանգ լեռները, գուլպա գործող Թեբուր տատիս դիմանկարն ու նրա հյուսած կարպետներն ու գորգերը՝ տիկին Մարգոն խիստ տպավորվեց.
– Շատ կուզեի Նախիջևանը տեսնել: Մեր ազգային մեծ ցավի ամենազգայուն հանգույցներից է Գողթն-Նախիջևանը: Երանի գոնե այդ մի կորուստը չունենայինք…
Առաջարկեցի տատիս ուղարկած հրավերով ամռանը միասին գնալ իմ ծննդավայր, որ երկրամասի վերջին հայաբնակ մեծ գյուղն էր արդեն: Խորհրդային «եղբայրության» տարիներին Նախիջևան գնալու համար պարտավոր էին «վիզա» ստանալ ոչ միայն հյուրերը, այլև անգամ ծնունդով նախիջևանցիները:
Փաստաթղթերը պատրաստեցինք, հանձնեցինք ոստիկանություն, սպասեցինք մի քանի ամիս, անցաթուղթը ստացանք (երբեմն նաև մերժում էին), բայց տիկին Մարգոյին ինչ-ինչ հանգամանքներ խանգարեցին, և մեր ուղևորությունը չիրականացավ: Իսկ մի քանի տարի անց, երբ սկսվեց Արցախյան ազատամարտը, Նախիջևանը դարձավ ոչ միայն տիկին Մարգոյի, այլև նախիջևանցիներիս երազանքը:
Այնուամենայնիվ, Մարգո Ղուկասյանի բազմընդգրկուն գրիչը հետագայում չշրջանցեց նաև համայն հայությանը հուզող նախիջևանյան թեման: Հայերեն և ռուսերեն լույս տեսած նրա «Կորուստներն ապրում են երազներում» էսսեն պատմում էր Նախիջևանի, Ագուլիսի, Ցղնայի, նրա մարդկանց, անգամ լուսապատկերներից ծանոթ իմ տատի և նրա գործած գորգերի ու կարպետների մասին…
Նախիջևանյան բանջարապուրը
Մեր բարեկամությունը տարեցտարի վերաճեց հարազատության, մանավանդ որ մայրս էլ էր նրա մշտական ընթերցողը: Տիկին Մարգոն շատ էր հավանում հատկապես մորս եփած՝ ծիթրոնով և սալորաչրով նախիջևանյան տոլման և մեր կողմերում շատ հայտնի սպիտակաբանջարով ապուրը:
Մորս մահից հետո մի տեսակ կրկնակի կապվածություն էի զգում իմ ուսուցչուհու հանդեպ և մեր ընդհանուր բարեկամուհու՝ տիկին Բյուրակն Չերազ-Իշխանյանի հետ մեր տուն հրավիրում: Մի անգամ հիշեցինք բանջարապուրը: Տիկին Մարգոն այնքան գովեց մորս խոհանոցի այդ առանձնահատուկ նմուշը, որ իսկույն գործի անցա և Եղեգնաձորից հորաքրոջս ուղարկած սպիտակաբանջարով այդ նույն ապուրից պատրաստեցի՝ օգտագործելով իմ խոհանոցային ողջ վարպետությունը (տիկին Մարգոն և տիկին Բյուրակնը վաղուց գիտեին, որ ես տարիներ շարունակ բանահյուսական նմուշների հետ մեկտեղ գրառել էի նաև ազգային խոհանոցի նմուշներ և հրատարակության էի պատրաստում):
Հաճախ էի տիկին Մարգոյին ասում, որ ինքն իմ հոգևոր մայրն է, հետևաբար՝ մորս փոխարինողն այս աշխարհում:
– Ա՛յ տղա, էդպիսի բաներ շատ մի՛ ասա, մայրդ կխանդի:
– Չի խանդի, տիկի՛ն Մարգո, հարազա՜տս, ջան,- ընդդիմանում էի ես,- մորս միշտ ասել եմ, որ Ձեզնից եմ գրել սովորել…
Վերջին լուսանկարը
Արևմտյան Հայաստանից նոր էի վերադարձել: Ինչպես խոստացել էի, գնացի Չարենցի փողոցի իր բնակարանը՝ աննկարագրելի տպավորություններով և փոքրիկ անակնկալներով: Բասենի դաշտից բերած փոքրիկ քարերը շարեցի սենյակային բույսերի ծաղկամաններին, Առաքելոց վանքի ճանապարհից հավաքած մի բուռ դեղին ալոճը սեղանին լցրի, իսկ Հովվի կամրջի իմ արած լուսանկարը, որ արդեն շրջանակի մեջ էի դրել, պատին կախեցինք:
Աշխատում էր «Անվերնագրի» վրա, որի նյութը շատ համահունչ էր իմ ուղևորության ապրումներին: Ապագա գրքի լուսանկարների մեջ տեսնելով երիտասարդ տարիների ծաղկավոր զգեստով լուսանկարները՝ զարմացած-հուզված նկատեցի.
– Բա որ ասում եմ իմ հոգևոր մայրն եք… Դուք և մայրս իսկապես երիտասարդ տարիներին շատ նման եք եղել իրար…
Տիկին Մարգոն այս անգամ ոչինչ չասաց և թախծոտ ժպտաց…
Այդ օրն ինձ ցույց տվեց իր ծնողների բնօրրան Բասենի հետ կապված մասունքները, որոնք տանը սրբորեն պահպանում էր սկեսրոջ՝ սեբաստացի Ալմաստ մայրիկի իրերի հետ: Դրանց թվում շատ գեղեցիկ նախշերով կարպետ և գորգ կային: Իսկույն ձեռքիս հեռախոսով նրան լուսանկարեցի կարպետի ու գորգի խորապատկերին: Ի՞նչ իմանայի, որ դրանք իմ կողմից արված նրա վերջին լուսանկարներն էին լինելու…
Վերջին հեռախոսազանգը
«Գրական թերթի» փետրվարյան համարներից մեկում տպագրվել էր Աքրամ Այլիսլիի «Քարե երազների» իմ թարգմանությունից մի հատված: Առաջինը տիկին Մարգոն զանգահարեց.
– Շատ լավ ես թարգմանել: Հուզվեցի: Ոնց որ դու գրած լինեիր, ա՛յ տղա: Փաստորեն, նա իր ծննդավայր Այլիսը այնպես է սիրում, ինչպես դու՝ քո հայրենիք Ագուլիսը… Որքա՜ն ազնիվ ու մարդասեր գրող է…
Եվ այս անգամ կես կատակ, կես լուրջ, առանց իմ հայտնի հարցադրմանը սպասելու, առաջինը ինքն ասաց.
– Չմոռանամ ասել՝ լավ էլ զգացի, որ իմ աշակերտն է թարգմանության հեղինակը…
Դա, ցավոք, նրա վերջին հեռախոսազանգի վերջին բառերն էին: Դրանից օրեր անց, երբ զանգեցի, շատ ծանր վիրուսային գրիպ էր տանում և գրեթե չէր կարողանում խոսել: Արգելեց իրեն տեսակցելու գնալ՝ հորդորելով արագ ավարտել վեպի թարգմանությունը:
Հետո գրեթե մեկ ամիս որդու տանն էր բուժվում: Տիկին Բյուրակնը մի օր վերջապես տեղեկացավ, որ նրա առողջությունը մի փոքր դեպի լավն է գնում, և արդեն իր տուն է վերադարձել: Այդ նույն գիշեր երազ տեսա: Մայրս երկարատև հիվանդությունից հետո հիվանդանոցից տուն էր վերադառնալու: Անհարմար զգալով, որ նրան տեսակցելու ժամանակ չեմ ունեցել, շտապ տուն հասա այն պահին, երբ տան դուռն էր բացում: Ինձ նկատելով՝ շրջվեց և ժպտաց ինձ, բայց տեսա, որ այնքան էլ նման չէր ինքն իրեն, մազերն էլ կարճ կտրած՝ արծաթագույն էին, որ երբևէ չէին եղել…
Ցերեկը զանգահարեցի Աշոտին: Ասաց, որ մի քանի օրից հնարավոր կլինի տեսակցության գալ: Երկու օր անց, երբ համերգից տուն եկա, նկատեցի, որ տիկին Բյուրակնը երեք անգամ մեր տուն է զանգել: «Հաստատ պայմանավորվել է, որ վաղը գնանք տեսակցության»,- մտածեցի և, չնայած ուշ ժամ էր, զանգեցի նրան:
– Իմացե՞լ ես… չե՞ս իմացել… Մարգոն էլ չկա՜…
…Շարժանկարի դանդաղեցված կադրերի նման աչքիս առաջ սահեցին «Գարունի» խմբագրատան մեր հանդիպումները, այդպես էլ չկայացած մեր նախիջևանյան ուղևորությունը, կորուսյալ Անիի ու Արարատի մասին էսսեները, Բասենի գորգի ու կարպետի հիասքանչ նախշազարդերը… Եվ չկարողացա պատկերացնել, որ իրոք այլևս չկա հայ լրագրության բոլորիս սիրելի Սոսե մայրիկը, ումից, ավա՛ղ, շատերս դեռ շատ-շատ բան ունեինք սովորելու…
Թո՜ղ լույս դառնա նրա ազնիվ ու մաքրամաքուր հոգին…
