Անխուսափելի է, որ հայությունս չդրսևորվի իմ գրականության մեջ

Հայազգի ամերիկյան արձակագիր Վերա Նազարյանը երկու անգամ եղել է «Նեբուլա», մեկ անգամ` «Դրագոն» գրական մրցանակի ֆինալիստ: Գիտաֆանտաստիկ և ֆենթեզի ժանրի գրողների ամերիկյան ընկերակցության անդամ է: Ծնվել է 1966-ին, Մոսկվայում, մանկուց ապրել է ԱՄՆ-ում: Հրատարակվել է բազմաթիվ անթոլոգիաներում ու ամսագրերում, նրա գործերը պատվո հիշատակության են արժանացել Տարվա լավագույն հատորներում և թարգմանվել են ութ լեզուներով:
Որպես վիպասան` Վերան հայտնի է դարձել քննադատության դրվատանքին արժանացած «Կողմնացույցի վարդի երազները» ստեղծագործությամբ, որին հաջորդել է «Ծիածանի տիրակալը»: Նրա «Ժամացույց արքան և Ավազի ժամացույց թագուհին» վիպակն ընդգրկվել է 2005 թվականի «Լոկուս» ֆանտաստ գրականության ամսագրի հանձնարարած գրքերի ցանկում: Նազարյանի առաջին դեբյուտային հավաքածուն` «Օդի աղը», ընդգրկում է 2007-ին «Նեբուլա» մրցանակի թեկնածու դարձած «Սիրո պատմություն» գործը: Նրա վերջին ստեղծագործություններից են 2008-ին «Նեբուլայի» ֆինալիստ դարձած «Դուքսն իր ամրոցում» վիպակը, «Կիրակնօրյակից հետո» գիտաֆանտաստիկայի հավաքածուն (2010), «Ոգեշնչման հավերժական օրացույցը» (2010), Ջեյն Օսթինի վեպերի երեք պարոդիաները` «Մենֆիլդ պարկը և մումիաները» (2009), «Նորթենգերյան աբբայությունը և հրեշտակներն ու վիշապները» (2010) և «Հպարտություն և բադակտուց» (2012), ինչպես նաև «Արնախումները Վեներայից են, մարդագայլերը` Մարսից. գերբնական սիրո ներգրավման համապարփակ ուղեցույց» (2012), «Սարդոստայնի հարսնացուի եռերգությունը» (2013) գրքերը, չորս գրքից բաղկացած «Ատլանտիս Գրաալ» վիպաշարը (2014-2020):
Երկար տարիներ Լոս Անջելեսում ապրելուց հետո Վերան այժմ բնակվում է Վերմոնթ նահանգի փոքրիկ քաղաքներից մեկում: Գրող, փիլիսոփա, երաժիշտ և մրցանակակիր արվեստագետ լինելուց բացի, նա նաև տնօրինում է «Նորիլանա բուքզ» հրատարակչությունը:
Արծուի ԲԱԽՉԻՆԵԱՆ

Արծուի ԲԱԽՉԻՆԵԱՆ – Հարգելի՛ Վերա, ֆանտաստիկ գրողին կարելի է համեմատել աճպարարի հետ: Ձեզ աճպարար համարո՞ւմ եք:
Վերա ՆԱԶԱՐՅԱՆ – Այո՛, բացարձակապես: Ընդհանրապես, բոլոր գրողները ոչնչից աշխարհ են ստեղծում` գրական տիեզերքը կյանքի կոչելով իրենց կյանքի փորձառության ու իրենց բերրի երևակայության համադրությամբ: Ֆանտաստ գրողները դա իրականացնում են` կատարելով մի քայլ առաջ, և ստեղծում են բազմակի աշխարհներ` յուրաքանչյուրն իր ուրույն կանոններով, բնության տարբեր օրենքներով և զանազան հիանալի իրողություններով, որոնք նման չեն մեր սովորական ֆիզիկական աշխարհին: Եվ, այնուամենայնիվ, յուրաքանչյուր ֆանտաստիկ աշխարհ պետք է առաջացնի իրականի և հնարավորի զգացողություն, մի տեղ, ուր ընթերցողը կարող է գնալ և զգալ կախարդանքը: Գիտական ֆանտաստիկան երևակայության ենթահամակարգ է, ուստի` մեր ստեղծած աշխարհները, ի լրումն ամեն ինչի, պետք է գիտականորեն ևս ճշմարտանման լինեն:
Ա. Բ. – Հետևաբար, կարծո՞ւմ եք, որ գիտական ֆանտաստիկա գրողը պիտի հետևի գիտության առաջընթացին:
Վ. Ն. – Գիտական ֆանտաստիկա գրելիս պետք է որոշակի հետազոտություն կատարել` հիմար սխալներից խուսափելու և ձեր գիտական տարրերը ճշմարիտ դարձնելու համար, անգամ եթե դրանք գրողի հորինած մտացածին կառույցներ են: Գիտությունն այն տրամաբանական հիմնաքարն է, որի վրա կառուցում եք ձեր երևակայական աշխարհը: Երբ հետազոտում եմ ինձ հարկավոր գիտությունը, օրինակ, սև խոռոչների մասին ակտիվ ուսումնասիրությունն «Ատլանտիս Գրաալ» շարքի համար, փորձում եմ խորհրդակցել մասնագետների հետ: Ինձ բախտ վիճակվեց ծանոթանալ ՆԱՍԱ-ի երկու փորձագետի հետ, որոնք ինձ օգնեցին աստղաֆիզիկայի տարրերի հարցում: Գիտաֆանտաստ գրողները անսովոր պատասխանատվություն ունեն ընթերցողների և գալիք սերունդների առջև. նրանք հաճախ կանխատեսում են ապագան և ապագա տեխնոլոգիաներ են ներշնչում, ուստի` նրանց ներկայացրած գիտությունը պետք է հնարավորինս ճշգրիտ լինի:
Ա. Բ. – Ի՞նչն է Ձեզ ոգեշնչում` որպես ֆանտաստ գրողի:
Վ. Ն. – Ոգեշնչումն այն կայծն է, որը ստիպում է ցանկացած պատմությանն աշխուժանալ և այրվել ձեր ներսում: Ինձ ոգեշնչում է հրաշքի զգացողությունը, որը հայտնաբերվում է պատմության, լեզուների, ավանդույթների մեջ և Հին աշխարհի մշակույթներում, ինչպես նաև բնության հրաշալիքների մեջ: Ես հպարտ եմ, որ իմ գործերում ներդրել եմ հայկական զգայունությունը և հայ հոգու մի կտորը, ու միշտ կշարունակեմ անել դա` իմ ռուսական կեսի հետ միատեղ: Իմ կերպարները սովորաբար ինչ-որ կերպ ոգեշնչված են, նրանք ուրիշներին ևս մղում են ոգեշնչման:
Ա. Բ. – Իմ երեխաները, ինչպես աշխարհում շատերը, պարզապես մտասևեռված են «Հարի Փոթերի» վրա: Հետաքրքիր կլինի իմանալ Ձեր կարծիքն այս վեպի մասին: Ինչպե՞ս եք բացատրում այդքան մեծ ոգևորությունն այս վեպի շուրջ:
Վ. Ն. – Մարդկանց մեծամասնության պես` ես նույնպես սիրում եմ «Հարի Փոթերը»: Ոչ ոք չի կարող ժխտել, որ Ջեյ Քեյ Ռոուլինգը ստեղծել է մշակութային մի երևույթ բոլոր տարիքների համար: Ես հաստատապես հավատում եմ, որ «Հարի Փոթերի» տիեզերքի գրավչության հիմքը նրա հարուստ մանրամասներն ու աշխարհաշինությունն են և մոգության տարրերի վրա հիմնված բազմաթիվ հիանալի առեղծվածները: Այնուամենայնիվ, կախարդական տաղանդ և ուժեր ունեցող խեղճ որբ տղայի պատմությունը, որը պիտի հաղթի խավարի տիրակալին, մի հզոր փոխաբերական համընդհանուր պատմություն է, որը հուզում է բոլորիս սրտերը: Յուրաքանչյուր ոք կարող է թաքուն ցանկանալ ապրել այդպիսի գրավիչ աշխարհում և իր ընկերների հետ ունենալ նման արկածներ: «Հարի Փոթերի» ուժը հիմնարարորեն հիմնված է չարի հաղթահարման սիրո վրա:
Ա. Բ. – Իմ կյանքում ընդամենը մեկ անգամ ունեցել եմ առեղծվածայինին առնչվելու փորձառություն` լիովին գիտակից վիճակում: Երբևէ պատահե՞լ է Ձեզ հետ ինչ-որ խորհրդավոր, անբացատրելի բան:
Վ. Ն. – Տատիկս պատմում էր, թե ինչպես երբ պապիկիս իջեցնում էին գերեզման, նույն պահին մեր մոսկովյան բնակարանի բոլոր պատուհանները միանգամից բացվել են… Ես կարծում եմ, որ կախարդանքը նուրբ ձևով գտնվում է մեր շուրջը, և շատերը դա երբեք չեն նկատում: Անկախ այն բանից, թե դա փոքրիկ, աննշան թվացող զուգադիպությունների մի փունջ է, որը ստիպում է իրերին համախմբվել որոշակի զարմանալի, դրական եղանակներով, կամ այն, ինչ մեզանից ոմանք անվանում են «հաջողություն», միշտ կա մի բան, որն օգնում է մեզ հաջողության հասնել կյանքում: Հավատը հրաշքի, ճշմարտության և լավի հանդեպ օգնում է մեզ շարունակելու և հետապնդելու մեր նպատակներն ու երազանքները նույնիսկ այն դեպքում, երբ կյանքը դժվար է, և մեր շուրջը խոչընդոտներ են: Վստահությունը դրա մի մասն է: Բայց առեղծվածի մեծ մասն այն գտնելու քաջությունն է, ինչը թաքնված է: Համարձա՛կ եղեք ու խիզախե՛ք, և տեղի կունենան առեղծվածային բաներ, որոնք գույն կհաղորդեն ձեր կյանքին:
Ա. Բ. – Գիտեմ, որ հանրահայտ դերասան Չաք Նորիսը մարդկանց խորհուրդ է տվել կարդալ Ձեր գիրքը: Ինչպե՞ս դա տեղի ունեցավ: Նորիսի հետ անձնական շփում եղե՞լ է դրանից հետո:
Վ. Ն. – Ես շատ ուրախ եմ, ու ինձ համար պատիվ է, որ Չաք Նորիսը և իր կինը վայելել են իմ ստեղծագործությունը, բայց ես նրա հետ անձնական շփում չեմ ունեցել և չէի ցանկանա ինձ պարտադրել: Ենթադրում եմ, որ նա պարզապես գտել է իմ գիրքը և հաճույք ստացել ընթերցումից: Գրող լինելն այդպիսի հաճույք է. երբեք չգիտես, թե ով կարող է կարդալ քո գրքերն ու պատմությունները: Բախտավոր եմ, որ ինձ մեջբերել են ուրիշ նշանավոր անձինք ևս` բրիտանացի արդյունաբերող սըր Ռիչարդ Բրանսոնը, ռադիոհեռատեսիլի աստղ Շառլաման թա Գադը և այլք:
Ա. Բ. – Երաժշտությունը մեկ այլ հրաշքների երկիր է. պատմեք, խնդրեմ, Ձեր երաժշտական գործունեության մասին:
Վ. Ն. – Ես նաև երգչուհի եմ, նվագում եմ մի շարք գործիքներ, ինքնուրույն եմ սովորել նվագել, սիրում եմ ամեն տեսակի երաժշտություն, հատկապես դասական բարոկկո ու վոկալ մադրիգալ, միջնադարյան ակապելլա ու օպերա, և երաժշտությունը հսկայական դեր է խաղում իմ պատմություններից շատերի մեջ: Երաժշտությունը, հնչյունները և ձայնի վրա հիմնված տեխնոլոգիան իմ «Ատլանտիս Գրաալ» շարքի գիտաֆանտաստիկ հիմքն է: Ես ստեղծել եմ կերպարներ, որոնք ունեն «ուժային ձայներ», որոնցից ամենաուժեղը կոչվում է Լոգոս Վոյս` Ստեղծման ձայն:
Ա. Բ. – Դուք ծնվել եք Խորհրդային Միությունում: Ասում եք, որ այս փաստը, ինչպես նաև հայ-ռուսական ծագումն արտացոլվել են ձեր գրականության մեջ…
Վ. Ն. – Այո՛, անսահմանորեն: Ես ծնվել եմ Մոսկվայում, հայ հոր և ռուս մոր ընտանիքում, և իմ հայ ազգականների մեծ մասը Թբիլիսիից է: Ես ընդամենը մի քանի օր եմ եղել Երևանում, նախքան մեր արտագաղթելը ԽՍՀՄ-ից: Ստեղծել եմ մի շարք հայ և հայաբույր ֆանտաստիկ կերպարներ` սկսած իմ առաջին` «Կողմնացույցի վարդի երազները» վեպից, որը հիշեցնում է հնագույն «Հազար ու մեկ գիշերները»: Ես սիրում եմ ասել, որ ժառանգել եմ անհատական անսովոր համադրություն` հումորի հայկական զգացում և տառապանքի ռուսական զգացում: Եվ իմ ամբողջ ստեղծագործության մեջ կան շատ որոշակի, նուրբ (և ոչ այնքան նուրբ) տարրեր: Նման օրինակներից է իմ «կոլաժային» «Կողմնացույցի վարդի երազների» «Փայլատակող մանգաղը» գլխում առկա Seert-ի (Սիրտ) և Ahiroon-ի (Արյուն) պատմությունը: Եվ, իհարկե, կա իմ հերոսուհի Հասմիկ Տիգրանյանը «Ատլանտիս Գրաալ»-ում, որը շատ կարևոր, հերոսական դեր է խաղում գիտաֆանտաստիկայի շարքում: Ես նաև իմ ֆանտազիայի մեջ օգտագործում եմ շատ հայերեն տերմիններ և բառեր, ինչպիսիք են` «տեր», «թագավոր», «թագուհի» և այլն: Ես հպարտ հայուհի եմ, և անխուսափելի է, որ իմ հայությունը չդրսևորվի իմ գրականության մեջ:
Ա. Բ. – Ինչպե՞ս տեղի ունեցավ գրական լեզվի փոփոխությունը ռուսերենից անգլերեն:
Վ. Ն. – Իմ մայրենի լեզուն ռուսերենն է, գիտեմ նաև խոսել տարրական հայերեն, բայց` ոչ լավ: Ես նաև սովորել եմ իսպաներեն, գերմաներեն և մանդարին չինարեն: Անգլերեն սկսել եմ սովորել Մոսկվայում, երբ երկրորդ դասարանցի դպրոցական էի, բայց, անշուշտ, լեզվի մեջ մտա միայն այն ժամանակ, երբ հաստատվեցինք Ամերիկայում, ու ես սկսեցի գրել: Պատմություններ գրելու և պատմելու իմ կիրքն այնքան մեծ էր, որ ստիպված էի արագ կատարելագործել անգլերենի իմ հմտությունները, որպեսզի կարողանամ արտահայտվել: Արդյունքում` շատ քրտնաջան աշխատել եմ, գրել եմ, գրել եմ ու գրել (գրող լինելու գաղտնիքը պարզապես գրելու մեջ է), և, ի վերջո, հրապարակել եմ իմ առաջին արհեստավարժ ֆանտաստիկ պատմությունն անգլերենով, Լոս Անջելեսում, երբ տասնյոթ տարեկան էի: Պատմվածքը` «Վերք լուսնի մեջ», ընդգրկվել էր «Սուր և կախարդներ» անթոլոգիայի երկրորդ հատորում (1985):
Ա. Բ. – Կպատմե՞ք Ձեր ընտանիքի հայկական կողմի մասին:
Վ. Ն. – Հայրս ծնվել էր Թիֆլիսում, 1917-ին, ընտանիքով բնակվել են այնտեղ և փոքր լեռնային Ծղնեթի գյուղում: Իմ ընտանիքում մի պատմություն կա, որ մենք ազգակցական կապ ունենք հայ մեծ ծովանկարիչ Այվազովսկու, ինչպես նաև խորհրդային հայտնի կինոռեժիսոր Էլդար Ռյազանովի հետ: Մենք ապրում էինք Մոսկվայում, որտեղ ես ծնվել եմ, և հիմնականում խոսում էինք ռուսերեն, բայց երբ հայ ազգականությունը հավաքվում էր` զարմիկներս և հորեղբայրներս, խոսում էին նաև հայերեն ու վրացերեն: Այն ժամանակ ես հայերեն ընդամենը մի քանի բառ և բառակապակցություն սովորեցի, բայց վայելեցի տատիկիս խոհարարությունը: Ավելի շատ հայերեն սովորեցի ավելի ուշ, երբ մոտ մեկ տարի ապրեցինք Բեյրութի հայ համայնքում:
Ա. Բ. – Բեյրութի՞: Այդ ինչպե՞ս: Որոշ մանրամասներ, խնդրում եմ:
Վ. Ն. – Անկեղծորեն, մանրամասներ չեմ հիշում. փոքրիկ աղջիկ էի, ծնողներս այլևս չկան: Հիշում եմ, որ եղել եմ հայկական շատ եկեղեցիներում, հանդիպել եմ շատ մարդկանց: Մենք ապրում էինք Նահր թաղամասում, մի փոքրիկ ծառուղում, որը կարծես կոչվում էր Նոր Հաճըն, հին քարե տանը: Մեր` Բեյրութ ժամանելուց երկու շաբաթ անց սկսվեց քաղաքացիական պատերազմը, ուստի` որոշ ժամանակ ապրեցինք պաշարման մեջ: Քանի որ մենք փախստականներ էինք, տեղի հայկական կազմակերպությունն իմ ընտանիքին ու շատ այլ ընտանիքների ուղարկում է Հունաստան` պատերազմից խուսափելու համար, որից հետո մենք տեղափոխվեցինք Ամերիկա:
Ա. Բ. – Ո՞ւմ գիտեք հայ գրողներից:
Վ. Ն. – Բացի Վիլյամ Սարոյանից և Հովհաննես Թումանյանից, ցավոք, չգիտեմ. կցանկանայի շատերի իմանալ: Բայց ես նամակագրական կապի մեջ եմ ամերիկյան բեսթսելերների հեղինակ Քրիս Բոհջալյանի հետ, որը նույնպես ապրում է այստեղ` Վերմոնթում: Ժամանակս երբեք չի բավարարում:
Ա. Բ. – Առհասարակ, կապվա՞ծ եք ԱՄՆ-ի հայերի հետ և երբևէ ճանապարհորդե՞լ եք Ձեր նախնիների հայրենիք:
Վ. Ն. – Մեր արտագաղթից հետո երբևէ չեմ վերադարձել Հայաստան: Բայց մի օր կվերադառնամ: Դա հաստատ իմ երազանքն է:
Ա. Բ. – Ո՞րն էր և տակավին ո՞րն է ամենահիասքանչ բանը Ձեր կյանքում:
Վ. Ն. – Հավանաբար, արվեստը և երաժշտություն գրելու և ստեղծագործելու գործողությունը` ստեղծագործականության իր բոլոր ձևերով: Դուք ինչ-որ բան եք ստեղծում ոչնչից: Դուք նոր բաներ եք լույս աշխարհ բերում: Թույլ տվեք ինձ մեջբերել իմ իսկ խոսքերը մի քանի տարի առաջ հրատարկածս «Ոգեշնչման հավերժական օրացույցը» գրքից.
«Ամենից տարօրինակ բաներից մեկն արարման գործողությունն է:
Դուք դեմ առ դեմ գտնվում եք մի դատարկ բանի առջև` լինի թղթի էջ, կտավ, քար կամ փայտ, համր երաժշտական գործիք:
Այնուհետև նայում եք ձեր ներսը: Դուք ձգում ու ձգում եք ու սեղմում եք` բռնելու ինչ-որ լպրծուն, հում, անձև բաներ, որոնք լողում են ամպի գոլորշուց պատրաստված ձկների պես և Ձեզ լցնում են կենդանի ժխորով: Դուք կառչում եք ինչ-որ բանի: Եվ դա դուրս եք հանում Ձեր գլխից, ինչպես Զևսն Աթենասին ծնելիս:
Եվ երբ այն դուրս է գալիս, ստանում է կազմություն և շոշափելի ձև: Այն կաթում է կտավի վրա և սահում է Ձեր գրչով, դուրս է պրծնում և արձագանքվում է երաժշտական լարերին ու սահում է քանդակագործի գործիքի եզրին` փայտի կամ մարմարի մակերեսին:
Դուք դրան տվել եք համախմբվածություն: Դուք ոչնչից ստեղծել եք մի կարգավորված և գեղեցիկ բան:
Դուք տեսել եք աստվածայինը»:
Ա. Բ. – Իսկապես հրաշալի է… Վե՛րա, իսկ ինչպե՞ս եք անցկացնում այս միջազգային կարանտինային ժամանակահատվածը: Արդյո՞ք սա մի բան է, որը երբևէ կպատկերացներ ֆանտաստ գրողը:
Վ. Ն. – Հավատաք թե ոչ, տեխնիկապես շատ քիչ բան է փոխվել ինձ համար կարանտինի ժամանակ: Գրողն ի բնե ճգնավոր է, և ես արդեն իսկ աշխատում էի տանը, ուստի և` միակ տարբերությունն անհանգստության հոգեբանական մակարդակն է և ձեռքերն ու մնացածը անընդմեջ լվանալու անհրաժեշտությունը: Այնուամենայնիվ, մարդկային փոխազդեցության նուրբ մասշտաբով` այն նուրբ և խորքային է:
Արտաքին աշխարհը վերածվել է թշնամու` հնարավոր թշնամական անհայտի: Ֆանտաստ գրողի երևակայությունն արդեն հաշվի է առել յուրաքանչյուր հնարավորություն և բախվել է բոլոր պատահարներին, այնպես որ, եթե կարծում եք, որ Դուք պատկերացրել եք վատթարագույնը, հավատացեք ինձ, ես արդեն եղել եմ այնտեղ և վերադարձել եմ մի ակնթարթում, նույնիսկ շատ ավելին եմ պատկերացրել` արձակելով էկզիստենցիալ մի ճիչ իմ մտքի խորխորատներում:
Պետք է ասեմ, որ առավելագույն հարգանք և խորին երախտագիտություն եմ զգում հիմնական աշխատանքները շարունակող բոլոր քաջ հոգիների հանդեպ, ինչպիսիք են հերոս բժիշկները, առաքիչները, սննդի սպասարկման և փոխադրման ոլորտի աշխատողները: Նրանք ինձ ոգեշնչում են մի գիրք գրել առավել տարբեր տեսակի գերհերոսների մասին: Լավ է, որ ես գրող եմ…