ԻՆՉՊԵՍ ՎԱՃԱՌԵՑԻՆ ՄԵՐ ՊԱԽՐԱՅԻՆ
Մայրս էր օժիտ բերե՞լ, թե՞ տատիս կամ Մորս տատից էր մնացել հիշատակ` չգիտեմ: Միայն հիշում եմ, որ նա մեր տանն էր աչքերս բացելու պահից: Երբ պառկեցնում էին իմ երկաթյա յուղաներկ օրորոցում, ես հայացքս ուղղում էի նրան, մինչև փակվում էին աչքերս: Ես նրա հետ նաև գաղտնի էի զրուցում, որ ոչ ոք չկռահեր, թե ինչի՛ մասին են մեր զրույցները:
Նույնիսկ երբ Մայրս ուզում էր ինձ զրկել Մայրական կաթից, և մորեղբորս կնոջ հետ մտածում էին` ինչպե՞ս անեն, որ ինքս հրաժարվեմ, և զանազան տարբերակներ էին քննարկում ու փորձարկում, ես հայացքս հառել էի իմ պախրային և կարծես օգնության էի կանչում:
– Ինչպե՞ս կարելի էր գոյատևել առանց Մայրական կաթի:
Ու մեր պախրան նայում էր ինձ իր գեղեցիկ հայացքով և կարծես հուսադրում, թե ամեն ինչ լավ կլինի…
Իհարկե, ամեն ինչ լավ չեղավ: Ետպատերազմյան շրջան էր` 1950-ականների սկիզբ: Չկար ոչինչ, գրեթե ոչինչ… Միայն հաց, կարտոֆիլ` ոչ միշտ, ու բանջարեղեն նաև, բայց դարձյալ` ոչ միշտ: Տնային պահածոների գյուտը չէր հասել մեզ, ամռանը հաջողվում էր որոշ մուրաբաներ եփել, այն էլ մինչև ձմեռ ուտում էինք: Աշնան սկզբին էլ եղբայրս անտառից ընկույզ էր բերում, մաքրում էինք, հացով ուտում:
Մեր պախրան, իհարկե, միշտ մեզ հետ էր: Նայում էր նույն հայացքով, ոչինչ չէր պահանջում: Չգիտեմ ինչու, բայց միշտ վախեցնում էի խեղճին, երբ ուրախ-ուրախ, շուտասելուկի պես կրկնում էի. «Աչքերդ հանեմ, հաց ու պանրով ուտեմ»:
Ո՞վ էր սովորեցրել, որտե՞ղ էի լսել, չգիտեմ: Բայց հաճախ կրկնում էի ու վախեցնում խեղճ պախրային:
Նրա տարիքը, իհարկե, չգիտեի, չգիտեի` շուշեցի՞ տատերս են բերել, թե՞ էրզրումցի:
Բայց շա՜տ լավն էր մեր պախրան, ո՛չ, ի՛մ պախրան: Մենք իրար շատ էինք սիրում:
Դժբախտաբար, երջանիկ սերը երկար չի տևում: Սովորում էի երկրորդ դասարանում: Մի օր, երբ դասերից վերադարձա, իմ պախրան չկար, մտածեցի` վաճառել են, ծանր տարիներ են, ալյուր կառնենք, կարմիր լոբի, մրգեր, «Ձյունիկ» կոնֆետ…
Պարզվեց` մի երևանցի առևտրական էր եկել մեր քաղաք, մեզ ու նաև մեր որոշ միամիտ հարևաններին խաբել ու նրանց ձեռագործ կարպետների և գորգերի հետ միասին տարել էր նաև իմ պախրային:
Թբիլիսի-Երևան գնացքը ժամանում էր երեկոյան ժամը յոթին: Երկաթուղային կայարանը մեր տնից շատ մոտ էր: Դասընկերոջս հետ իջանք` գտնելու մայրաքաղաքից ժամանած այդ սրիկային: Երկար թափառեցինք, բայց չգտանք: Երբ հոգնած վերադարձանք տուն, հարևանի տղաներն ասացին, որ այդ սրիկան մեքենայով է եղել, մենք իզուր էինք փնտրել ու այլևս չենք կարող գտնել. նա արդեն Երևան հասած կլինի կամ հիմա էլ ուրիշ մարդկանց է խաբում ուրիշ քաղաքներում ու գյուղերում:
Չգիտեմ` ինչո՞ւ քեզ հիշեցի, իմ սիրելի պախրա. շուշեցի ու էրզրումցի տատիկներիս լուսանկարներն էի դիտում: Ա՞յդ էր պատճառը, թե՞, ասում են, ծերերը երեխաների են նմանվում: Ես էլ եմ արդեն ծերացել: Գուցե ա՞յս պատճառով: Չգիտեմ: Բայց ծեր պապիկի նման հայհոյում եմ այն բճին, ով քեզ հանեց մեր խեղճ ու կրակ տան պատից, ու նաև ծեր տատիկի նման անիծում եմ այդ սրիկային, ով բաժանեց մեզ իրարից:
* * *
Քո հեռանալուց հետո ես հասակ առա, ուսում ստացա, եղա տարբեր երկրներում, տասնյակ կենդանաբանական այգիներում, թանգարաններում, կենդանիների մասին շատ ֆիլմեր դիտեցի, ընկերություն արեցի տասնյակ կենդանիների հետ, բայց իմ սրտում դու մնում ես որպես իմ առաջին բարեկամը. ոչինչ, որ քեզ գորգի վրա էին գործել:
ՆԵՐԻ՛Ր ԻՆՁ, ԲԱՐԵԿԱ՛Մ
Մենք ծանոթացանք, բայց ես չհարցրի քո անունը: Շատ էինք քաղցած: Մեր խմբից դու ամենահարազատն ինձ համարեցիր, մոտեցար, բարեկամաբար բարևեցիր: Ես շոյեցի քո գեղեցիկ գլուխը, հարցրի որպիսությունդ: Ասացիր, որ լավ ես, ամեն ինչ նորմալ է: Սակայն զգացի, որ խնայում ես ինձ և չես ասում ճշմարտությունը: Երևում էր, որ անչափ քաղցած էիր, կարծում եմ` ամբողջ օրը ոչինչ չէիր կերել: Որոշեցի քեզ հյուրասիրել: Վարորդը և մյուս ուղևորները ձայնեցին, որ արագացնեմ. խորովածը կսառչի: Մտա ճաշարան, նստեցի ճանապարհի ընկերներիս մոտ: Մինչ ես ու դու զրուցում էինք` իսկական ասպետների պես թաքցնելով մեր կյանքի ծանր պահերը, զուգահեռներ էինք անցկացնում, ճանապարհի ընկերներս մի երկու բաժակ կոնծել էին: Ես էլ միացա նրանց: Խմեցինք, փիլիսոփայեցինք, քննադատեցինք մեր երկրների կառավարություններին: Նորից խմեցինք և, մոռացած դարդ ու ցավ, սրիկայաբար մոռացանք նաև քեզ ու հրաժեշտ տալով Չումա Թելեթիին ու մեր գեղեցիկ մատուցողուհի Գայանեին` նստեցինք մեքենան, ուղևորվեցինք Բաթում:
Քո մասին հիշեցի, երբ անցել էինք թունելը: Մեզնից առաջ սլացող մեքենան վրաերթի ենթարկեց քո եղբայրներից մեկին: Ես չլսեցի քո մեռնող եղբոր ձայնը (երևի նա չհասցրեց անգամ ձայն հանել): Ես անմիջապես հիշեցի քեզ, խնդրեցի վերադառնալ, գտնել քեզ ու կերակրել:
– Կատակո՞ւմ եք,- հարցրեց վրացի վարորդը և արագացրեց մեքենայի ընթացքը:
Մնում էր ենթարկվել. ես ընդամենը ուղևորներից մեկն էի:
Ների՛ր ինձ, իմ չորքոտանի՛ բարեկամ:
1997 թ., հունվարի 20,
Չումա Թելեթի, Խաշուրիի շրջան
ՄԻԱԿ ԵՐԿՐՊԱԳՈՒՆ
Արթուր Այդինյանի հիշատակին
Երգահանը ծերացել էր, աչքերն այլևս չէին տեսնում, բայց նա ստեղծագործում էր: Երևի գիտեր, որ կյանքի վերջին տարիներն են: Աշխատում էր հնարավորինս ավարտել կիսատ թողած ստեղծագործությունները: Երեխաներ ուներ, թոռներ, կին, սակայն նրանք մայրաքաղաքում էին ապրում, և ամեն մեկը տարված էր իր գործերով: Իսկ երգահանն ապրում էր ծովափնյա ամառանոցային փոքրիկ քաղաքում: Մտածում էր` այստեղ ոչ մեկին հոգս չի պատճառի: Նրա միակ ընկերը Բարի անունով Չաո-Չաոն էր: Անունն իրեն շատ էր համապատասխանում, իսկապես անչափ բարի էր:
Առավոտյան երգահանին ուղեկցում էր խանութ, ճաշից հետո` լողափ: Իսկ երեկոյան աչքերը գոցում էր, երբ զգում էր, որ երգահանը քնած է արդեն: Երբ հյուրեր էին գալիս, Բարին հեռանում էր` նրանց ու երգահանին թողնելով, որ ազատ զրուցեն, ու նաև հոգնել էր իր հասցեին գովասանքներ լսելուց:
* * *
Ձմեռը շատ երկարեց, երգահանի վառելիքը վերջացավ: Բարին մոտակա անտառից ծառի ճյուղեր էր բերում, խանութ մենակ էր գնում ու ցանցն ատամներով բռնած` ուտելիք էր բերում:
Երևի խստաշունչ ձմեռն էր մեղավոր, որ երգահանի ընկերներն ու հարազատները չէին այցելում նրան: Արդեն մի քանի ամիս նրանք մնացել էին երկուսով: Երգահանն այլևս չէր ստեղծագործում, դաշնամուրն անգործության էր մատնված:
Մի առավոտ Բարին ցանցը բերանն առավ, որ խանութ գնա, բայց զգաց, որ այլևս պետք չէ. իր բարեկամը չէր շնչում: Մոտեցավ, սկսեց լիզել ընկերոջ երեսը, հետո արտասվեց. արցունքները գլորվում, ընկնում էին սառը հատակին: Հետո զգաց, որ պետք է տեղյակ պահել ձմեռվա սարսափելի ցրտից հոգիները սառած մարդկանց` երգահանի հարազատներին, ընկերներին, հարևաններին: Եվ սկսեց բարձր ձայնով օգնություն կանչել:
Նրա ձայնը, սակայն, ոչ ոք չէր լսում…
