ՔԱՐԱՅՐ/ Լուսնէ ԱՒԵՏԻՍԵԱՆՑ

Լուսինե Ավետիսյան

.Ա.
«…Մեք փող հարուաք եւ թմբկի հարկանէաք,
Որպէս աւրէն է թագաւորաց…»1,- զբեկոր փառացի անցելոյ Հայոց պանծանաւք թաւալեցուցանէր ի միտս իւր պատանի:
– Հայրի՜կ, ցարդ ընդ բազում աւուրս զմտաւ ածեմ զանուանէ երգոցն թուելեաց, այղ2 ոչ իմանամ` էր վասն նոքա կոչին «թուելեաց», արդեւք սակս ընդ թիւ արկանելո՞յ ինչ, թովելո՞յ, կարծեցեալ կամ թուացեալ լինելո՞յ,- եհարց պատանի ցհայր իւր յետ ընդերկար լռութեան զճանապարհայն դարձի ի տուն յարտոյ իւրեանց եւ սթափեցոյց զնա, որ երթայր զկնի պատանւոյն, ընկլուզեալ ի մտածմունս բազմաշաւիղս:
Հարցումն որդւոյ քննասիրի արծարծ զոգի հաւր, եւ նա ասէ.
– Իբրեւ էի պատանի պայծառակն, ուսումնատենչ, խուզարկ իրաց եւ երեւութից, որպէս դու կաս ամենեւին, որդի՛դ իմ ուշիմ, հաւ իմ տակաւին տանէր զիս ընդ իւր յամենայն տեղիս. յաւուրս հնձոց` յարտս ցորենածուփս, ի միջաւրեայս ամարայնւոյ` յանտառ բազմախորհուրդ` ժողովել զխռիւ, այղ յերեկոյս ի դառնալ անդրէն քարայր մի գաղտնալից ընկալէր զմեզ որպէս զամս հազարաւորս պատասպարեացն զբնակիչս իւր, որք առ ինքն ապաւինեալ էին ի մթին դարս խորհրդազգեաց անցելոյ… Եւ էր` զի զգիշեր ողջոյն զկայ առնուաք անդ: Եւ շատ էր մեզ զբոցալէզ հաց ընդ պանրոյ, զի փշրանաւք իսկ գոհանայ մարմին, թե հոգի գտանէ սնունդ անսպառ. անդ հոգի իմ սնանէր եւ զուարթանայր ասիւք եւ մտածութեամբք լսելեաւք հաւու իմոյ, եւ միտք իմ աւր աւուր զարդարեցան գանձու անգտանելեաւ: Ա՜ւշ, իցի՜ւ թե դարձցին աւուրք դեռաբոյս տիոց իմոց…
Շողացաւ արտաւսր պատանեկան երազոց յաչս հաւր, եւ յետ սակաւ ինչ լռելոյ խաւսեցաւ.
– Հարցանես զերգոցն թուելեաց, զանուանէ նոցին, վասն ծագման եւ նշանակութեան անուան նոցին… Խոտորեցին զիս յուշք եւ յիշատակք անմոռացք, զաւակդ իմ, այղ խոտորմունք իսկ ստէպ հարկաւոր իցեն: Ոչ ընդ վայր եւ ոչ վարկպարազի ի միտ կալայ դրուագս անցելոյ: Զի արդ կամիմ բանալ քեզ զգաղտնիսն, զորս չէր անկ յայտնի առնել քեզ ցայս վայր, եւ մինչ արդ ինքնդ խոյզ ելեր բացայայտել զգաղտնիսն հարց եւ հաւուց մերոց, բացցին քեզ դրունք իմացութեան: Ուստի ի դէպ է, զի նախ բացից զգաղտնիսն իմ եւ հաւու իմոյ: Գանձք բանան առաջի որոյ ի խոյզ ելեալ է գտանել զնոսա: Երթիցուք… Կարի դժուարանց է ուղի ընդ որ անցանելոց եմք, այղ գիտեմ զի ոչ խորշիս ի դժուարամատոյց անցից եւ ի նեղութեանց մարմնոյ եւ հոգւոյ:
– Այո՛, հայր իմ, ապաքէն ոչ են սալարկեալք ուղիք ճանաչման, եւ զինչ ասացերդ` յոյժ յուզեաց զիս եւ զերեւակայութիւն իմ: Եւ արդ այրիմ տենդիւ ինչ անծան. զի՞նչ ցուցանիցես ինձ, զի՞նչ ի յայտ ածիցես…
Հայր շեղեաց զգնացս իւր յուղւոյ եւ էանց ընդ մացառս եւ ընդ տատասկս անանցանելիս.
– Ե՛կ զկնի իմ, եւ ես ցուցից քեզ զգիւտ հրաշալի…
Պատանի երթայր զհետ հաւր իւրոյ եւ տակաւին ոչ ըմբռնէր զյարնչութիւնն դիպաց, անցից, հարցմանց եւ պատասխանեաց: Այղ կանխաճաշակէր զհամ ոգելից հրաշից, զորս տեսանելոց էր ըստ խոստմանն հաւր…

.Բ.
Անցանէին ընդ խոխոմս եւ ընդ քարաժայռս գայղախազս, ընդ մացառս փշամատունս եւ ընդ փուշ եւ տատասկ: Այղ յերեկոյանալ յանտառէ լսելի եղեն կանչք եւ գեղգեղմունք տարաշխարհիկ հաւուց, ընդ ձայն նոցին զերգ իւր ստէպ ընդխառնէր գիշերախաւս ծղրիդ աներեւոյթ:
– Հասանիցեմք փութով, զաւա՛կդ իմ,- ասէ հայր, մինչ որդի յընթացս գնացից իւրոց ի մտի շրջաբերէր զկշռոյթ երգոյն`
«Եթե դու յորս հեծցիս
յԱզատն ի վեր ի Մասիս,
քաջք կալցին զքեզ տարցին
յԱզատն ի վեր ի Մասիս,
անդ կայցես եւ զլոյս մի՛ տեսցես»…
– Ի քոյում ծննդենէդ ի վեր ոչ երբեք անցի ընդ կածանս այս, եւ հետ հաւու իմոյ ծածկեցաւ ընդ աւազով ժամանակի: Շնորհիւ փայղակնացեալ հարցման քոյ արդ եկաք եւ անցանեմք ընդ ուղի նուիրական: Հաւ իմ պատուիրեաց, զի ոչ ումեք ինչ ասացից զգաղտնեացս զայսցանէ ցայն ժամ, մինչ եկեսցէ արեւակն պատանի ոմն` որոյ ի խոյզ ելեալ խնդրիցէ զակունս ճանաչման ինքեան եւ ազգի իւրոյ:
– Հա՜յր, ո՞ էր նախահայր իմ, վերստին եւ դարձեալ պատմեսջի՛ր ինչ զնմանէ:
– Հաւ իմ Հայկ անուն էր հովիւ աստեղադէտ: Զննէր զերկին, հետեւէր շարժմանց մոլորակաց, դիտէր զծնունդ աստեղաց եւ պայծառ աչաւք տեսանէր զանցս ապայի: Ժամապահ էր եւ գիտէր զաւրէնս տիեզերաց… Եւ զտիեզր կարի մեծ երկանի նմանեցուցանէր, որոյ քարինք են երկիր եւ երկին, դաշնաւոր բնութենակցութեամբն եւ սերտիւ շփմամբն որոց գոյանան եւ հանապազորդեն կեանք, եւ իմանայր` զի չէ անկ զատուցանել զնոսա ի միմեանց, այղ հնար է մարդոյ լինել զկապ` զոգեղէն զաւրացուցիչ ընդ երկիր եւ ընդ երկին, ինքեամբ լինել առհաւատչեայ դաշինն այնորիկ…
Արդ մատչիմք առ աղբեւր նորա, եւ քայղք իմ հետ զհետէ վայրաբերեն զամս իմ յուսոց իմոց… Տեսցես գո՞յ ցարդ ակն վճիտ եւ բիւրեղեայ, եթե՞ կուրացեալ իցէ ի հոլովութի ժամանակաց…
– Լսեմ կարկաչ նորա, հա՜յր, երգէ՜ աղբեւրն:
– Լուա՞ր… Արդ յետ սակաւուց քայղից բացցի տեսիլ դիւթական: Աստի սկիզբն առնու ելարան ձեռակերտ, տեսանե՞ս: Ելջի՜ր…
Ելին ոտն առ ոտն:
– Հայեա՛ց, արդարեւ գոյ աղբեւր Հայկայ, եւ տե՛ս, տե՛ս, եղն խարտիշուկ ըմպէ ի նմանէ. սպասեսցուք առ սակաւ մի…
Հասին առ աղբեւրն:
– Գոգցես նախաստեղծ վարդ3 ի ծոցոյն սրբատաշ ապառաժի բարբառէ եւ պատմէ զգոյանալոյ աշխարհի եւ զծագմանէ կենաց ի նմա…
Հաւ իմ կոփեաց զաւազանաձեւ ծոց ապառաժի, եւ եռանդն ջրոյն հղկեաց զայն ի գոհութիւն եւ ի վայելումն արարածոց: Ա՛րբ զկեցուցիչ ումպ վարդի, զի նորա յորդեալ ի խորոց հողոյ հասցէ ի խորս քո, եւ ներքին ունկամբդ լուիցես զմրմունջ հողոյ…
Սակաւ ինչ եւս բարձրասցուք, որդի՛դ իմ: Առ անմատոյց ափունսն ժայռիցն այնոցիկ է գաղտնարան մեր թաքուցեալ:
– Հայր, ումպ ջրոյն ոչ եւեթ հաղորդ արար զիս ընդ հողոյ, այղ եւ հաղորդեաց զզաւրութիւն հողոյ մկանանց իմոց, եւ դիւրագոյն է բարձրանալ զառ ի վեր, եւ թուի ոչ գոն դժուարագնաց ելք:
– Արդարեւ այդպէս է, զաւակդ իմ: Քայղք ճանաչման ինքեան ի բարձունս առաջնորդեն հանապազ, ուղղեալ իցեն նոքա ի վեր եթե ի վայր… Եւ յառաջամուխ եռանդն բխէ ի ներքուստ սրտի հանգոյն աղբեր…
Լսէր զբանս հաւր որպէս յերազոյ եւ որպէս յերազոյ ելանէր ընդ ոտնատեղիս սանդղոց…

.Գ.
– Արդ հասանեմք ի տեղի զուարթալոյց գիտութեան: Այղ յաղջամղջի ոչ ինչ տեսցուք: Իսկ մեք զգիշերս այս ողջոյն կացցուք աստ: Նայեցայց` գուցէ տաշեղք մախեր աստ մնան տակաւին յաւուրց հնոց… Այո՛, ճշդիւ կան եւ մնան… սակաւիկ ինչ սպասեա՛, լուցից զմախր…
Լոյս ջահացոյց զխուց անձաւի կենսաձիր թրթռամբ իւրով, եւ տարածեցաւ բոյր լուցեալ մախեր շուրջ զիւրեամբք: Թուեցաւ զի հրաշանաւ ինչ ճեպասլաց ընդ հազարամեակս սուրաց տարաւ զնոսա…
– Տեսանե՞ս զժայռ եւ զքանդակ ի վերայ նորին: Հետք մատանց նախահաւր մերոյ դրոշմեալ են յամենայնի, եւ աստ կեայ կենդանի շունչ նորին…
Չո՛գ յառաջ, եւ տեսցես անդ զարմանալի ինչ…
Պատանի զերկուս քայղս արար եւ արձանացաւ:
– Հա՜յր, զփորագրեալ նշանախեցս նշմարեմ յորմ: Դոյզն ինչ եւս մերձեցո՛ զմախր… Այո՛, տեսանեմ զաստեղաբոյղ իմն, տարորոշեմ զաստեղանշանս` խազիւք կապակցեալ ընդ միմեանս: Եւ զի՞նչ նշանակէ ցանկ թուազուգից ընդ ահեկէ համաստեղութեանս այսորիկ… Եւ հի՞մ աստեղաբոյղդ այդ դրուագեալ է յերկառանց համակարգի… Այո՜… արդ եւեթ կռահեմ, թուազոյգքս այսոքիկ տեղորոշիչք են ստուգաց կիտից: Յստակագոյն է ասել` նոցա տեղորոշիչք լեալ աստեղաց,- հանապազորդեաց պատանի զլսելի մտածումն իւր:
Ամենեւին այրէրն տենչով իմացութեան եւ ճառագէր բաղձանաւք ըմբռնման, եւ ոչ բնաւ կամէր հարցանել ինչ հաւր իւրում, այղ կալեալ տենդիւ ճանաչման եւ որպէս ի ջերման զառանցանաց` անձամբ տենչայր ի յայտ ածել զամենայն:
– Հաւաստեաւ աստ արձանագրեալ է աստեղաբոյղն Վիշապ, հա՜յր: Ամենեւին նոյն եւ նման որում յերկնի ընդելուզեալ է: Արի՛ ե՛կ դիտեսցուք զնա յերկինս:

.Դ.
Եւ նոքա արտաքս ելին: Պատանի կարկառեաց զձեռն եւ մատամբ ցուցչաւ երեւակի գծեաց զաստեղաբոյղն ի կտաւ երկնի:
– Տե՛ս, աստ աչք երկու, ապա ոլորք մարմնոյն, եւ անդ երեք աստեղք տտան, մեծաբացն է աստեղաբուղից տեսանելեաց:Եւ արդ անյայտ է` զմէ՞ բոյղ աստեղաց ճշդիւ եւ անվրէպ խուզարկութեամբ փոխադրեալ է յորմ անձաւի, վասն է՞ր նախահայր իմ դրուագեաց զնոյն ի քարայրի` առաւել եւս արար զայն կերպաբանութեամբն երկրաչափութեան, որ զտեղի կիտի որոշէ գործակցութեամբ զուգաց թուոց` մի որոց է ի կարգորոշթուաշարէ եւ մեւսն յուղղորդ թուալարէ: Արդ տանջէ զիս հարց մի. զի՞նչ ցուցանեն թիւք, մանաւանդ թուազոյգք, զորս ոչ հասկանամ ուստի եգիտ հաւ մեր:
Եւ ընդ ընչաւք կրկնէր եւ երկրորդէր. «Աստեղաբոյղն Վիշապ… վիշապ… վիշապագորգ… վիշապաքար… վիշապաքաղ… Վահագն էր վիշապաքաղ… Երկնէր երկին, երկնէր երկիր, երկնէր…»:
– Սպասեա՜… Այո՜… Երգք թուելեաց… Զիա՞րդ մոռացայ զսկիզբն եւ զպատճառն ուղւոյ մերոյ… Դիպեցան ի միում կիտի հարցմունք իմ ամենայն, եւ արդ զվեհն եւ զսքանչելին հրաշից տեսանեմ առ աչաւք…Ա՛նկ էր յայսմ տեղւոջ ի յայտ բերել զգանձ անշաւշափելի, եւ արդե՞ւք ինձ էր ի դէպ գտանել զզարմանալի շաղկապ երգոյն Վահագնի ընդ աստեղատանն Վիշապ: Արդե՞ւք թուազոյգք` որք յահեկէ աստեղակապի են` արտածաղկեալ իցեն յերգոյս յայսմանէ, մի՞թե նոյնք նրբաւրէն թաքուցեալ են յայսմ երգոյս… Ոչ հաւատամ աչացս եւ մտացս… «Երկնէր երկին», «Երկնէր երկիր» են առաջին թուազոյգք, որք տեղորոշիչք են միոյ եւ նորին կիտի երկուորեկաց աստեղաց: Զի յաստեղս է որ զուգաւք աստեղբք գոյանայ, որք հիռ գան շուրջ զնովին առանցից եւ աչաց երեւին որպէս աստղ մի: Այղ, հայեա՛ց կիտից «ա-պ-ա / թ-ե բ-ո-ց» «ու-ն-է-ր / մ-աւ-ր-ու-ս», որք ճշդիւ դիպին աչաց Վիշապի:Բազում աւուրս ի խոյզ արկանէի զաստեղատունն Վիշապ ի մատեանս գիտութեան աստեղց, եւ ամենայն շիւղ գիտելեաց զառկայծ հուրն վերստին բորբոքէր ի սրտի իմում: Ի միտ առնուի` զի յառաջ քան զհինգ հազար եւ զեւթն հարեւր ամս Այբանուն աստղ տտան Վիշապին ինքնին էր բեւեռակալ առանցից երկրի` անշարժ կէտ երկնից, շուրջ զորով շրջաբերէր աստեղատունն ողջոյն:
– Պահեա՛ ի մտի զիրողութիւնդ զայդ, որդեա՛կ: Զի նա իցէ հիմն բացայայտման այղում ճշմարտութեան, զոր հաւատամ, գտանիցես փութանակի:
– Արդ եւեթ զմտաւ ածեմ, զի արդէն գտի զճշմարտութիւնն զորմէն ասացերդ: Վարկանիմ, զի տիեզերագէտ ազգ Հայոց յաւրինեաց զերգս այս բոցակէզ յայնմ իսկ ժամանակի` յառաջ քան զհինգ հազար եւ զեւթն հարեւր ամս, զի անդ Վիշապ էր տէր երկնից…
– Ստէպ երեւակէի` որպէս աստեղակապն յամի միում զյամրընթաց շրջան առնոյր շուրջ զկիտիւդ այդուիկ, եւ ի պատկերի մտաց իմոց զիւր խորհրդազարդ շրջաբերութիւնն կենդանագրէր ժամանակամերժ նշան յաւէժութեան, զոր արդարեւ չէր մարթ անտես առնել ի հնումն աստեղադիտի միում, աստղահմայի իմիք կամ դիւթի ուրումն: Այղ յերեւակայութեան իմում բոցավառէր ակն Վիշապի, զոր աստեղագէտք «Վիշապազունք» կոչեն, եւ յորմէ զարմանալի անձրեւք ասուպայինք տեղան աշնայնի: Ի նմա բնակեն երկերեւր աստեղք` ակամբ տեսանելի յորոց են չորեքտասանքն: Եւ արդ յերգոյ եւս թուազոյգք չորեքտասանք են:
– Սիրելի՜դ իմ հա՜յր, եւ պանծալիդ իմ հա՜ւ, գոհանամ զձէնջ: Յորդէ ի գլխոյ իմմէ խուրձ կայծակնացայտ մտաց վասն բառի «վիշապ», զգրոյն «շ», յաղագս վիշապագորգի, սակս վիշապաքարանց, եւ կամիմ երագ զգրով արկանել զնոսա… Այղ թոյղ պտոյտ գլխոյ համակէ զիս…
– Արեգակն լուսաւորեաց զաշխարհս, որդեա՛կ: Զարթի՛ր ի ննջմանէդ: Բազում գործք գերապանծք սպասեն քեզ…
– Հայրի՜կ, երազ հրաշալի եկն ի ննջման իմում, եւ էին խորհուրդք զարմանալիք ի նմին…
Արմաւիր, Գ.Ե.ՍԻ

Բառացանկ
անկ է – յարմար է, պատշաճ է, տեղին է
անց – ճանապարհ, ընթացք, դէպք
ապաքէն – արդարեւ
աստեղադէտ – աստղերը դիտող, հետազաւտող, նրանց շարժմանը հետեւող
ա՜ւշ – երանի՜, այս ձայնարկութիւնն է «Աւշական» տեղանուան առաջին բաղադրիչը
աստեղակապ – համաստեղութիւն, աստեղաբոյղ, աստեղատուն
արծարծել – բորբոքել, արթնացնել
բեւեռակալ առանցից – առանցքի բեւեռակալը (հեղինակային)
գայղախազ-կայծքար, որձաքար
ելարան – սանդուղք
երագ – արագ
երեւակի – յայտնապէս, տեսանելի ձեւով
երկառանց համակարգ – տեղորոշման (coordinate) համակարգ
երկերեւր – երկու հարեւր
զկնի – յետեւից, յետոյ եկող
զուարթալոյց – զուարթութիւն բոցավառող (հեղինակային)
ընդ վայր – զուր, անաւգուտ
ի դէպ – վայել, պատշաճ
ի խոյզ ելանել – որոնել, քննել, պտռել
իցի՜ւ թե- երանի թե
խոխոմք – խորխորատներ
խոյզ ելանել – որոնել, պտռել, պրպտել
խոտորումն – շեղում
խռիւ – չոր ճեւղեր, ոստեր, ցախ, վառելափայտ
կարգորոշ(abscissa), թուաշար (x ուղիղ) եւ ուղղորդ(ordinate), թուալար (y ուղիղ) -հարթութեան վրայ կէտի դիրքը որոշելու համար անհրաժեշտ եւ բաւարար թուեր եւ նրանցից կազմուած փոխուղղահայեաց ուղիղներ, որոնք կազմում են տեղորոշման (coordinate) համակարգը(հեղինակային եզրեր)
կերպաբանութիւն – methodology, մեթոդաբանութիւն
հանապազորդել – շարունակել
հանապազորդութիւն – շարունակութիւն
հաւ – պապ
հիռ գալ – պտտուել, թաւալուել
հրաշանաւ – հրաշալի նաւ (հեղինակային)
մախր – մարխ, դիւրավառ ծառի տաշեղ
մատն ցուցիչ – ցուցամատ
յառաջամուխ – առաջ մղող, խթանող
նշանախեց – նշանագիր, նշան, տառ, գիր
չո՛գ – քայլի՛ր, գնա՛
պատասպարել – «ասպար» բառից` պատսպարել (արմատի հեղինակային վերականգնում)
ջահացուցանել – լուսաւորել
վայր – պահ, տեղ
վարկանիմ – կարծում եմ, ենթադրում եմ, համարում եմ
վարկպարազի – անիմաստ, զուր, անաւգուտ
փշամատն – փշէ մատներ ունեցող (հեղինակային)

———————————
1. Գողթան երգերից պահպանուած մի հատուածը` նաւասարդեան տաւնախմբութիւնների մասին Արտաշէս Ա-ի պայծառ յիշատակներից, որ գրառել է Գրիգոր Մագիստրոսը:
2. Այլ, գայլ, փայլ, սայլ, նշոյլ, բոյլ, թոյղ եւ մի շարք այլ բառերի ձեռագիր հնագոյն վկայութիւնները հաւաստում են, որ դրանց նախնական հաւատարմագոյն ձեւը եղել է ղ-ով` թերեւս լ հնչմամբ` այղ, գայղ, փայղ, սայղ, բոյղ, նշոյղ, թոյղ եւ այղն: Այսաւր էլ ունենք բառազոյգեր, որոնցից մեկը պահպանել է իր հնագոյն ձեւը` մառախուղ – մառախլապատ, աղ – անալի, խուղ – խլանալ, ջիղ -ջիլ եւ այղն:
3. Վարդ – տիեզերածնական նախանիւթ ջուրը, որի մասին վկայում է «վարդավառ» բառը, Նարեկացու «Վարդավառին» տաղում ծաղկանուան հետ շփոթուած «վարդ»-ը, եւ թերեւս Հայոց գրականութեան մէջ նոյն այս իմաստով գործածուած, բայց այդպէս չըմբռնուած ուրիշ «վարդ»-եր: Այս մասին տես նաեւ Լ. Աւետիսեան «Վարդավառ կամ երբ յայտածուում է մոռացուած ծաղկանունը» յաւդուածը, որ «վարդավառ» բառի ստուգաբանութեանը տանող ճանապարհ է: