ՄԱՆԱՍԵԻ «ՄԻՆԵՐՎԱՅԻ ԹՌԻՉՔԸ ՄԹՆՇԱՂԻՑ ԱՌԱՋ» / Գրետա ԱՆԴՐԵԱՍՅԱՆ

Գիրքը կյանքի նույնպիսի երևույթ է, ինչպիսին ինքը` մարդը, և նույնպիսի կենդանի խոսող փաստ է և ավելի քիչ է «իր», քան մյուս բոլոր իրերը, որ ստեղծվել ու ստեղծվում են մարդու կողմից: Եվ եթե մարդը գիրք է ստեղծում, ապա այդ արարումը նրա հոգու և մտքի երկունքն է, որի գրիչը իր` գրողի արյան մեջ է թաթախվում: Ամեն մի գիրք նման է իր ստեղծողին: Իմ դիտարկմամբ` ժողովածուի վերնագիրը` «Միներվայի թռիչքը մթնշաղից առաջ» (Միներվան` Յուպիտերի աղջիկը, արվեստի, արհեստի և պատերազմի աստվածուհին էր հռոմեական դիցարանում), ունի երկակի իմաստ: Այն կարող է ընկալվել նախ` որպես պաշտամունքի հասնող սեր Հին աշխարհի կյանքի և մշակույթի հանդեպ, հետո` Միներվայի ներշնչանքով նաև իր` պոետի երևակայական, մտատեսլական թռիչքը մթնշաղից առաջ, այլաբանորեն` մահից առաջ.
Տե՛ր, մի՛ տուր մահճիս մթնշաղ թավշյա,//Ըմբոստացրո՛ւ ինձ, որ խաղաղ չհանգչեմ,//ոչնչում այնքան չեմ զգում վախճան,//Քան թավշյա անցմամբ իմ չգոյելն է:
Մահը անքննելի ու անքննադատելի վերջնական լուծումն է ամեն ինչի, որը չգոյն է, ոչինչը: «Մեռի՛ր, թե կարող ես, որ ճիշտ լինես քո տեսությամբ»,- գրում է Մանասեն:
Մանասեի այս գիրքը ինքնատիպ մտածողության ծնունդ է, մտքերի ու զուգորդությունների նպատակաուղղված հոսք, մտքի խոյանքների, իմաստային և հոգեբանական վայրէջքների, պատմատարածական փիլիսոփայական վերլուծությունների պոեզիա:
Անշուշտ, այն բարդ է, շատ անգամ` անհասկանալի, ավելի ճիշտ` անհասանելի, բայց գիրքը հնարավորություն է տալիս ուղեղը վարժեցնել աճի մտածողության` անընդհատ ակտիվացնելով նրան ճանաչողական նոր ոլորտներում, սովորեցնելով մտքին բարձր թռիչքներ կատարելու կարողությանը: Այն ստիպում է բացել մեր մտքի աչքերը, բարձրացնել մեր մտածողությունը ընդունված, նախագծված ստանդարտից և մեր գրականության դաշտում առկա միապաղաղ, երբեմն տաղտկալի ընթացիկ պրոցեսներից:
Գիրքը մեկնարկվում է էպիկուրյան հեդոնիստական բարոյագիտությանն աղերսվող բնաբան-բանաստեղծությամբ.
…Ինչ-որ շողշողուն մի բան, որ իր խոհերից է գալիս,//Մաքրում է հայացքիս մութը, ու գոհացնում է դա ինձ.//Մնացյալը հարցրեք նրանից, թե ճի՞շտ է դատում ինքը,//Մտքերի ընթացքը նրա այնքան թեթև է-հաճելի…
Սա վկայում է, որ բանաստեղծը ուղղակի հաճույք է ստանում էպիկուրյան խոհափիլիսոփայական մտքերի՛ ընթացքից, փոխարենը ոչ մի բան չի փչացնում նրա էությունը, ինքը փաստում է նաև. «Ես ինքս էլ հաճույք եմ ստանում իմ մտածողությունից»:
Արժեքային այս չափանիշով շարունակվում է նրա մտքերի հոսքը ողջ գրքի միջով, փիլիսոփաների, դարերի մտածողների, գիտունների փառաշարքի միջով:
Գրքի առաջին մասի` «Ֆրագմենտների» հիմքում ընկած են Հերակլիտի, Պարմենիդեսի, Յակոբ Բյոմեի, Իմանուիլ Կանտի, Մարտին Հայդենբերգի և այլոց գաղափարները ի՛ր արժեքային-անձնական դրսևորում-կողմնորոշումներով: Մանասեն ջնջում, վերացնում կամ հավասարեցնում է ժամանակի սահմանները` հավասարապես ներկայացնելով նրանց «հինը» և իր «նորը»: Բնականաբար, ուշադրություն դարձրեք, տարբեր ժամանակների, ազգերի և ուղղությունների փիլիսոփաներ, այնինչ Մանասեի համար հետաքրքիրը հե՛նց դա է: Նա չի մնում մեկ գաղափարի տանիքի տակ, փիլիսոփայական գաղափարը բազմաշերտավորում և բազմիմաստացնում է ու կարողանում է զարգացնել տարբեր, նույնիսկ իրար հակառակ ուղղություններով: Նա ունի «իր» Կանտին, «իր» Բյոմեին, «իր» Հայդենբերգին և նրանց ու մյուսների իր սեփական ընկալումները: Ընդ որում, այս փիլիսոփաների ունեցած տարբեր գաղափարական աղբյուրները և նրանց անմիջականությունը հաղթահարում է իր սեփական որոնումների և պոետական մտքերի կառուցումների ընթացքում:
Ըստ Հերակլիտի` ամեն ինչ շարժման մեջ է, նույն գետը չես կարող մտնել երկու անգամ: Սակայն Մանասեն չի մնում Հերակլիտի փիլիսոփայական կաղապարի մեջ, ինքը իր սեփական փորձի ու համոզմունքի փիլիսոփան է.
Հոսքից ինձ փրկում ես ինքդ, երբ ասում ես ամեն ինչ Գետ է,//Մինչև մտած չլինեի քո ասույթի Գետը,//ինչպե՞ս հասկանայի, որ ամեն ինչ հոսք է:
Փիլիսոփայական որոշակի պատկերացումները ինչ-որ տեղ միաձուլվում են հակադրության հիմքով, որից էլ համաշխարհային ներդաշնակության և մերձեցման համակեցությունն է: Շարժման հակադրությունը կազմում է այդ շարժման ներբնակ ուժը.
Չկա մի գաղափար` ինքն իր դատաստանը չբերի://Իզուր էիր ծաղրում նախորդներիդ:// Տե՛ս, ես հիմա դադար եմ առել գաղափարիդ վրա, թե իբր «ոչինչ դադար չունի»://Կարծո՞ւմ էիր` կհոսի ամեն ինչ և կամքիդ հակառակ չի լինի:// Բայց ահա՛ այստեղ կանգ առավ լոգոսը, և քո ֆրազի մեջ ննջում է այն:
Անտիկ փիլիսոփաները կա՛մ կերպավորում, կա՛մ, հակառակը, կերպազրկում են նրան, և նա բնավ չի թաքցնում իր խոհերի աղբյուրների ակունքները.
Քեզ ինձնով եմ կերպազրկում, Էլեացի՛,//ու ինձ քեզ հետ դարձնում «Ինքը», որ անդեմ է:
Մանասեի մտածողությունն իրավիճակային է, այսօր մի մտքի ալեկոծությունից է ծնվում նրա պոեզիան, վաղը մի ուրիշ միտք է փոթորկում նրա ներաշխարհը: «Ֆրագմենտները» փիլիսոփաների և նրանց փիլիսոփայության որոշակի պատկերացումների և մտածությունների միաձուլումն են: Պատկեր առ պատկեր դիտարկելով տիեզերքի, աշխարհի, մատերիայի շարժման և դադարի, տառապանքի և երջանկության, կյանքի և մահվան, կեցության և ոչ կեցության, զգայական և բանական ճանաչողության, գոյի և անգոյի, ինչ-ի և ոչնչ-ի հարաբերակցության հարցերը` նա դրսևորում է իր վերաբերմունքը, պոետ-փիլիսոփայի իր անձնական մոտեցումներն ու խորհրդածությունները: Օրինակ, Բյոմեի համար Աստված ողջ գոյավորի հիմնազուրկ հիմքն է և ոչ թե Ոչինչ, ավելի ճշգրիտ` նա ամեն ինչը և ոչինչն է, բոլոր էությունների էությունը, և աստվածությունը չարչարանքի պես ծորում է արարյալ աշխարհի վրա, և տառապանքը հոսում է…
Գայթակղում է Յակոբ Բյոմեն` Շարժմամբ է մատերիան տառապում://Բայց գայթակղում է Շարժումն առավել` ումի՞ց է տառապանք սովորել:
Իր որոնումներում նրան սատարում են անտիկ աշխարհի փիլիսոփաներից իրեն այցելած պայծառացումները իր սեփական լուսարկումների տակ: Կանտի տեսանկյունով` մարդն ունի երկակի բնույթ, նախ` նա երևույթ է և պատկանում է երևույթների աշխարհին, իսկ մյուս կողմից` որպես «ինքնին իր» է, որ ազատ է իր արարքների մեջ: Արարքը լավ է հնարավոր կամ իրական նպատակի համար, իսկ պոետ Մանասեն հարցնում է, թե`
Կա՞ նպատակ,- հարցնել եմ ուզում քեզ, Ի. Կա՛նտ, թե քայլում ենք անընթացիկ,//որ չի տանում նրան ու դարձնում օրերը մեր հենց նպատակ:// ….որ ասում է, թե միջոց չէ մարդը, այլ նպատակ ինքնին…
Պարմենիդես Էլեացու դիտարկման փիլիսոփայական խոհից` «կա այն, ինչ կա, իսկ ինչ չկա, գոյություն չունի», ձևավորվում է նրա մտածումի պատկերից մաքուր մի զգացմունք.
Մտածումիս մեջ պատկերի պայծառությունը Էլեացու://Բնությունը խանդո՜ւմ է ինձ: Ամենայն մի մնացորդից` մաքուր մի//զգացմունք-ինչից պիտի լինելիություն արարվի:
Ոչ կեցությունը գոյություն չունի, որովհետև մտածելի չէ: Մանասե պոետ-մտածողը անդրադարձնում է, թե կեցությունը հենց մտածողություն է կեցության մասին, իսկ Չգոն մտածության անկար է.
Ոչինչն է գոյով, որ մտածվում է- Ոչնչի՞ մեջ ես, Գո՛յ, չես մտածի,//ուրեմն հավերժ լինելիությունն է: Չգոն չի կարող ինքնագիտակցել:
Մանասեն շուրթերի վրա է զգում իր գոյության հեղվող կեցությունը, իսկ որտեղ չկա քո կեցությունը, գոյություն ունենալու այլ ժամանակամիջոցով կլինես:
Ե՛վ Ոչինչը, և՛ Գոյը շուրթերիդ վրա են, ուրկից հեղվում է քո կեցությունը,//Այլատևությամբ դու այնտեղ եղիր, ուր էլ քոնը չէ քո կեցությունը://Որովհետև//սիրում է Աստված թաքուցյալը Գոյի, որ ձևերում ներկա իր սահմանում լինենք,//ուր չենք կարող զատել անԷությունն Է-ից:
Այսպիսի անկանխատեսելի մտահանգման է բերում Մանասեն պոետական իր ներապրումները:
Նրա պոետիկ խոհականությունը տանում է միստիցիզմի, սակայն նա չի կաղապարվում միստիկ շրջանակներում, մտքի կամ գաղափարի սահմանափակությունը Մանասեի կերպը չէ, նա խարիզմատիկ մարդ և պոետ է, և կարծրատիպերը կամ, որ նույնն է, «դոգմաները» նրա լայնածավալ, գունագեղ պալիտրայում չեն կարող կյանք ունենալ:
«Ստորաբերված ըստ պատերի, որ վերում ասվեց…» բաժինը մի տեսակ լրացնում-ամբողջացնում է պոետին զբաղեցնող, հուզող խոհերի շրջանակները:
Բանաստեղծին մտահոգում է այն հանգամանքը, որ Նարեկացուց հետո գրականության մեջ մոռացվեց մետաֆիզիկ մտածողությունը: Նրան ու նրա մտքերը խռովող խնդիրը միայն հայ մարդը չէ, այլ կոսմոպոլիտը, մարդն առհասարակ, ազգային պատկանելությունից, կրոնից դուրս, իսկ մետաֆիզիկայից զերծ ես-ն է հե՛նց հայացքը գետնից չկտրող, երկնքին թշնամաբար նայող, կենցաղին «շղթայված» մարդու խորհրդանիշը: Կյանքի մտահայեցողական հորձանքից դուրս մղված այդօրինակ ես-ը կարիքը չունի համընդհանրական գիտելիքի` նրանում բարոյական կյանքով ապրելու համար: Այդ է պատճառը, որ միայն`
Մտածումի անիծյալներն են փնտրում իրենց ոտնահետքերը//կործանված Պոմպեյի մոխիրների տակ:
Աշխարհընկալման պարզունակությունը, անհեթեթությունը, կատարելության և անսահմանության մեր ունեցած գիտակցությունը բացարձակ իմաստով գերազանցում է մեր միտքը.
Չգտաք ուրիշ ուղի… մեր մատի՜ ցավն է վերջին դատաստանը` որ չասեիք://Դուք էիք ճանապարհը ու չգտա՞ք ուրիշ ուղի://Ձեզ մարգարե դարձրեց զառանցանքը-ու կարծեցիք` մորեխների մրրիկ կբարձրանա ու քաղաքներ կուտի:
Միտքը կայծակի նման է, որը կարող է նաև վնասել, սպանել, սակայն այդ կայծակն ամեն ինչ է, եթե նրա էներգիան վարպետորեն լույսի և ջերմության է վերածվում: Շանթարձակ մտքերը, իմաստություններն ու տիեզերական վերլուծությունները եթե չդրվեն ճիշտ կաղապարի մեջ, ոչինչ չեն արտահայտի: Ազատ տողերից բաղկացած Մանասեի բարձր մտածումներն ու ձգտումները բանաստեղծական ինքնատիպ կառույցի մեջ ավելի առինքնող են դառնում: Ինչպես բոլոր մեծ մտածողներին է յուրահատուկ քիչ բառերով շատ բան տալը, նմանապես Մանասեն, իր մտքերը մատուցելու համար, բառերի հորձանք չի թափում, չի շաղակրատում, ոչ մի ավելորդ բառ չի խցկում տողերի մեջ` հանգ կամ վանկ ստանալու համար: Նա երբեք չի դավաճանում բառի կուլտուրային: Իր խնդիրը և մտահոգությունը ընթացիկ գրական պրոցեսներից մի քայլ բարձր լինելն է: Չի ենթարկվում միջավայրի պահանջներին ու ճաշակին, չի իջնում աշուղական մակարդակի, որպեսզի հասանելի դառնա: «Պոետը չպետք է խոսի, ինչպես ուրիշներն են խոսում»,- գրում է Մանասեն:
Դելփյան գունատությունը, որ գրքերիս է,//Ես չեմ վստահի գրավաճառին,//Նա գրքեր ունի` թոքախտավոր են//Իրենց բացիլից` ինչպե՞ս վաճառվել:
Եվ ամփոփում է` չգրվա՜ծ գիրն է, որ անվաճառ է:
Բառերն օգտագործում է զգուշորեն և ամեն բառին մոտենում է ակնածանքով, պաշտամունքով.
Չի լինում բառը, քան ծիսաբառն է,//Չի լինի հպվես նրան ու ձեռքդ չուզենաս հոտոտել,//Թե արդյոք թողե՞լ է նա հետքեր,//Որ նույնն է` լինես ճաշակած «այս է մարմինն իմ» ընթրիքից- ու բույրը մնա ռունգերիդ, ու այլ բույր չուզենաս վերհիշել:
Կամ գրում է`
Սրսունք է փշրվում սովորական բառից, երբ այն իմ ձեռքից սահում է…
Մանասեն հաճախ է հրաժարվում բառերի անմիջական իմաստներից` հօգուտ պատկերային, իմաստային զուգորդությունների, ասոցիատիվ մտածողության և հաճախ էլ` տրամաբանական անկապության: Տրամաբանական կապի թուլացումը նրա պոեզիայում պայմանավորված է նրանով, որ բանաստեղծը խուսափում է ավարտել իր սկսած միտքը կամ գաղափարը` այն թողնելով ընթերցողի երևակայության ու մտածողության տարբերակներին: Հազիվ սկսած լինելով այն` անցնում է մյուսին, հետո` հաջորդին:
Մարդը չէր եղել այսքան անՏո՜ւն://Իրերը չէին եղել այսքան դատարկված իմաստից:
Սա թվով 2-րդ ստորաբերումն էր, հաջորդողը, որ կրում է 3-րդ թիվը, սա է`
Տագնապալին հոսում է Աստծուց:
4-րդը`
Ճյուղերի խոնավության միջից բռնկվում է մի չոր կպչան-ու մլլո՜ւմ է բոցի ու մխանքի միջև` մինչև հանգչի:
…Եվ այսպես հաջորդակի ստեղծում է մի տեսակ «մշուշապատ պոեզիա», ինչով էլ նրա պոեզիայի իմաստը մնում է ոչ այնքան անհայտ, որքան առկախ, նա չի ներդնում բովանդակություն, իսկ ձևը հստակվում է մեղեդայնությամբ` մոտենալով սպիտակ ոտանավորների կառույցներին:
Ծխահյուսքի միջից ծխեցնում եմ խոհե՜ր://Ծիսաբույսի ծփա՜նք Դելփյան տաճարում://Գուշակությո՜ւնն է սակայն սարսռեցնում:
Կառուցելով փիլիսոփայական զուգորդականություն` նա միշտ նշում է այն, ինչի հետ համեմատում է իր սեփական գաղափարը և մտածությունը, իսկ ավելի շատ չի նշում այն, ինչը համեմատում է` թողնելով այն ընթերցողի երևակայությանը: Ինձ համար այստեղ է, որ հասկանալի է նրա զարմանք-հիացումը` «…ահա թե որտեղի՜ց քո ֆլեյտան, սիրելի՜դ իմ Շոպենհաուեր…»:
Մանասեն փորձում է ազատել արվեստը ինտելեկտուալ, կրթված, դաստիարակված, չափած-ձևած բովանդակությունից: Իր նպատակն իրականացնելու ճանապարհին նա աստիճանաբար տարրալուծում է մաշված ու «շաբլոն» ձևաիմաստային որակները երաժշտականի մեջ` հետամտելով ոչ տրադիցիոն արվեստի դիտավորություն: Նրա բանաստեղծությունները ունեն անկանոն ռիթմ, իսկ անկանոնությունները հաճախ կոկվում, հղկվում, «չափաբերվում» են ալիտերացիոն հնարքներով:
Փշրված սառույց է մշուշը մաղում//Սառնամանիքի սարսուռի միջից://Անսփռոց սեղան-լեզվիս վրա է//Կեռնեխը նստել` սառույց է կտցում:
Այդ «անկանոնությունը», կարծում եմ, հարկավոր է, որպեսզի ձեռք բերի կարողություն` միտքն արտաբերելու անկանխակալ, անմիջական և ազատ: Մանասե հեղինակը այդ ուղիներով փորձում է փնտրել պոետիկ նոր ձևեր և իմաստներ: Եվ նրա պոեզիան առանձնանում է պերճ բառապաշարային հարստությամբ, թռիչքաձև մտածողությամբ, անկանխատեսելի հակադրություններով, նոր բանաստեղծական լուծումներով, «տեսանելի» գույներով ու «լսանելի» մեղեդայնությամբ:
…Այդպիսով, այս գիրքն իր նորարարությամբ, առանձնահատկություններով, հարուստ ու ճկուն լեզվով արձակ բանաստեղծության հրաշալի օրինակներից է: Ես տեսնում եմ հազվագյուտ փիլիսոփա-բանաստեղծ` լայնածավալ մտապաշարով, խորագետ` բոլոր առումներով: Նա այս գրքի մեջ օգտագործել է 50 և ավելի փիլիսոփաների և դիցաբանական հերոսների անուններ, ինչը փաստում է, որ ուսումնասիրել է անտիկ շրջանից մինչև համարյա մեր ժամանակներն ապրած փիլիսոփաների բոլոր աշխատությունները և հունահռոմեական ողջ դիցարանը: