«Պրոֆեսորը» զարմանալի վիպակ է: Առաջին հայացքից պարզ լեզվով, սակայն խոր արտահայտչականությամբ գրված այս պատումը գրավում է անմիջականությամբ և անկեղծությամբ, համակում այն սիրելու ցանկությամբ: Ցանկություն, որը պաշարում է հենց առաջին տողից և ուղեկցում մինչև վերջին բառը: Այդ ժամանակ ապրում ես կարոտ, որովհետև չես ուզում, որ ավարտվի: Իր մասին պատմող Լուիզայի պատմությունն այլևս քոնն է, որովհետև սրտաբաց է, հավաստի այնքան, որ փորձում ես պատկերացնել նրա դեմքը և շարժումները: Ազատ և հարաճուն ռիթմը հրաշքներ է գործում այստեղ, ուղեկցում վիպակի բոլոր կայարաններում և անցումներում: Թափանցիկ հյուսվածքում զգալի է հերոսուհու շնչառության ամեն ելևէջ ու հևք, իսկ լռությունը միշտ տագնապոտ է: Արագահոս մեր կյանքում հաճախ չենք նկատում մեր կողքին ապրող մարդկանց տագնապներն ու հույզերը: Թերևս դրանք են այն հիմնական ազդակները, որոնց հետամուտ է լինում գրողը: Անուշ Ասլիբեկյանը խոր հիմերից է հյուսել և արձակի մանրամասնությունների հնարավորություններով բացել անցյալ դարի 20-40 թվականների հայ իրականության պատկերը և, ամենակարևորը, ըստ արժանվույն ներկայացրել հայ բժշկապետ Վահան Արծրունուն*: Անհնար է պատկերացնել, որ գլխավոր կերպար լինելով` նա շատ քիչ է խոսում: Սակայն վիպակի պատումը նրա միջով է անցնում, նա է դեպքերի կենտրոնում: Սա յուրատիպ հնարանք է արձակագիր Անուշ Ասլիբեկյանի կողմից: Նա պատմողի անունից ներկայացնում է Արծրունու կյանքը, բնավորությունը, բժշկի խիզախ և անձնվեր նկարագիրը, գործունեությունը և ժամանակները: Դա պատմում է մեկը, ով անմիջական շփման մեջ է նրա հետ, ֆիզիկապես շատ մերձ, սակայն ընթերցողը նրան միշտ «վերևում» է տեսում` բարձր և անհասանելի: Սա է հենց այն խորհրդավորությունը, որը խորացնում է վիպակի գեղարվեստական արժանիքները: Գեղեցիկ է շրջապատը, որտեղ նրանք գտնվում են` իրերը, գրքերը, սենյակը, օդը անգամ, որոնք կարծես հոգի ունեն: Արձակագիրը այսպիսի կյանքի պատկերով թարմացնում է մեր օրերի ավիշը, ճշմարիտ գիտության, բժշկի, մարդու այսպիսի նկարագրի պահանջ դնում հասարակության առջև: Այո՛, Աստղիկը սիրում է պրոֆեսորին անթաքույց, անմնացորդ. հակառակը լինել չէր կարող, որովհետև իրականությունն իր համար և ամբողջ աշխարհը բացվում են նրա կերպարի միջոցով: Դա եզակի պարգև էր մի աղջկա համար, ով նոր էր կյանք մտնում և կրթություն չուներ: Նա` կենցաղային գործերով զբաղվողը, բարձրացավ մի նո՛ր աստիճանի և գեղագիտորեն ընկալեց աշխարհը, համտեսեց երջանկության իր բաժինը:
Սա է այս վիպակի հաղթաթուղթը: Ուրեմն` բարձր մշակույթը կարող է փոխել մարդուն, բարձրացնել այնքան, որ նա պատրաստ լինի խիզախումի: Դա է ասում վիպակի ավարտը: Գլխավոր հերոսները երկուսն են, վիպակն ամբողջովին թաթախված է սիրո կենսահյութով, և այդ տարածությունն անփոփոխ է: Ժամանակը փոխում է իր դեմքը` ետուառաջ տանելով դեպքերը: Սակայն տարածության և ժամանակի նմանօրինակ ոգորումները ծառայում են պրոֆեսորի կերպարի բացահայտմանը` բժշկի, քաղաքացու և մարդու: Բարդ, հետաքրքիր կյանքով, գիտական համարձակ նախաձեռնություններին ընդառաջ` նա, փաստորեն, իր կյանքն է նվիրում բժշկությանը և հայրենիքին: Երիտասարդ տարիներին արդեն իսկ ձեռք բերելով կյանքին վտանգ սպառնացող հիվանդությունը` երբեք չի ընկրկում, այլ պայքարում է, որ օգնի մարդկանց: Ի՛նչ ճիշտ է ընտրված վերնագիրը: Ոչ թե Աստղիկ կամ Լուիզա, այլ Պրոֆեսոր, որովհետև վերջինս նո՛ր կյանք տվեց մեկին, ում համար էլ, արդարև, դարձավ Պրոֆեսոր: Լուիզան ընկալեց այս բառի ամբողջ իմաստը, թափանցեց խորքերը, և կյանքը նոր միայն բացեց դռները նրա առջև: Վիպակը գրված է աշխույժ և կենդանի լեզվով, ինչը հետաքրքիր ընթացք է հաղորդում պատումին: Այն նաև փաստական հարուստ նյութ է պարունակում, որն արժանահավատ է դարձնում դեպքերի և իրադարձությունների ընթացքը:
* ՎԱՀԱՆ ԱՐԾՐՈՒՆԻ (1857-1947), բժշկագետ, դպրոցական հիգիենիստ, սանիտարական բժիշկ-համաճարակաբան, լուսավորիչ-հրապարակախոս, մանկավարժ, կազմախոս, լեզվաբան-եզրութաբան, հրատարակիչ, թանգարանագետ, գրող-վիպասան, Երևանի ժողովրդական համալսարանի բժշկական ֆակուլտետի հիմնադիր և ղեկավար (1922 թ.), Երևանի բժշկական ինստիտուտի անատոմիայի ամբիոնի հիմնադիր և վարիչ (1926 թ.), հայալեզու «Մարդու մարմնակազմություն» առաջին դասագրքի հեղինակ, Մարդու անատոմիայի թանգարանի հիմնադիր, «Ռուսերեն-լատիներեն-հայերեն բժշկագիտական տերմինների բառարանի» հեղինակ, գիտության վաստակավոր գործիչ, դոկտոր, պրոֆեսոր: Պետական պարգևներ` «Կարմիր Դրոշի շքանշան», «Աշխատանքային արիության համար» մեդալ: Վ. Արծրունու բրոնզաձույլ կիսանդրին ԵՊՀ կենտրոնական մասնաշենքի նախասրահում խորհրդանշում է ականավոր գիտնական-մանկավարժի դերը համալսարանական գիտության և կրթության սկզբնավորման գործում: Մխիթար Հերացու անվան պետական բժշկական համալսարանում պրոֆեսորի վախճանից հետո իր իսկ ստեղծած Մարդու անատոմիայի թանգարանը կրում է իր` Վահան Արծրունու անունը: Բժշկապետը կտակել է Alma Mater-ին իր ուղեղն ու սիրտը` իբրև գիտությանն ու կրթությանն անմնացորդ նվիրումի և անաչառ ծառայության խորհրդանիշ: Վահան Արծրունու աճյունը հանգչում է Երևանի քաղաքային Պատվո Պանթեոնում: Ներկայիս Մխիթար Հերացու անվան պետական բժշկական համալսարանում շնորհվում է Վահան Արծրունու անվանական կրթաթոշակ: Երևանի Պետական Համալսարանում նույնպես շնորհվում է Վահան Արծրունու անունը կրող կրթաթոշակ:
«Պրոֆեսորը»
(հատված վիպակից)
Անուշ ԱՍԼԻԲԵԿՅԱՆ
***
Պրոֆեսորիս տան նկուղի բնակչի երկու սենյակներից մեկը վարձակալեցի: Որոշեցի կես նկուղային նեղլիկ պատուհանից աստիճանաբար ընտելանալ ու աստիճանաբար թափանցել այն կյանք, որից անմասն էի մնացել վեց տարի: Հազիվ մինչև սալահատակը հասնող կես պատուհանի ճաղերին ձուլված` սկսեցի հետևել գնացող, եկող ոտքերին: Փողոցով անցնող բազմազան նոր ու մաշված, հնաոճ կամ նորաձև կոշիկները դանդաղ, արագ անցնում ու չէին թեքվում դեպի մեր մուտք: Որտե՞ղ էին ուսանողները, բազմաթիվ հիվանդները, մտավորական ընկերները, երբեմնի բուռն ու եռացող կյանքը: Օրեր շարունակ տագնապով սպասում էի այն պահին, երբ վերջապես լուսամուտիս առաջով, գրեթե ճաղերին դիպչելով, կանցնեն նրա սև լաքապատ կոշիկները, թեթև փոշի առաջացնելով ուղիղ քթիս առաջ, որից այնպես վախենում էի փռշտալ ու մատնել ներկայությունս: Բայց դրանք չկային: Ես այլևս չէի հեռանում ճաղերից, իսկ կոշիկներն այդպես էլ չէին հայտնվում: Ինձ թվում էր, թե դարեր են անցնում ու զգում էի, որ ծերանում եմ: Մի՞թե մտածածս էր:
Միակ հույսս երիտասարդ տոտիկներն էին, որ մի քանի օրը մեկ անգամ դուրս էին գալիս մուտքից ու վերադառնում ինչ-որ գնումներով: Դրանք խնամված էին ու նրբագեղ, կրում էին մետաքսյա գուլպաներ, որոնցից Լենինգրադում շատ էի տեսել: Դրանց տիրուհին գիտեր ավելին, քան ես, այդ փաստն ինձ ափերից հանում էր: Տասն օր անց վերջապես վճռեցի դուրս գալ որջիցս, ուզում էի անձամբ լսել այն, ինչ չարժեր իմանալ: Մինչև դռանը հասնելը` գրեթե շնչասպառ եղա, սրտխփոցից նույնիսկ մազերիս գանգուրներն էին հատ-հատ ցնցվում, որոնցից մի քանիսը հիմա ես արձակ էի թողնում, ինչպես Լենինգրադի մոդայիկ կոկետուհիները:
Դռան առաջ մի քանի րոպե գամված` հիշեցի իմ առաջին մուտքն այս տուն, երբ սիրտս կարծր էր, հոգուս գոյության մասին անգամ չէի կասկածում, իսկ մտքի մասին հոգ տանելու կարիք չունեի, հետագա հինգ տարիները, երբ ես վարպետացել էի տունն ու տնտեսությունը վարելու գործում, և ուրիշ ոչինչ ինձ չէր հուզում, հաջորդ չորս տարիները, երբ արդեն նաև պրոֆեսորին էի հոգ տանում ու մնացած ամեն ինչ երկրորդական էր, և հիմա, վեց տարի անց, անկոչ հյուրի պես կանգնել էի դռանը փակցված ցուցանակի առաջ` վրան գրված «Բժշկապետ Ա.» տողին դեմ ու դեմ: Ես այդ պահին մտածելու ունակությունը կորցրել էի, ուր մնաց թե վերլուծեի` ինչո՞ւ, այնուամենայնիվ, ցուցանակը դռնից չէին հանել:
Դուռը բացվեց, աղջիկը կլիներ տասնվեց, տասնյոթ տարեկան, բարետես ու քմահաճ էր երևում: Ու ես, երեսունվեց տարեկան երիտասարդ մի կին, ով դեռ նոր էր կյանք մտել, ինձ բավական ծեր զգացի: Խնդրեցի ներս թողնել` բացատրելով, թե ով եմ: «Համեցեք Աստղիկ, ինձ չե՞ք հիշում,- ասաց նա,- պրոֆեսորի քրոջ աղջիկն եմ` Վերգինեն»: Ես շփոթված, վարանելով ներս մտա` աստիճանաբար կռանալով ու կծկվելով: Այնպես էի կաշկանդվում, ասես ոչ թե տուն, այլ սրբատեղի էի մտնում, ասես ե՛ս չէի երկար տարիներ այս տանն ապրել: Վերգինեն սիրալիր ուղեկցեց դեպի սենյակ` շարունակելով. «Տարիներ առաջ, երբ Թիֆլիսից մայրիկի հետ եկանք, ես տասը տարեկան էի: Ճիշտ է, մենք կարճ տեսանք իրար, բայց ես մտապատկերում պահեցի Ձեր տխուր աչքերը ու զսպված գաղտնիք նշմարեցի Ձեր դեմքին դաջված, որ Ձեզ հետ տարաք: Հիմա էլ մտահոգ եք երևում»: Աղջկա այդչափ անմիջականությունն ինձ մի քիչ տարօրինակ թվաց, հետո հասկացա` այդպիսին էր նա, բարեսիրտ ու հուզական, քնքուշ մի էակ, ում հետ միանգամից էլ մտերմացանք:
Մենք մտանք պրոֆեսորի աշխատասենյակ, ու ես չհամարձակվեցի հարցնել: Աղջիկը գնաց թեյ բերելու, իսկ ես աչքերս փակեցի ու հիշեցի ապակու հազարավոր փշուրները, որ տեղատարափ անձրևի պես թափվեցին ոտքերիս տակ` արևից ծիածանի պես շողշողալով ու իմ առաջին արցունքը, որ զայրույթից այնպես անհետացրի, որ ինքս էլ չհավատամ դրան: Հետո աչքերս բացեցի ու տեսա, որ դա հիշողություն չէր, տեսիլք չէր, իրականություն էր, հատակը շողում էր փշուրներց, դրանք ալիքվում ու ցողում էին մարմինս, ու ես ինձ այնպես թեթև էի զգում: Սենյակում գրեթե ոչինչ չէր փոխվել, միայն մի քանի նրբագեղ իր էր ավելացել ու մի գծանկար` մոլբերտին հենած, որ կիսատ էր: Վատմանին անավարտ կնոջ սիլուետ էր, ինչը ինձ ապշեցրեց` նա երբեք կանանց չէր նկարում: Մեխանիկորեն հայտնվեցի թղթին շատ մոտ` երևակայությամբ փորձելով վերականգնել անդեմք կնոջ դիմագծերը, ավարտել ձեռքը, ինչպես դա ցանկացել էի անել Միլոսյան Վեներային նայելիս: Թվաց, թե կխորտակվեմ թղթի անտակ ու դատարկ ձգողականությունից, երբ ներս մտավ աղջիկը` սկուտեղը ձեռքին. «Այո,- ասաց նա,- վերջապես պրոֆեսորը երեք տարի առաջ առողջարանից վերադարձավ թարմացած, երիտասարդացած ու սկսեց նկարել նրան: Ես էլ շատ կուզեի իմանալ` ով է, ինչպիսին է,- ծիծաղեց,- բայց ամեն տարի նա մի թեթև շտրիխ է ավելացնում միայն` նրան դատապարտելով անճանաչելիության: Պրոֆեսորը չի սիրում նրա մասին խոսել, ի դեպ հիմա էլ առողջարանում է, գուցե վերադարձից հետո մի քանի գիծ էլ ավելացնի»: Ուրեմն պրոֆեսորը կենդանի՞ է, պրոֆեսորս ողջ է… Սա էր ինձ հարկավոր իմանալ, անսպասելիությունից գլուխս կորցրած հեռացա` թեյը չխմելով:
