Գրականությունն այսօր ուրիշ բան չէ, քան այն, ինչ որ էր երեկ. դու պատմում ես, ես լսում եմ: Ներանձնական գրգիռ-զուգորդություն, ժամանակի, իր ու առարկայի յուրովի չափագրում, իրականության եսական ընկալում ու դրա հետևանք եսական պատմելակերպ և էլի հազար ու մի բան, որ ավելին չեն, քան պատումի բաղադրիչը: Տողատակն էլ պիտի մնա տակը, երես չելնի ու չփորձի փոխարինել պատումին: Քո գրողությունը պատմել կարողանալու մեջ է, անկարողությունն էլ չի պարտակվում հիստերիայով (փողոցի բառամթերք, անպատկառ մերկություն, հիշոց, լրբի արցունք ու վժվժոց): Մեկ է՝ ՀԳՄ անդամատոմսը ժողովի համար է, ընթերցողը դրանով քեզ տուն չի թողնի:
Գրականությունը, ճիշտ է, գրվում է, գիր է, բայց, այդուհանդերձ, բանավոր խոսք է, ընթերցողը, որ հիմա ես եմ, չի տրտմի, հոգ չէ, թե ականջդ բերանիցդ հեռու մի տեղից է կախ, և քո խոսքը քեզ չի հասնում: Ցավն այն է, որ խլականջի այդ խաղը հեշտագրության դուռ է բացում, ջնջում է գրողի ու չգրողի սահմանը: Իսկ այդ սահմանից այն կողմ ֆանտաստիկը իրականություն չէ, և քո եսը ստվեր չունի…
Ո՛չ գույն, ո՛չ մթնոլորտ, ո՛չ բառի փնտրտուք և ո՛չ էլ գրի տուն ու տնից ելնող աղջնակ՝ մեջը լիքը հեքիաթ…
Թե որ մայրդ ու նրա ժամկետանց ընկերուհին չեն, լազուր-լաջվարդին տվող կարճթև շապիկի օձիքից կարմիր փողկապը կախ օֆիսի ջահելը չէ, ես չեմ, այն մեկելը չէ… ո՞վ մնաց. դո՛ւ ասա՝ ո՞վ է ընթերցողդ: Պատմվածքը պատմություն է, գիրը ձայն ունի, այն, ինչ մորդ չես պատմի, անլեզու թղթին մի՛ տուր:
Ասում ես՝ «Սահմանամերձ տարերք եմ ես…»: Լավ, ասենք տարերք ես ու փորձանք չես: Ո՞ր երկրի սահմանին ես մոտ՝ Ադրբեջանի՞: Վրաստանի՞: Իրանի՞… Բարիկադի ա՞յն կողմից ես մոտ, թե՞ այս: Բայց թող որ ջութակ ես նվագում, երևակայություն բանեցնեմ ու քո կողմը բռնեմ. Բերդի Այգեպար գյուղից ես, ուրեմն, հակառակորդի կրակոցները տաբատիդ փողքերը ծակծկել են: Թող որ: Միայն թե ասա՝ սահմանը պահելո՞ւ ես, թե՞ խև ես ձևացնում, որ արտոնություն պոկես՝ հողի, ջրի ու էլեկտրաէներգիայի վարձը չտաս…
Տերյանն այդ օրը քնելուց առաջ աղի կարկանդակ չէր կերել, որ գրեց.
Սահուն քայլերով, աննշմար, որպես քնքուշ մութի թև,
Մի ստվեր անցավ՝ ծաղիկ ու կանաչ մեղմիվ շոյելով,
Իրիկնամուտին թփերն օրորող հովի պես թեթև
Մի ուրու անցավ, մի գունատ աղջիկ՝ ճերմակ շորերով:
Արձակ դաշտերի ամայության մեջ նա մեղմ շշնջաց…
Ո՛չ Սուրբ Սարգսի օրն էր այդ օրը, և ո՛չ էլ սիրային բանաստեղծություն է սա: Գրականության առաջ գլխահակ՝ գլուխը ծանր ու ուսերը կքած է եղել, վատ է քնել,- պատասխանատվության գիտակցումի վկայություն է նաև վերնագիրը,- «Տխրությունը» կարոտի կաղկանձ է առ Գանձա ու «նիրհող դաշտեր», առ գորովական Յուղաբեր մայրն ու ծնողական նվիրումի մեջ խելքը մի քիչ հետ տված Սուքիաս հայրը: Իսկ որ ներդաշնակ գույների դարսի տակ տրամաբանություն է խցկել՝ «Ծաղիկների մեջ այդ անուրջ կույսի շշուկը մնաց, // Եվ ծաղիկները այդ սուրբ շշուկով իմ սիրտը լցրին», նվաղած է եղել, դադրել է:
Քեզ ո՞վ է ստիպում, որ Մուրացանի «Ռուզանը» կարդաս, չնայած եթե գրիչ ես վերցրել՝ այդ գործին ծանոթ լինելու պարտադրանքը կա: Բայց կարող ես և չկարդալ, կետադրական նշանը ոնց ես ավելորդ համարում… Կարող ես ամերիկացի կամ ռուս գրողի հացը ուտել, նրա պաշարներից օգտվել: Քո ընթերցողն է արանքում տուժողը, գիրդ նրան ես կարդացնելու: Նա էլ, թարսի պես, համոզում ունի, թե մերոնց խեղճությունը որդեգրելն էլ իր հոգու պարտքն է:
Մեր լեզուն, ճիշտ է, ինքն իրենով է, դրսից համարյա չի սնվում և ընկճում է նաև մեր գրականությունը: Դուրս ասվածն էլ փողոցն է, խանութներն ու շուկան, մեր խոհանոցներն ու ճաշասենյակները, այն ակունքը, երբ տնից համարյա փախած երկու երևանցի հանդիպում են ու սկսում իրենց դուրս տալը՝ իրենց խորաթան: Գրքի լեզվով չեն խոսում, փողոցների լեզվից շատ բան մեզ սրտամոտ է, մեր կանանց հետ կռիվները մենք դրանով ենք վարում: Այնքան էլ չենք խորշում, երբ երկու տղա երեխա իրար «ապեր» են ասում: Բայց այս ամենը չի նշանակում, թե դրսի «աղբը» պետք է ներս բերվի: Լեզուն նաև աշխարհայացք ու մտածողություն է, հուշում է, ճամփա է բացում, տանում է իր հետևից: Թվում է՝ այսօրվա գրական «կեղտոտ» սյուժեներն ու իրավիճակները «կեղտոտ» լեզուն է բերում: Հենց որ մահճակալի փոխարեն կռավաթ ես ասում, հայր ու աղջիկ հանվում են ու մտնում նույն անկողինը: Թելադրանք է:
Սուպերմարկետների ցանցն էլ ժամանակի նշան է, բայց գրողի գործը այդ խանութների այցելուների հետ է: Իսկ ժամանակ կոչվածն էլ, որ փողոցներում իր նշաններն ունի, մարդուց անկախ չէ: Անցյալ, ներկա, ապագա որ ասում ես՝ մարդու ժամանակն է, նրա գծած սահմաններն են, անվանակոչել է, որ իր տալիքն ու առնելիքը իմանա: Ասել է թե՝ ժամանակը, ով գիտի, գուցեև տեղում դոփող մշտնջենականությունն է: Հոլովվողը մարդն է, այսինքն՝ դու: Գրականությունն էլ քեզ հետ է գործ բռնում, քեզ է համարում ժամանակ նշանավորող, դու պիտի ներկայացնես երեկն ու այսօրը: Առանց քեզ քո գրածը գրոշի արժեք չունի:
Եվ ահա այսօր, երբ գրպանիդ փողը համահունչ չէ «SAS»-ին, քչություն է անում, քայլերդ մեքենաբար արագանում են ու քեզ վանում այդ խանութի մայթից: Ոչ էլ գլխի ես ընկնում, որ քեզնից ես փախչում, ինչպես կինդ է ասում՝ «Ապրելու իրավունք չունես, դու քո ստվերից էլ ես խրտնում»: Այդ վախվորածը պիտի լինի, որ չկա, հենց դու չկաս քո գրածի մեջ: Խաբում ես, թե գրիդ աղճատը դու ես, թե քո տեսողությունն ուրիշ է, մերը՝ ուրիշ: Քեզնից հուշտ ես լինում, թաքնվում ես, քեզ մոտ չես բերում: Մայրդ գյուղում իր մայրությանն է. ալրոտ, կարմրատակած կռանում, բացած գնդերը խփում է թոնրի շիկացած ափերին, որ թարխունով համբուրգերդ չպակասի (ինքը բրդուճ է ասում), աղոթք-մաղթանք քրթմնջալով թելի կծիկը ոտքերի արանքը խաղացնում է, քեզ ջեմպր է գործում, որ ՀԳՄ տան ձմեռվա մայթին չսնկրտաս: Իսկ դու թե՝ չէ՛, ես գյուղական չեմ, պառնասցի եմ: Պառնասն այդքան գե՞շ տեղ է, որ սառած ոտքերդ ձգվում են դեպի Կոմիտասի այգի: Այդ պատվական հողը, ախր, աստվածների հանգստարան չէ, վաստակած մահկանացուներին այնտեղ հողին են հանձնում:
Հետաքրքիր է՝ Չարենց որ ասում ես, մարդուն տեսնո՞ւմ ես, թե՞ հանճար որակումը կրկնում ու կողմ ես քաշվում: Ո՞վ էր, խոտոր ճամփի ճամփո՞րդ էր, ինչո՞ւ էր ճակատագրին ընդառաջ սուրում, կլինի՞, որ մարդն ինքն իր զոհը դառնա…
Քո կյանքն էլ, բոլորիս կյանքն էլ փորձություն է. մեզ կանչում ես՝ ո՞ւր: Ինչքան էլ աչքերդ փախցնես՝ Երևանի փողոցներում Համո Սահյանի մարդիկ հանդիպում են, քոնոնք՝ չկան: Անցյալ դարի 20-30-ականներին գուցե թե եղել են, այսօր չէ՝ չկան: Դեռ գրիդ մեջ են, դեռ գիր են, մարդ չեն, որ փողոց դուրս գան ու շնչեն ընթերցողի երեսին:
Քննադատությունն ինչու է լռո՞ւմ: Լռում է՞ որ: Չի լռում, խրախուսում է: «Ինչո՞ւ մենք մեր պոստմոդեռնիզմը չունենանք»,- վրդովվում է, հայ գրականության պատմության լավն է ուզում… Իսկ եթե, այնուամենայնիվ, լռում է, լուռ է խրախուսում: Անբարո՞ կեցվածք է: Երևի թե. աչքերը կիսախուփ, բերանը կիսախուփ՝ չի հասկանում, բայց որ հարցնես՝ լավ էլ հասկանում է, քարթու պահպանողական չէ: Բայց դե որտե՞ղ է գրված, թե գրողներն իրենց ծանր պիտի պահեն, բերանները ջուր առած պիտի սպասեն, իսկ ամբիոնի առաջ պիտի տարուբերվի քննադատը: Թե գրողը մինչև գիրք չգրի, քննադատը անելիք չունի, թե գրողի շվաքի տակ է քննադատի բնակատեղին, թե, բախտախնդիր վարձակալից էլ իրավազուրկ, ՀԳՄ շենքի տանիքի տակ, գրողի կողքին հանգրվանելու իրավունք չունի… Թող չունենա, բայց դա ավելի աղետալի չէ, քան քննադատական մտքի բացակայությունը գրողի մեջ:
Աշխարհն էլ իր հերթին: Համաշխարհային հանրությունից էլ է կախյալ քննադատը: Հեռուստատեսությունը հո միայն գրողին չի տեղեկացնում, թե Ֆրանսիայում միասեռականներն այսուհետ երեխա որդեգրելու իրավունք ունեն: Որպես թե մարդու իրավունքների խոնարհում միասեռականի առաջ: Մեզանում էլ գրող մարդը չի գնում միանում Մայիսի 1-ի՝ Երկիր մոլորակի աշխատավորների երթին, տանը միամիտ նստած է լինում, իմանում է, որ միասեռականները ելույթ են ունենում, որ այդպիսի բան կա, աճապարում է միանալու նրանց շարասյանը… Ֆրանսիացիների օրենքը համարակալում է ծնողներին, բայց չի ասում, թե մեր եթիմը այդ սրտամեռ միասեռականներից որին է մայրիկ ասելու, որին՝ հայրիկ: Մայրը սոսկական բա՞ռ է, թե՞ այդ բարեբեր դաշտին էլ ծանր կարկուտ է տեղացել…
Կարկուտը, իհարկե, արհավիրք է, հնարավոր չէ դեմն առնել, թե չէ ինչու պիտի ամառ օրով Ֆրանսիայում կես մետր ձյուն նստի, իսկ այստեղ մաճկալը երգի՝ «Գարուն ա, ձյուն ա արել»: Եվ ընդհանրապես՝ ի՞նչ մաճկալ, այդ անդարդն ով եղավ, որ մեջներս խլրտա, եթե Կաննի կինոփառատոնի հաղթող ժապավենը լեսբուհիների մասին ֆիլմն է: Տղայիս առած հեռուստացույցն էլ ասաց, թե այդ հաղթանակած ֆիլմը հագեցած է էրոտիկ տեսարաններով:
Պոստմոդեռնիզմը նո՞ր սկիզբ է, թե՞ Թումանյանի ու Չարենցի շարունակությունն է: Այսինքն՝ վերջիններս դեռ հանդուրժելի՞ են, մարդը դեռ գրականության հերո՞ս է…
Դու ճիշտ ես՝ գրածդ նոր ժամանակների հանգույն պիտի լինի, «Ռուզանի» լեզուն ու պաթետիկան հնչեցնողն ու կրողները մեր մեջ չեն, այդ երկի գեղագիտությունը չպիտի տեղահանվի իր ժամանակից ու բերվի ներկա: Այդ այդպես է, իհարկե, բայց դրանով ոչինչ չի քողարկվում. քոնոնք էլ տեղահանված են, զարմացնելու քո թիրախին էլ անցյալներում նետեր արձակվել են: Հին ցավ է:
Մի առավոտ կինս հրահանգեց՝ «Աշխատանքից գալուց հետդ խառը կանաչի կբերես»: Տունդարձս ուշացավ, շուկան արդեն փակ էր: Շուկայի դիմաց, մայթին, մի պառավ գյուղացի կին թաց տոպրակի բերանը բացել, կանաչի էր ծախում: Մի քիչ թանկ էր ասում, բայց հո՛ կնոջս թուքումուրը չէի ուտելու՝ «Խմելով ես ընկել. ի՜նչ կանաչի, ի՜նչ տուն»: Ախր այդ ո՞նց էի իմանալու, որ կապի շուրջբոլորը մաղադանոս է, մեջը՝ խոտ: Երևակայության ի՜նչ թռիչք էր պետք հասկանալու համար, որ այդ տարիքի գյուղացի մարդը կարող է խաբել…
Մի խոսքով՝ բանաստեղծությունդ կարդալիս այդ կանաչի ծախող գեղջկուհուն հիշեցի.
Հաղթողի մասին
Սենյակում
Ցուցամատդ քունքին
Օղակաձև պտույտներով
Ազատումի փորձ
Բոլոր շահախնդիր
Ատրիբուտներից
Թե կարող ես
Հաղթիր
Սենյակին
Եթե սենյակը «շահախնդիր ատրիբուտ է», ինչո՞ւ խոտը՝ չէ: Ինչո՞ւ դրան էլ բանաստեղծություն չնվիրվի ու «ազատումի փորձ» անողին կոչ չարվի հաղթել խոտին:
Էս ի՜նչ զուլում է…
Կուզես հոպար ասա, կուզես՝ մորքուր: Չեմ նեղանա: Մեկ է՝ ես քո ընթերցողն եմ, ինձ մի՛ խաբիր:
