ՀԱԿՈԲ ՄՈՒՇ

hakobՀԳՄ վարչությունը
շնորհավորում է արձակագիր
ՀԱԿՈԲ ՄՈՒՇԻՆ
ծննդյան 70-ամյակի առթիվ

«Գրական թերթը» միանում է շնորհավորանքին

ՀԵՔԻԱԹԻՑ ԴՈՒՐՍ ՄՆԱՑԱԾ
ՀԻՇՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ
ԿՈՐՈՒՍՅԱԼ ԴՐԱԽՏ

Տրակտորների տքնաջան երգով Սոդոմից վատթար ավերակեցին ու Ախուրյան գետի հեղեղ-հորձանք ջրերում ջրատակ արեցին տաք երազներով, թռչունների երգով, մանուկների խաղերով, հացի բույրով լի ծննդավայրս: Իմ մանկության օրրանը` Ջրափի գյուղը, որը հանգուցված էր սարերին, ձորերին ու երկնքին, ցամաքից կտրեցին, երկնքից կտրեցին, արևից զրկեցին, ջրերի վիհերի մեջ շինեցին ջրամբարի մթին հատակ:
Թոքերը լցրեցին ջրով:
Բերանը փակեցին ջրով:
Բիլ երկնքից զատեցին ջրով:
Իբրև արդար հատուցում, հեռու սարերի հետևում մի նոր գյուղ կառուցեցին, որը մկրտվեց հին անունով:
Այն բնավ պատկերը չէր իմ ծննդավայրի:
Նոր հիմնված գյուղից նորաբնակների աչքը չէր առնում յոթ տակ ջրերով փականքված հին գյուղին:
Գյուղիս բնակիչները հնազանդորեն մուտք գործեցին նոր գյուղ: Նրանց մուտքը դյուրին դարձնելու համար, փոշիների մեջ թավալվող ճանապարհը ասֆալտապատեցին, որի կողերին աճում էր հին գյուղի ճամփեքի փուշը:
– Հիմա սա է քո ծննդավայրը,- ասացին ինձ:
Ուզեցի սիրել, երջանկանալ, նստել-վեր կենալ, հին ծանոթ երգերը երգել նոր գյուղի հետ, սակայն ես և նոր գյուղն իրար չպատկանեցինք:
Հին գյուղի փոքր գմբեթով, հարթակտուր եկեղեցին ջրերի տակ չթողնելու համար սրբատաշ քարերը յուղաներկով շարք-շարք համարակալեցին, պատերը քանդեցին, տեղահան արին: Հին գյուղից, հին ճամփից հեռու, նոր գյուղից հեռու փոքրիկ բարձունքի վրա բազմեցրին: Վերակառուցած եկեղեցին բարձունքին էր, սակայն նախկին նրբագեղ, պոռթկուն թռիչքը չուներ: Մի արևոտ օր, երբ հորս հետ եկեղեցու ձգած ստվերում մոմեր էինք վառում, հանդիպեցինք վանքը վերակառուցող աշխղեկին: Նա նայեց հալվող մոմերին, մտերմիկ սեղմեց հորս ձեռքն ու ասաց.
– Արևշատ, փառք տվեք Աստծուն, ձեր տան յոթ քարն իրենց գույներով ջրածածկ չեն եղել: Որքան էլ շինարարները զգույշ էին վարվում եկեղեցու քարերը տեղահանելուց, մի քանի քար, որ իրենց մեջ խնկի ու վառված մոմի բույր էին պահում, փշուր-փշուր եղան: Ձեր ավերակված տնից յոթ սրբատաշ քար հանվել, դրվել է այս բարձունքին հասած եկեղեցու պատին:
Քարքարոտ երկրի խուռներամ քարերը մի կողմ թողած` մեր տան յոթ քարն էին շարքի մեջ շարել:
Յոթ քարը, որ ելել էին եկեղեցու պատին, արևի շողքով ձուլվել, ներդաշնակվել էին մյուս քարերին ու շնչում էին փշածաղկի, մոմերի և դաշտի կանաչի բույրը:
Ես մոմեր վառելով, կույրի նման քնքշորեն, անսահման բերկրանքով ափլփում եմ եկեղեցու պատերն ու չեմ գտնում յոթ քարը, եկեղեցու որմի յոթ խաս քարը: Քարերը տեղահանվածի լռությամբ չեն արձագանքում իմ փաղաքշանքին: Հոգուս մեջ ակամա վերհառնում է տեղահանվածների լռությունը: Մշո դաշտից տեղահանված պապերիս, Խնուսից տեղահանված Խումար տատիս ու մյուս գաղթականների լռությունը:
Հեքիաթներիս մեջ պեծին է տալիս մեր տան յոթ քարը:
Թոռնիկս` Հակոբիկը, իր խաղի մեջ է դնում յոթ քարը:
Անեղծուն հուշապատկերներիս լուսացոլք երամը չիջավ որևէ հողակտորի վրա, այն թևելով յոթ տակ երկնքում, ծննդավայրս համառորեն փնտրում է Ախուրյանի ջրամբարի ջրածփանքի տակ:
Ավերակված մեր տան շողշող քարերը, խառնված հարևան տների փլատակված բեկորներին, իրենց մամռածաղկուն գլուխները դուրս էին ցցել ջրամբարի ջրերի տակից` արևի լույսը վայելելու և շնչելիք օդ ունենալու մտադրությամբ: Օդի փոխարեն ալիք-ալիք ջուր էին կուլ տալիս: Նրանց ջրաթաթախ ճառագայթումը հասնում է ինձ, որոնցով ճշգրտորեն ջրերի պտույտում որոշում եմ մեր տան տեղը: Ժամանակին ալիքները խճավազի կվերածեն քարերի ցցունքը: Եվ արևագույն, լայնալանջ քարի վրայի գիրը կվերանա, որ պապս էր կառուցելուց թողել տան ճակատին: Այն ամեն անգամ տուն մտնելուց առնում էր իմ աչքին ու հոգուն: Տառ գրելը Հակոբ պապս փոքր եղբոր` Արեի հետ սովորել էր Մշո Սուրբ Կարապետ վանքում: Կյանքում գիր չէր գրել: Տաքուկ մատներով թողած միակ շնչող գիրը կախված էր մեր տան քիվից:
– Պահպանիչ գիրը պետք է վերևում լինի, տուն մտնելուց և դուրս գալուց պետք է խոնարհումով նայես թագվոր գրին, գրի արևը պետք է ընկնի տան վրա,- ասել է մշեցի պապս:
Տունը կառուցելուց նա եղբոր հետ իրենց ուժն ու զորությունը շեշտել էին գրով: Մշո դաշտի, Խեյպան գյուղի հայրական տան ճիշտ գծապատկերով էր մեր տունը կառուցել, որն այրվել էր ենիչերիի յաթաղանի արյունացոլք թեժ կրակով: Իր հոգու սևերի տակ տունը վառ սրբատաշ քարերով էր վեր հանել: Պապիս համար Էրգրից մնացած միակ բանը լոկ մեր տան պատկերն էր:
Վաղ առավոտի աղոթքն էր նրա, որ տունը միշտ կանգուն լինի, լույսը երդիկից տուն մտնի, թոնրատան ծուխը երկինք ելնի, գրի արևը չխավարի, չարը չառնի նրան:
Հազար ողորմի քեզ, իմ պապ, քո գրի շշուկը չկա: Բոլոր տները բնակիչներին կանչող, իրենց բերող ճամփա ունեն: Այդ մի հատիկ ճամփան չկա:
Իմ օրորոցի տեղում հիմա ձկնավտառն է կայտառ իր պարն օրորում:
Ջրերի մեջ թոն ու ձնհալոցք կա, պաղ արևի սառնություն կա և ծալ-ծալ երկինք կա:
Պղտոր ջրերի մեջ մտած մի տղա, ամառ թե ձմեռ, համառորեն որոնում է իր ծննդավայրը և պապի թողած նվագուն գիրը:
Ու քչքչուն ջրերին ալիք-ալիք, տաղիկ-տաղիկ նետված ձայնը մխրճվում է լողացող երկնքի մեջ:
– Կռո՛ւնկ, կռո՛ւնկ, սարերի վրայով թռչող կռունկ, կորուսյալ դրախտից իմ պապի գիրը բեր:

ՀԱԿՈԲ ՄՈՒՇ.
«ՑԱՎԻՑ ԷԼ ՎԵՐ»

Երբեմն ցավը լռեցնում է անգամ գրողներին, և այդ նույն ցավի մասին խոսելու համար հաճախ տասնյակ տարիների հաղթահարման ճանապարհ է հարկավոր լինում անցնել: Տարիները գուցե հենց այն աստիճաններն էին, որոնցով վերև բարձրանալ ու ցավին վերևից նայելու հնարավորություն տրվեց նաև Սպիտակի երկրաշարժը վերապրածներին: Հակոբ Մուշն իր «Ցավից էլ վեր» գրքով պատմությանն ի պահ հանձնեց մի շարք կենսագրություններ ու մարդկային ճակատագրեր, որոնք հազարավոր գրքերի այրված թերթիկների վերականգնման փորձի էին նման: Ամենահուզիչը գրքի կենդանի վկայությունը փաստող հերոսներն էին, որ ներկա եղան շնորհանդեսին ու օրվա լավագույն ձոնը դարձան գրքին… Ընթերցողների ու գրողների հետ նրանց շփումը գրքի հետ ձեռքսեղմումի էր նման, գրի շունչն ավելի մոտ զգալու ու թրթռացող տողերը մարդկանց աչքերում տեսնելու մի հետաքրքիր պահի:
Հեղինակն ինքը երբեմն չէր դիմանում ու կրկին պատմում էր զգացածի մասին, այն, ինչ գեղարվեստ էր դարձրել, Հակոբ Մուշն ուզում էր մարդկային պարզ արտահայտչամիջոցներով ևս մեկ անգամ փոխանցել: Այդպես լինում է կուտակված հուզականության դեպքում: Այդպես միայն կարող է լինել ցավի մասին երկար լռելուց հետո խոսողների հետ…
Գիրքը բաց երակ էր, որի տրոփյունն ընթերցողի շնչառության հետ ռեզոնանսի մեջ էր մտնում, սեյսմիկ վայրիվերումներով այն մե՛կ հոգոց, մե՛կ էլ լաց դարձնելով…
Միջոցառմանը ներկա էին արցախյան գոյամարտի մասնակիցներ, գրչակից ընկերներ: Գրքի մասին իրենց խոսքն Գյումրու քաղաքապետի խորհրդական Հասմիկ Կիրակոսյանը, Անդրանիկ Կարապետյանը, Արա Արթյանը, Շնորհիկ Շահինյանը, Ռոզա Հովհաննիսյանը, Արմենուհի Մխիթարյանը, Լուսինե Աղաջանյանը, էթնոհոգեբան Կարինե Սահակյանը: Արվեստների ակադեմիայի սաները իրենց երաժշտական կատարումներով հուզմունքի ձայնային ալիքներն էին փոխանցում ու կոմիտասյան մաքուր հույզերով դարմանում օրվա խորհուրդը: Դահլիճը նույն ցավի շուրջ հավաքվածների խումբ էր, որ հիշեցնում էր երկրաշարժից հետո բակերում վառվող խարույկների կողքին մխացող սրտերով մարդկանց համախմբվածությանը: Գրքի գինեձոնը վերապրումի օրվա վերածվեց, որ դարձավ ցավից վեր կանգնելու մարդկային վճռականություն…

Լուսինե ԱՂԱՋԱՆՅԱՆ

ԲԱՌԻ
ՍԵՅՍՄՈԳՐԱՖԻԱՆ
Հակոբ
Մուշի «Ցավից էլ վեր» գրքի
առթիվ

Հակոբ Մուշի գրքի կենտրոնաձիգ ուժը ցավն է: Ցավն այստեղ կերպար է, բազմաշերտ, ամենուր ներկա, անընդհատ կերպափոխվող, անընդհատ ընդլայնվող, անանձնական մի էություն:
«Ցավը ծառի նման քո մեջ ապրում, տերևակալում ու ծաղկում է: Գույն չպետք է տալ ցավի ծաղիկներին, նրանք ցավի գույնից բացի, ուրիշ գույներ չեն ընդունում»: Սա գրքի «Ցավի ծաղիկներ» հեղինակային առաջաբանից է, աֆորիստիկ, դիպուկ ու ճշգրիտ: Բառի սեյսմոգրաֆիան, ըստ իս, լավագույնս է բնորոշում հեղինակի մտածելակերպը՝ լարված ուշադրություն հոգեկան ամեն մի տատանումի հանդեպ: «Երկրաշարժի սկսման ժամանակը հայտնի է, ավարտի ժամանակը չկա»: «Իմ գիրքն ավարտի մասին չէ, ավարտը մի կյանքի չափ հեռու է, երկրաշարժի շարունակության մասին է, մի վայրկյանի շարունակության մասին, որ ետ գալով քլթքլթում է կրակի վրա»: Իր նախորդ գրքերում հեքիաթասաց Հակոբ Մուշն այստեղ արդեն հայտնաբերում է մեկ այլ չափում նույնքան վավերագրական, որքան և գեղարվեստական: Գրողի հայացքն` ասես թաքնված մի տեսախցիկ, սրընթաց կադրերով տեսագրում է մեծ աղետը, արհավիրք, որ կանխազգում է կենդանին, բայց ոչ մարդը: Տպավորիչ է հենց առաջին իսկ «Անձյուն տարվա վերքերը» պատմվածքը՝ հովվական անխռով կյանքի ոչնչացումը երկրաշարժի ահեղ ցնցումներից: Ջղուտ և ուժեղ է պատկերված գամփռի և հովվի կապը, որ մահն անգամ անկարող է խզել ասացին. «Գռմռաց, տենդագին շողացրեց աչքերը, մռութը գետնին մոտեցնելով նորից հոտոտեց, ջերմ շունչը կպավ փափուկ հողին: Մուգ հողաթմբի տակից առավ տիրոջ մարմնի հոտն ու հովվի շորե տոպրակի միջից եկող լավաշ հացի բույրը»:
Էպիկական հերոսների պես այստեղ հավատում են, որ մանկան ձայնը Ձենով Օհանի ձայնի ուժն ունի.
– Հա, բալա՛ ջան, քո ձայնը Շեկ հողերին, Երեքնուկի ձորին, Պատածնի սարին ու հանդերին կհասնի,- խանդագորով նայելով փոքրիկին՝ ասաց Ռազմիկը:
– Ցողի՜կ մորքուր, Ցողի՜կ մորքուր,- ամբողջ կոկորդով գոռում էր փոքրիկը:
Ռազմիկը ժամանակին հին եգիպտացիների մասին մի գիրք էր կարդացել, ուր ասվում էր, որ մեռյալները լսում են փոքրիկների ձայնը: Ցողիկը նույնպես կլսի, նրա հոգու մեջ կկանթեղվի երեխայի կանչը, և նա աչքերը կբացի:
Երեխան համառորեն կանչում էր.
– Ցողի՜կ մորքուր, Ցողի՜կ մորքուր…
Մահին չի հավատում նաև գամփռ-հովվաշունը: Նրա հաչն ասես հաղորդակցություն է անհետացած տիրոջ հետ:
Ամբողջ կյանքում գամփռը մարդկանց վրա մի բերան չէր հաչել, հանկարծ ատամները զնգզնգացնելով նվաղուն ձայնով սկսեց հաչել: Հաչում էր, սակայն աչքերը բարության շողեր չէին արձակում: Անանձնական ցավը հարազատացնում է բոլորին: Չկա ոչ մի անծանոթ, բոլորն ունեն բոլորի կարիքը: Ավերակների՜ն ինչ, թե գմբեթավոր են: Կենդանանում է Էրգիրն ու խոսում. «Մշո Էրգրից գաղթած Հակոբ պապիս, պապեղբորս՝ Արեի, Խնուսից գաղթած Խումար տատիս, մորական Հմայակ պապիս, Եղիսաբեթ տատիս ու մյուս գաղթականների ապրումները պաշարում, ճնշում են հոգիս:
Ես նրանց իմ կողքին եմ բերում, որովհետև իմ ես-ն իր աննշանությամբ սուզվում, փոքրանում, կորչում է աղետի հորձանքների մեջ, բախտից հալածված գաղթականներին անուն առ անուն կապում եմ, որ չվախենամ»:
…Վերանում են ժամանակի 3 չափումները, միայն մեկ ժամանակ կա՝ Աղետի ժամանակը: Անտունին, որ լիրիկական ժանր էր, դառնում է վավերագիր.
Սիրտս նման է էն փլած տներ,// Կոտրեր գերաններ, խախտեր է սներ,//Բուն պիտի դնեն մեջ վայրի հավքեր…
Արտասովոր մի զուգահեռով նույնանում են վերամբարձ կռունկն ու կռունկ-թռչունը.
– Ախպե՛ր ջան, լոմն ու ձեռքը գործ չեն հոգա, վերամբարձ կռունկ է պետք, սպասիր կռունկի գալուն.
…Կռո՛ւնկ, ուստի՞ կուգաս,//ծառայ եմ ձայնիդ…
…Լվացք փռելու իջած կնոջ բալիկը մնում է ավերակի տակ, և կաթը քարանում է ստինքներում:
Անուններին «մնաք բարով» չպետք է ասել: Եվ իր անունը կորցրած աղջնակին գտնողը նրան վերանվանում է իր Սիրանուշ մոր անունով:
«Գիրս մնա հիշատակող» միջնադարյան տաղասացի խոսքը Հակոբ Մուշը բանաձևել է այլ կերպ. «Բանաստեղծությունները մնաս բարով չեն ասում»: Որովհետև մնայունն իրենք են, իրենք են մարդ էակի կերպն ու էությունը: Իրենք են հունդը: Մնաս բարով չեն ասում նաև նկարները, պատանու վրձնից հարություն առած նկարներում շարունակվող գարունը: Գույները պաշտպանում են տունն ու երկիրը:
Զորավոր է արյունը, եթե սատար է մահամերձին:
– Դպրոցականի իմ արյունը թող ձեզ հասնի:
– Ուսուցչի իմ արյունը թող ձեզ կյանք պարգևի:
– Յոթ որդու մոր իմ արյունը թող օր ու գիշեր ձեզ ապրեցնի:
Խորհրդանշական են պատմվածքների վերնագրերն իսկ՝ «Վիհից կանչողի ձայնը», «Կորածների պատը», «Կեսշունչ ղողանջ», «Չփակվող մայրամուտներ», «Սատար արյամբ»…
Հակոբ Մուշի ողջ գիրքը մենամարտ է ցավի հետ, անցում էլ ավելի վեր՝ դեպի հույս, հավատ և սեր: Վիրաբույժի լավագույն բալասանը շրթհարմոնի նվագով դեպի անհոգ մանկություն վերադարձնելն է:
Կոմպոզիտորի լավագույն սիմֆոնիան ուխտագնացի բոբիկ ոտքերի քայլերի մեղեդին է. «Մամե՛, քու պահանջը իմ կռնակ կը թալեմ, կը երթամ,- մոր ուսերին փարվելով՝ ասաց Լորիսը»:
Գյումրի քաղաքում փողային նվագախմբի ծռմռված գործիքները վերածվեցին քանդակի: Բայց պիտի գար օրը, ծռմռված շեփորը պիտի ուղղվեր և զի՛լ որոտար: Եվ թռչունները պիտի երկինք տանեին «Մեր Հայրենիք» երգի մեղեդին:
Դժվար է հրաշապատումից վավերապատում անցնելը: Ավելի քան դժվար է հրաշապատում-հեքիաթայինի գաթան փոխարինել իրապատումի գարեհացով: Հակոբ Մուշին դա հաջողվել է լիովին: Եվ գարեհացը ճաշակելիս չես էլ զգում համի տարբերությունը:
Գիրքն աղետի սեյսմագիր է, հետադարձ հայացք ցավի արժեքավորմանը և ցավից վեր կանգնելու կամքին: Այն կոչ է պահպանելու Հողի, Ջրի և Արյան հիշողությունը:

Արա ԱՐԹՅԱՆ

Գրեք մեկնաբանություն

Ձեր էլ․փոստի հասցեն չի հրապարակվելու։ Պարտադիր դաշտերը նշված են * -ով։