Ուշ երեկոյան հայացքն ուղղել էր թեև սեփական ներկայությունը չպարտադրող և իր աշխատանքն անձայն կատարող, բայց և արվեստանոցի հեռավոր մի անկյուն քշված ժամացույցի կողմն ու ժպտացել` ուշ երեկոյա՜ն… կեսգիշերի՛ն, որ երբեք էլ ուշից ուշը չէր, այլ, պարզապես, որոշակի մի ժամանակ` կեսգիշեր, ապա` վաստակած հոգնությամբ (խոնջանքո՜վ) ու կկոցած աչքերով նայել արդեն ավարտուն` փոքր-ինչ քմծիծաղով, փոքր-ինչ ամենքին ու ամեն ինչի, նույնիսկ` իր ստեղծողին վերևից… վերևների՜ց նայող դիմանկարին, ապա հանգցրել լույսերն ու իր ետևից ծածկել արվեստանոցի դուռը. կփորձի գոնե մեկ-երկու ժամ քնել, երբ պարտեզի դռնակից տուն էր լցվել չսպասված մի զանգ…
Ձեռքը տարել էր ճակատին` տրորել քունքերը. «Տեսնես` էլի ո՞ւմ քունը չի տարել…»,- և, ուսերը վեր քաշելով ու չհավատալով իր իսկ` «Տեսնես էլի ո՞ւմ…»,- բառակապակցության իսկությանը, մոտեցել հեռակառավարման վահանակին. «Տեսնես… Օ՜…»:
Եվ տունը լայն բացել էր իր դռներն ու վերստին փակվել ավելորդ հարցերի տարափով. «Հո քնած չէի՞ր», «Այսինքն` ո՞վ է էս ժամին քնում», «Այսի՜նքն…»,- իրենց իսկ բառերով` «Վայրի…» (ի՜նչ տղերք էին), «Վայրի ներխուժմամբ» ներս լցված (ժպտալով` մեկիկ-մեկիկ զննել էր բոլորին), և մտքի մտքում` «Չէ՛-չէ մի` վայրի՜…»,- ու քահ-քահ ծիծաղել անձայն` «Չէ՛-չէ մի` վայրի». հավերժի ճամփան բռնած, իրենց «ճգնավորական բներում» փակվող (հիմա արդեն` փակվող) և երբեմն (հիմա արդեն` երբեմն) իրենց ցույց տալու համար (մեծ մասամբ` իրա՜ր), քթները նկարակալներից ափսոսանքով հազիվ կտրող և այդպիսի… այսպիսի՜ դեպքերում առանց նախազգուշացնելու (մենակ նախազգուշացնե՜լն էր պակաս. երբ ոչ իր մոտ, ապա` ինքն էլ հետները) լավ նախապատրաստվող` այս բարձրաշխարհի՜կ, նրբաճաշա՜կ, ազնվակա՜ն, իրենց «համքյարության» ջահելներին արդեն պատկառանք ներշնչող, ձեռքներին` առանց նույնիսկ ներկի նշույլի (հո ներկարար չե՜ն), առանց (ի՜նչ իմանաս) մի տրցակ գրոտած թղթերի՜, առանց… մի խոսքով` դենդիների՜ (և դարձյալ ժպտացել մտքի մտքում), թե՞` գնչուների այս թափառախմբի, իրենց «այս տարիքում» արդեն սակավացո՜ղ, իրենց «այս տարիքում» արդեն երեխաների նման հենց «վայրի ներխուժում» արտահայտության վրա խիստ ուրախացողների դեմ հանդիման. «Չէ՛, ի՜նչ քնել` էս… կեսօրի՜ն…»,- որ ծիծաղել ու կարոտած անցել էին բոլոր սենյակներով ու հանգրվանել բազմոցներով ու բազկաթոռներով ծանրաբեռ (փափուկը լա՜վ է) կանաչ սենյակում, որտեղ պիտի ստվարացած տարիների սովորությամբ և, ըստ «չգրված կանոնակարգի», տեղը-տեղին ու ամենայն մանրամասներով` սառույցով, կիտրոնով, կանաչ ձիթապտղով, իտալական հնաոճ ու համապատասխան գավաթներով վայելեին իրենց իսկ բերած «Մարտինին» և, իհա՛րկե, ավազի «մանղալի» մեջ խրված գավաթաչափ սրճեփներում դանդա՜ղ հասունացող սուրճը…
Ու հանկարծ, իրենցից քանի՜ ամիս, իսկ եթե լավ հաշվենք` նույնիսկ ամբողջ տարով փոքր մեկը` «տղիս` տղա՜», հառաչել էր կամաց. «Բայց, տղե՜րք…»:
Եվ գավաթների վրա հակված գլուխները, կարծես` խոսքները մեկ արած, բարձրացել էին դանդաղ, ու ընդհատել կիսատ, դեռ անուն չստացած հառաչանքը.
– Սուրճդ խմիր ու սո՛ւս մնա…
Մեկը նույնիսկ ժպտացել էր մռայլ.
– Էս շատախոսին էլ տեղ չենք տանի:
«Շատախոսը»` «Թե չէ` քիչ առաջ` իրար ընդհատելո՜վ ու ամե՜ն ինչի մասին…»,- լռել էր` վախեցած, բայց այդ լռությունն էլ էր ջախջախվել պատասխան հայացքով. «Մենք տեղի՛ն ենք շատախոսում…»:
Վերջապես մեկն սթափվել էր. «Էս լռությունն արդեն շա՜տ երկարեց…»,- և տանտիրոջը` իբր` պատահաբար, իբր` հենց այնպես.
– Հը, ձեն-ծպտունդ կտրած ի՞նչ էիր անում էսքան ժամանակ. կասե՞ս` իմանանք:
– Ոչի՛նչ:
«Ո՜նց»,- և բոլորը լուռ հայացքները հառել էին նրան. «Ո՜նց»:
Ու նա դիմադրել էր այդ լուռ հայացքներին.
– Ոչինչ էլ չէի անում. կարդում էի, հանգստանում:
– Դուրս գայիր` միասին հանգստանայինք,- քմծիծաղել էին,- միասին հանգստանայինք:
– Միասին էլ կարդայինք, չէ՞, կամ էլ` արվեստանոցս միասին կարգի բերեինք` դրսո՜ւմ… դրսերո՜ւմ:
– Չէ՛, ինչո՞ւ դրսերում` ներսում… ներողություն` ներսերո՜ւմ. մի խոսքով` ուսանողներիդ կխաբես:
– Էս ամառվա կեսին ուսանող կա՞, որ խաբեմ:
– Տեսա՞ր, նույնիսկ խաբելու օբյեկտ չունես, տեսա՞ր: Դե ասա՛:
– Դե՜… Քիչ ու մի՜չ…
– Ցո՛ւյց տուր,- և պահանջը զնդանին իջնող ծանր կռան էր եղել,- ցո՛ւյց տուր:
– Մեկ շաբաթից. դեռ ներկն էլ չի չորացել:
– Հիմա՛,- մեկը չէր, բոլորն էին,- հիմա՛, մեկ շաբաթում հանկարծ ու մի բան փոխեցի՜ր… Հիմա՛:
Եվ «Բաստիլը» գրավողների հաստատուն քայլերով հասել էին ծածկված դռանը, բացել այն, վառել լույսերը և…
«Քարացած» բառը` երբեմն ոչինչ չնշանակո՜ղ, անիմա՜ստ,- և… Եվ քարացած կանգ առել…
Ապա մի հառաչանք էր դուրս թռել կոկորդներից.
– Օ՜…
– Նկար է, էլի,- ասել էր հոգնած,- ո՛չ ավելի, ո՛չ պակաս, քան մի նկար:
– Ինքնադիմանկա՜ր…
Ո՞վ ասաց. «Ինքնադիմանկա՜ր…»:
– Այո՛, ինքնադիմանկա՛ր,- ու հոգնած փլվել մի թիկնաթոռի,- այո՛, ինքնադիմանկար:
Նստել էին…
Լռել…
Անչափելի երկար մի ժամանակ լռել էին մտամփոփ, ապա մեկը շեշտակի նայել էր ընկերոջ, իսկապես, հոգնած դեմքին, հակվել դեպի նա և.
– Ասում ես` դու ես, էլի,- հարցրել:
– Է, հա՛:
– Ասում ես…
Ընկերոջ խոժոռ հայացքի մեջ փորձել էր հասկանա՛լ հասկացածը. մի՞թե բան նկատեց…
Իսկ ընկերը.
– Ասում ես` ինքնադիմանկար է, էլի:
– Ասում եմ, ու դու էլ տեսնում ես:
– Ո՛չ: Ինձ թվում է…
– Ի՞նչը` ոչ, և ի՞նչ է թվում քեզ` եղածից ավելի` ի՛նչ:
– Ինքնա-դիմանկար-ըդ…
– Մի՛ կիսկսիր բառը…
– Չե՛մ կարող:
– Ինչո՞ւ որ:
– Դու գիտե՛ս:
– Չգիտե՛մ: Մի՛ կիսկսիր` ոչ բա՛ռը, ոչ նկա՛րը, և ամեն ինչ տեղը կընկնի:
– Չի՛ ընկնի, եթե ինքդ ես արդեն կիսկսել,- ասել էր ընկերն ու մռայլված փակել աչքերը:
Տարակուսանքով լռած ընկերները փորձել էին հասկանալ բառամարտի իմաստը. կարելի էր ասել, որ նկարը` ընկերոջ ինքնադիմանկարը, անկրկնելի էր, նույնիսկ… Բայց… Բայց` ի՞նչ…
Վերջապես ընկերը դանդաղ, այլ աշխարհից վերադարձածի նման` բացել էր աչքերը.
– Ուզում ես ասել` հորինո՞ւմ եմ… Չե՛մ հորինում, ես տեսա՛:
– Ի՞նչը:
– Իմ ներկայությո՛ւնը քո դիմանկարում:
Այժմ արդեն աչքերը փակելու հերթն իրենն էր.
– Որ-տե՜ղ:
– Վեր թռցրած ձախ հոնքիդ գծո՛ւմ:
Շունչները պահած ընկերներին թվում էր, թե այս անհասկանալի վեճում հենց հիմա լուծվելու է մի մե՜ծ, շա՜տ մեծ առեղծված կամ, որ նույնն է, աշխարհի լինել-չլինելու հարցը…
– Կարծո՞ւմ ես:
– Կարծո՞ւմ` ինչո՞ւ կարծում. մի՞թե քե՛զ… ձե՜զ,- և զայրացած նայել մյուսներին, ու դարձյալ,- մի՞թե քեզ այդքան դուր չի գալիս իմ… Ի՛նձ «ես» դարձրած այդ գիծս…
– Գոռոզությո՛ւնդ:
Ընկերը` սիրելի ընկերը, կարդացել էր լավ թաքցված գիծն ու հիմա ի ցույց դրել աշխարհին…
Արվեստանոցով մեկ ցրտի` «Օ՜», սարսուռ էր անցել` գուցե պատուհան բացվեց… այս ամառնակեսի՜ն…
– Գո-ռո-զու-թյու-նըս, բայց ոչ ձեզանից մեկն ու մեկի նկատմամբ:
– Իհա՛րկե, իհա՛րկե` ոչ մեր նկատմամբ, բայց, միևնույնն է` գոռոզությո՛ւնդ:
Գոնե մի ճանճ հայտնվեր ու խախտեր արվեստանոցի վրա ծանրացած («Ահա թե ի՜նչ») թանձր լռությունը, երբ իրենցից մեկն էլ էր ընդհուպ մոտեցել ու… ետ շպրտվել դիմանկարից.
– Օ՜…
– Ի՛նչ,- արդեն նախահարձակ էր եղել ինքը,- ի՛նչ:
– Աջ աչքիդ… Ավելի ճիշտ` կկոցած աջ աչքիդ… աչքի՜ս մեջ…
– Ի՜նչ…
– Մի՞թե… Մի՞թե ես քեզ իսկապես ներկայանում եմ այդքա՜ն…
– Այդքան` ի՜նչ,- արդեն հարցրել… Չէի՜ն հարցրել` հոգոցով հաստատել էին մյուսները, որ ինքը` հենց տվյալ հատկանիշի տերը, բարձրաձայնի ի՛ր… «այդքան ինչ»-ը,- այդքան` ի՜նչ…
– Շահասե՜ր…
Դանակով կտրեին` լռությունից արյուն կկաթեր, բայց, ի վերջո, ինչ էլ կաթեր, այն պետք էր կտրել… կտրատե՜լ, ապա և անպետք տարրերից ազատելով` տեղ-տեղ կարկատել…
– Դո՛ւ ասացիր:
Եվ արյան բոսորը` որպես թա՛նձր (հոմերակա՜ն) մի քրքիջ, դուրս էր հորդել բոլոր կոկորդներից ու հիմքերից թնդացրել արվեստանոցի՜… տա՛ն քարե պատերը.
– Հա-հա-հա՜…
Եվ ահա աշխարհը… ի՛ր բաժին աշխարհը լի ու լի նվաճած մեկն էլ` խեղդվելով ծիծաղից ու սրբելով արցունքոտված աչքերը.
– Մի հարցնող լինի… Հա-հա-հա՜… Մի հարցնող լինի,- ու մի պահ սպասել, որ այլոց վրա ծախսված ծիծաղի փշրանքները հանկարծ չխառնվեն իր ստանալի՜ք, տարիներո՜վ իր վաստակած ծիծաղին, ու երրորդել,- մի հարցնող լինի, թե քո ի՜նչ գործն է, որ սիրում եմ սիրուն կանանց, ու նրանք էլ` ի՜նձ…
Ընկերները զարմացած նայել էին նրան` դա՞ որտեղ հայտնաբերեցիր, որ, շարունակելով ծիծաղել, ընդհատ-ընդհատ նետել էր.
– Թե ինչո՞ւ ես… հա-հա-հա՜… իմ նվեր ստացած… հա-հա-հա՜… ասեղնագործ թաշկինակը… հա-հա-հա՜… դարձրել քո՛ նկարի գրպանի սեփականությո՜ւնը…
– Թաշկինա՜կը…
Եվ մի հախուռն.
– Հա-հա-հա՜…
– Թաշկինա՜կը, Դեզ-դե-մո՜-նա… թաշկինա՜կը…
Եվ, ինքնամոռացության գագաթնակետին` մեկն հազիվ էր կարողացել.
– Մի բա-ժակ-ջո՜ւր,- ասել:
Կամաց-կամաց լրջացել էին. էսպես հո ուղեղի կաթվա՜ծ էլ կստանան…
Բայց խաղը` ինչպիսին էլ լիներ, արդեն սկսված էր, և այն պետք էր հասցնել ավարտին, ու մեկը, իբր նեղսրտվելով.
– Մի՞թե ես նախանձ եմ, ա՛յ չարախոս…,- էր նետել:
Եվ բոլորը` «նախանձն» էլ հետները, ծիծաղել էին:
– Դու բարի՜ նախանձ ես…
– Նախանձի բարին չի՜ լինում,- չէր հանգստացել ծիծաղից խեղդվողը,- չի՜լի-նո՜ւմ…
Եվ դարձյալ հետևել էր պատասխանը.
– Դո՛ւ ասացիր:
Եվ դարձյալ.
– Հա-հա-հա՜…,- չնկատելով մեկուսի նստած և այդ ամենին անմասն մեկին. «…թե ի՜նչ գործ ունեիր այստեղ, կյանքից այս երեսառածների, իրենց ունեցած ու չունեցած մեղքերը սնապարծությամբ ուռճացնողների (տեսեք-տեսե՜ք) մեջ, որ երևի այդ,- ինչ-որ բառ կուլ տվեց` առանց ծամելու,- որ երևի նկարի ներքևում, որտեղ ընդամենը շրջանակի ստորին եզրն է… ո՜չ… շրջանակից էլ դուրս` հատակի՜ն, տեսել ու չտեսնելու են տալիս աներևույթ, բայց աչք ծակող կերպով վրձնված իր` անտերուդուրս կյանքի հորձանուտը նետվածի և հազար ու մի նվաստացումներով ու ինքնաոչնչացումների… նյութի՜ գնով` այլոց ոտքերի տակ թաղած շնորհքը…»,- ու վեր կենալով` հուշիկ դուրս եկել. «Ձեր ծննդից էլ առաջ ամեն ինչ պատրաստի ստացած շուն-շան որդիներ…»,- և փնթփնթալով ձուլվել հոգին ու միտքը պատած գիշերային խավարին…
Իսկ ներսում, չնկատելով այդ ինչ-որ մեկի բացակայությունը, դեռ շարունակվում էր.
– Բայց մի՞թե ես…
Եվ նորից.
– Դո՛ւ ասացիր:
Եվ նորից.
– Հա-հա-հա՜…
Եվ դարձյալ ու դարձյալ…
Եվ երբ վերջապես սպառելով ոչ միայն յոթ մահացու, այլև յոթ հազար յոթ հարյուր յոթանասունյոթ մեղքերի թվարկումը.
– Լա՛վ,- վեր էր կացել մեկը,- լա՜վ, մի՞թե էս բոլորիս մեջ գոնե` դեղի համար, մի լավ գիծ չես գտել…
Եվ մյուսներից ոչ պակաս հոգնած ու սպառված «մեղքեր բացահայտողը» կանգնել էր ոտքի.
– Մե՞կ, ինչո՞ւ մեկ. դո՛ւք, այժմ` ազատված ձեր մեկական, գուցե և հորինված, գուցե և ձեր կողմից ավելի հախուռն շեշտված վատ գծերից, որոնք ես ամբողջությամբ վերցրել եմ ինձ վրա, մաքո՜ւր եք` նոր ծնված մանուկների և սպիտա՜կ` վրձին չկպած կտավի նման,- ու ձեռքերը կախ գցելով` նստել` որպես համակ լռություն, և ապա,- իսկ հիմա,- ասել,- իսկ հիմա` գնացե՛ք խաղաղությամբ` արդեն ուշ է…
Եվ ընկերախումբը,- հա՛, էլի…- ոտքի էր կանգնել,- հա՛, էլի, էս ո՜նց էին մոռացել ժամանակի գոյությունը. ա՛յ թե օր… ա՛յ թե գիշեր էր, հա՜…
Եվ երեկոյան, այդ իսկ երեկոյան. ո՛չ ուշ և ո՛չ էլ շուտ, այլ երեկոյան, որից առաջ դեռ պետք էր քնել, ապա դուրս գալ քնեած վիճակից, մի խոսքով` ուշքի գալ, ուղղել ճմրթված դեմք ու մեջք, ոտք ու ձեռք… Եվ, ուրեմն, այդ իսկ երեկոյան, գիշերվա «արծիվ տղերքը» եկել-մի պահ կանգ էին առել պարտեզի բաց դռան առջև (մի՞թե մոռացել է փակել), ու մտքներում` ժպիտով ավարտին հասցրել ընկերոջ. «Գնացե՛ք խաղաղությամբ, արդեն ուշ է…»,- խոսքը. «…դարձյալ մնալու համար արդեն ո՜ւշ է, իսկ նոր եկած լինելու համար` շա՜տ շուտ…»:
Ու հիմա եկել էին ճիշտ ժամանակին, և դուռը…
Եվ մտերիմ ընկերոջ. «…Ասում ես` դու ես, էլի…»,- մարմնով սարսուռ անցավ. «Մի՞թե համոզված էր, որ…»:
Որ կանգնել էր դիմացները և.
– Էլի ինչու եք եկել,- հարցրել առանց հարցի,- այսօր չէի՞ք այստեղ…
– Դա հարյուր տարի առաջ էր:
– Հա՞, որ…
– Իհա՛րկե,- հաստատեցին` ծանր ու մեծ տմբտմբացնելով գլուխները,- իհա՛րկե, հարյուր տարի առաջվա՛ այսօրը, իսկ հիմա արդեն հարյուր տարի հետոյի՛ այսօրն է:
– Շա՜տ եք առաջադիմել…- ասաց առանց հույզի նշույլի,- շատ եք…
– Եկել ենք,- կտրեցին խմբովին,- եկել ենք նկարը նորից տեսնելու:
– Իզո՛ւր, նկարն արդեն չկա:
– Ինչպե՜ս…- շեշտակի նայեցին նրան,- ինչպե՜ս…
– Դա արդեն ո՛չ ինձ, ո՛չ էլ ձեզ է պետք` անցած մի շրջան, և ես այն ջնջեցի…
– Բայց` մե՛ր անցած շրջանը, և դու իրավունք չունեի՜ր…
– Իհա՛րկե, ունեի. իմ դիմանկարը` ես:
– Մե՛ր դիմանկարը… Այսքան մարդկա՜նց դիմանկարը… Դու իրավունք ունեի՞ր միանգամից ջնջելու մեզ` բոլորիս…- և կրկնել աներկբա,- մե՛ր դիմանկարը:
– Դորիան Գրեի՛:
– Մե՛ր:
– Ձեր անցյա՜լը,- մեկ առ մեկ նայեց նրանց ու բարի ժպտաց,- ձեր անցյա՜լը…
– Այո՛, անցյալը, և այն իրավունք ունե՛ր ապրելու… Դու… Դու չէի՜ր կարող, դու իրավունք չունեի՜ր…
Հոգնած նայեց ձեռքերին.
– Չունեի՜…
Մի պահ լռություն տիրեց, և ապա.
– Ապրե՛ս,- հասկացան ու թեթևացած շունչ քաշեցին ընկերովի,- ապրես՛… Իսկ հիմա… Իսկ հիմա ներս գնանք, որ այս ծաղիկները («Ծաղիկնե՞րը… Ծաղիկնե՜րը») նվիրենք «նրա՛նց» ու խմենք` «նրա՛» հետ միասին…
