ԿԵՆԴԱՆԱԿԱՆ ԱՇԽԱՐՀԸ ՄԵՐ ՏԵՍԱԴԱՇՏՈՒՄ / Ալիս ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ

Ինչո՞ւ է վաղնջական ժամանակներից կենդանու վարքը, գուցե և` էությունը, ոչ միայն մարդու, այլև հին աստվածների հետաքրքրության առարկան եղել: Զուր չէ, որ Աստծու արարած կենդանիներից յուրաքանչյուրն ունի մեկ ընդգծված հատկանիշ, իսկ մարդկային հասարակության մեջ հանդիպում են բոլոր կենդանական տեսակներից յուրաքանչյուրինը: Երբեմն այնքան, որ կենդանական հատկանիշների և մարդկային բնավորությունների միջև համեմատության եզրեր գտնելը շատ երևակայություն չի պահանջում: Կարող է նույնիսկ թվալ, որ Նոյը ոչ թե կենդանիների տեսակներ էր հավաքելլցրել տապանը, այլ նրանց հատկանիշները: Անգամ դիմագծերով, մարմնի կառուցվածքով մարդկանց կարելի է համեմատել այս ու այն բարի կամ չար կենդանու հետ: Երբեմն որևէ կենդանական հատկանիշ այնքան ցցուն է լինում մարդու մեջ, որ ստիպում է մտորել գենետիկական նույնության մասին, որը և արել են հնում, ու դեռ անում են ժամանակակից քաղաքակրթությունից հեռու մնացած ցեղերը:
Աշխարհի դիցարանը, ինչպես նաև Աստվածաշունչը, լեփ-լեցուն է կենդանիներով, որոնցից յուրաքանչյուրը զուգահեռներ ունի մարդու կամ մարդու` տվյալ կենդանու նկատմամբ վերաբերմունքի հետ: Այս առումով մեր դիցարանի զարդն, իհարկե, Քուռկիկ Ջալալին է: Մեր էպոսի Սանասարը ոչ միայն պետք է գտներ, ոչ միայն որսար նրան, այլև նրան սանձահարելիս ստիպված էր մեծ ճարպկություն և ուժ գործադրել: Հրեղեն ձին նրանից ազատվելու (գուցե փորձելո՞ւ) համար իջավ ծովի հատակը, հասավ մինչև արևը, որ այրի իր հեծյալին (գուցե, որ թրծի՞), իջավ խորը կիրճի մեջ (գուցե, որ այնտե՞ղ մնա Սասնա զարմի վախն առմիշտ): Եվ միայն այն ժամանակ, երբ սպառվել էին Քուռկիկ Ջալալիի ուժերը (գուցե հնարքնե՞րը), նա հնազանդվեց հերոսին ու դարձավ ոչ միայն նրա, այլև նրա զարմի այր մարդկանց բարեկամը, խորհրդատուն ու օգնականը:
Մեր գեղարվեստական գրականությունը հարուստ է կենդանական աշխարհի ներկայացուցիչներով: Միջնադարը և հատկապես Այգեկցու ու Գոշի առակները առատ են մեկը մեկից զարմանալի ու բազմազան կենդանական կերպարներով: Սայաթ-Նովան իր սիրուհուն համեմատում, գրեթե նույնացնում է ամենագեղեցիկ թռչունների ու նժույգի հետ. «Յիփ նըստում իս, թութի ղուշ իս, /Յիփ կանգնում իս` ռաշ, նազանի»:
Հայ նոր գրականության մեջ կենդանիներն, ինչպես շատ այլ դեպքերում, այս դեպքում ևս իրենց բազմազանությամբ առաջին անգամ ի հայտ են գալիս Րաֆֆու ստեղծագործություններում: Նրա գործերում կհանդիպենք ագռավին, գոմեշին ու եզանը, ձեռնասուն ոզնիներին, աքաղաղին (նույնիսկ` «գեղասեր ճաշակ ունեցող»), խորամանկ վիթին, որսորդական բարակներին, երեներին, վարազին, ձիերին (հատկապես Սամվելի ձիուն, որ մոր հրամանով ոտքից գլուխ պճնված էր որսի համար), կրիային, նապաստակին, մժղուկներին, որոնք «ծծում են մարդու արյունը և տեղը թույն են թողնում: Այդ երկրի ճակատագիրն է` ծծել բոլոր հյութը, կշտանալ, իսկ տեղումը թույն թողնել», արագիլին, աղվեսին, արծվին (սրանք հոդվածներից մեկում հիշված առակի հերոսներն են, իսկ պատմությունը` հերոսները փոխված «Չարի վերջ»-ն է): Բայց այս բոլորի մեջ առանձնանում է Չորա գոմեշը, որին երկար ձմեռից հետո գոմից դուրս թողնելու տեսարանը փառահեղ է («Խենթը»): Նրան միայն տանուտեր Խաչոյի դյուցազուն որդիները կարող էին զսպել: Սքանչելի է նաև Փիշանգի` քարավանի առաջնորդ ջորու կերպարը («Կայծեր»). «Նայելով այդ խելացի անասունի վրա, ես մտածում էի` որքա՜ն լավ կլիներ, եթե այդ երկրի առաջնորդները այդպես բարեխիղճ կերպով կատարեին իրանց պաշտոնը, որպես այդ սպիտակ ջորին»: Րաֆֆուց հետո Թումանյանն է կենդանիների մի ամբողջ պատկերասրահ ստեղծել, որում իրենց բնորոշ գծերով երևում են աքլորը, շունը, կատուն, գելը, եղջերուն, ծղրիդը… Բակունցի Սպիտակ ձին, Ստ. Զորյանի Ճանապարհորդ Ջեկոն, Չալանկը, Դ. Դեմիրճյանի Խուժանի շունը, մրջյունները, (Սարոյանը նույնպես ունի ֆանտասմագորիկ պատմություն մրջյունների մասին` նույն վերնագրով), Մուկիկը, Արջուկը… Մեր ժամանակակից ու ամենաժամանակակից գրականությունն էլ հարուստ է կենդանական աշխարհի բնակիչներով: Հիշարժան են Համաստեղի «Զրույց շունի մը հետ», «Նապաստակի մը օրագիրը»: Գլուխգործոցներ են Հ. Մաթևոսյանի «Գոմեշը», «Ալխոն», «Նարինջ զամբիկը», Ա. Այվազյանի «Ձիերին հատկացված ճանապարհը», «Տոլստոյի զրույցը իր ձիու հետ» (ակնարկ կա «Խոլստոմերին»), «Չիխլին»… Վախթանգ Անանյանի կենդանական աշխարհն էլ, դե, առանձին նյութ է: Վանո Սիրադեղյանի «Գառ – ախպերիկը», Հովիկ Վարդումյանի` շան հավատարմության մասին «Պահապանը», «Անմահը», «Բարև, Ջեկո», «Վերադարձ» պատմվածքները, «Ինտերնացիոնալը»` պատերազմի դաշտում հայտնված կատվի մասին, որ կարծում էր, թե երկու կողմերում էլ յուրայիններ են, բայց սպանվեց ադրբեջանցու գնդակից: Կատվի մասին, գուցե ավելի շատ նրա տիրոջ մասին է Գրիգի «Հիսուսի կատուն»: Շան մասին մի զարմանալի ողբերգական պատմություն է Լ. Շահնուրի «Փողոցային գաղտնիքները»:
Թվում է, թե Ջ. Լոնդոնի «Սպիտակ ժանիքում» ամեն ինչ ասված է թե՛ շան հավատարմության, թե՛ նրա զգացողությունների, թե՛ նրա դիտողականության մասին, բայց նրանից հետո եկած գրողներից շատերը չեն կարողանում շրջանցել այս թեման. գուցե կենդանու հետ նույնացման ֆենոմե՞նն է այստեղ: Ի դեպ, համարվում է, որ աշխարհի գրականության մեջ առաջին խոսքը շան հավատարմության մասին Հոմերոսինն է: Հիշենք, թե ինչպես Ոդիսևսի Արգուս շունը 20 տարի անց ճանաչեց իր կերպարանափոխված տիրոջը և գուցե հենց երջանկությունից էլ մեռավ:
Կենդանիները նաև Յուրի Սահակյանի, Սուրեն Մուրադյանի, Երվանդ Պետրոսյանի ու երեխաների բազում սիրելի կերպարներն են:
Բնության հետ իր ֆանտաստիկ կապով հատկապես աչքի ընկնող մեր ժամանակների մյուս մեծ գրողի` Զորայր Խալափյանի ստեղծած կենդանական աշխարհը նույնպես բազմազան է ու առանձին ուսումնասիրության նյութ:
Ու քանի որ այս տարի լրացավ մեր հզոր արձակագիրներից մեկի` Աբիգ Ավագյանի 100-ամյակը, արժե մի քիչ ավելի երկար կանգ առնել նրա ստեղծած կենդանիների կերպարների վրա, այո՛, կերպարների, որոնցով հիացածությունը գրողից փոխանցվում է մեզ և մեկընդմիշտ տպվում մեր հոգու հիշողության մեջ:
Խոսող վագրերը, մեռնող ուղտը, պար եկող արջը, առյուծը… Այդ «հնոցային երկրի», այդ «հնոցային լեռնաշխարհի», դաժան ու անհրապույր անապատների մեջ մարդը կենդանու, գազանի հետ ձուլվում է ավելի հեշտորեն, քան իր նման մարդու հետ: Եվ, ամենակարևորը, այդ դաժան ու առերևույթ նույնիսկ տգեղ բնության մեջ` մի փոքրիկ օազիս եղեգնուտում, ահա ապրում են զորեղ ու գեղեցիկ վագրերը, որոնց մորթին շատ թանկ է, ու դրա համար էլ իրենց սպանում են, իրենց ձագերին գողանում ու վաճառում են: («Հարավային տենդ»): Չափից դուրս հավաստի է խոսում ծեր վագրը կապույտ ջրից խմելու եկած մարդու հետ: Կասկած անգամ չես ունենում, որ վագրը ամեն ինչ գիտի իր ցեղին սպառնացող վտանգների, ճակատագրի մասին ու գտել է հենց այն մարդուն, ում կարելի է վստահել դաժանության մեջ չափ ու սահման չիմացող, ագահ որսորդ Վալի Սեյֆիին իրենց դատաստանին հանձնելու գործը:
Գրեթե նույն այս պատումը` այս անգամ ծեր որսորդի ապրումների դիտանկյունից, տեսնում ենք մյուս պատմվածքում («Բենդ գյուղի վերջին մարդը»): Որսորդ Շեմսին այն աստիճան է շլացրել վագրի գեղեցկությունը, որ նա չի կրակում մայր վագրի վրա, չի գողանում նրա ձագուկին: «Շեմսը չկարողացավ հրացանի փողն ուղղել դեպի այդ հրաշալի գազանը, հափշտակված միայն նրան էր նայում: Իսկ վագրն իր մռայլ հայացքը չէր պոկում չարաբաստիկ քարանձավից: Նա ջուր խմեց, չլիզեց, չփայփայեց ձագին: Ինչպիսի՜ մորթ, Աստված իմ, արևից ու եղեգների փայլից ոսկևորված ասես ճաճանչում էր այն, փշերի պես սուր ու դաժանորեն ցցված նրա բեղերը թվում էր կայծեր են արձակում: Մորթու առևտրականները դրա համար առատորեն բաց կանեին իրենց քսակը, ոչինչ չէին խնայի, բայց ինչպես կարելի է աշնան այդ աստվածային արևածագին սպանել, մորթել այդպիսի մի կենդանի գեղեցկություն: Գոնե թողնեն, հեռանան դեպի եղեգնուտը, մտածում էր ծերունին, որովհետև նա այնուամենայնիվ վախենում էր, որ վագրը կարող է իր փայլատակող շքեղությամբ հանկարծ գայթակղեցնել, մոլորեցնել իրեն»: Որսորդը, որի «որսորդ» անունն իսկ ասում է, որ ինքը երբեք չպետք է նույնանա իր որսի հետ, ահա չի կարողանում իրեն արգելել, չվայելել բնության այս պահը, չգերադասել այն` զորեղ որսին տապալելու, նրա մորթին սեփականելու հաճույքից: Կա՛մ պահն էր հրաշալի, որի նմանին երբևէ չէր հանդիպել ծեր որսորդն իր երկար կյանքի ընթացքում, կա՛մ մի այլ բան էր պատահել: Գուցե գեղեցիկը կյանքում առաջին ու վերջին անգամ այցի էր եկել նրան` իր ամբողջ մեծությամբ… ու այս երանավետ պատկերը նրա հետ էր լինելու մինչև ամենավերջին պահը` մահապատժից անմիջապես առաջ:
Ահա և Միրզա Ամիր խան արջը, որ կարծես հենց սկզբից էլ հասկացել էր, որ իր տերը` Լոֆթ Ալին, «փոքրիկ խեղճ մարդը, ամենախեղճը», որին երբևէ տեսել է պատմողը, իր խսիրե ծվատված գլխարկով, չպետք է իր նման հուժկու արարածի տերն ու իրեն «ման ածողը» լիներ: Մի օր էլ, հենց հանդիսականի աչքի առաջ թողնում է, հեռանում: «Արջը միանգամից փախավ, այնքան անսպասելի, որ բոլորին թվաց, թե դա ներկայացման սկիզբն է»: Իր միանգամից փախչելը չէր կարող երկար տարիներ ծանրութեթև արած չլինել անտառի զորեղ զավակը: Ու ես` ընթերցողս, ականատեսը եղա այդ հազվագյուտ պահին ու հասկացա արջին, հասկացա նրա խեղճ տիրոջ վիշտը:
«Ուղտը մեռավ»: Սա չորս էջանոց այս փառահեղ պատումի վերնագրիրն է: Այնպե՜ս ուզեցի Աբիգ Ավագյանից սովորել, թե ինչպե՞ս կարելի է մի մարդկային ու մի ուղտային կյանքի ողջ պատմությունն իր շքեղությամբ ամփոփել ընդամենը այսքան սահմանափակ ծավալի մեջ: Սահմանափակ է, շա՜տ սահմանափակ է նաև տարածքը, որտեղ կատարվում է ուղտի ու մարդու հրաժեշտի արարողությունն այս աշխարհին: Նույն դժոխային անապատն է: Մի քիչ է մնացել մինչև օազիսը, որտեղ` մի քանի խեղճուկրակ արմավենիների ստվերում ավելի թեթև կլիներ Սաբուր ուղտի` կյանքին հրաժեշտ տալու պահը: Բայց ուղտը չի կարողանում: «Դե որ չես կարողանում,- ասաց Նաբիբը,- մի՛ կարողացիր»: Այստեղ էլ` օազիսից մի քիչ հեռու, կարող է կայանալ մարդու և ուղտի վերջին, զմայլելի զրույցը: Զրույց է սա, քանի որ մեկը խոսում է մարդկային լեզվով, մյուսը հասկանում է այդ լեզուն, ինչպես որ տասնյակ տարիներ շարունակ եղել էր: Այս ուղտի աչքի առաջ էին տեղի ունեցել նախկին քարավանապետ Նաբիբի կյանքի ամենակարևոր դեպքերը, որոնցից ամեն մեկը թեև մի ամբողջ վեպի նյութ է, բայց կարողացել է գրողի գրչի զորությամբ ամփոփվել մի քանի տողում, ու երգվել բանաստեղծության պես ռիթմիկ, պոեմի պես մեղեդային… «Այս Լութ անապատում կարծես թե ոչինչ չի փոխվում: Երեսուն տարի առաջ էլ նույն հորիզոնն էր, նույն նարնջակարմիրը, նույն ավազաբլուրները, որոնք իրիկնամուտներին սկսում էին բոցավառվել, օազիսների խեղճ արմավենիները, քարավանները, որոնք ավազաբլուրների արանքով գնում էին փառավոր զրնգզրնգոցներով»:
Դեռ երկու ամիս առաջ ավտոբուսով անցնում էի Իրանի այդ ավազաբլուրների, դաժան լեռների միջով ձգված ճանապարհներով ու մտածում էի իր նմանը չունեցող մայրամուտի մասին, որ հարկ է համարում այստեղ երևալ իր ամբողջ շքեղությամբ, այս խստաշունչ երկրում, ամեն մեկի աչքին չերևացող այն հպարտ ու հզոր առյուծների, շքեղ վագրերի մասին, որոնք կարողանում էին ապրել, սերունդներ տալ` մինչև 20-րդ դարի 50-ականները, որովհետև՞… որովհետև սա էր իրենց ՀԱՅՐԵՆԻՔԸ: Այնուհետև նրանց երևալու մասին հիշատակություններ չկան… Եվ ի՜նչ լավ է, որ նրանց մասին վերջին հիշողությունները պահպանվել են մեր գրականության մեջ…