ՊԱՐՈՒՆԱԿ ՉՈՐՍ
1
սուրահ
Կիզիչ ամառվա բացօթյա սրճարանում ծղոտե հյուսկեն սեղան-աթոռների կոշտ սառնությունից ելնող անտառի հոտն անգամ էկրանի հակառակ կողմից էր հասնում Նայողին: Իսկ այդ պահին էկրանին հայտնվել էր աշխարհի վերջից առաջ նկարահանված մի տեսանյութ, որով փաստում էին, որ կար ժամանակ, երբ մարդիկ, իրար չհանդուրժելով հանդերձ, դեռ հարգում էին միասին սրճարան մտնելու և բազկաթոռների մեջ մխրճվելու բացառիկ հաճույքը հավասարապես զգալու մարդու իրավունքը:
Թեպետ մեծագլուխ հրեշներն ու գաճաճ չար ոգիները կամ հավերժահարսերն ու հրեշտակներն անհիշելի ու անիմանալի ժամանակներից կարծես մնացել էին Նայողի կարդացած գրքերի հորիզոնական էջերում և նրանց վրա կառուցված ուղղահայաց համատեքստում, բայց և այնպես, լաբորատորիայում փակվելուց ու զարմանալի զուգադիպությամբ աշխարհի կործանումից փրկվելուց հետո Նայողը, այս էլ քանիերորդ անգամ զգում էր, որ մի բան այն չէր իր գանգի խորքում կամ, գուցե, լաբորատորիայի` կորուսյալ աշխարհին անհասանելի ու անտեսանելի սահանքներում, կամ հենց այդ հեռու հեռացած ու դեռ ցանկալի աշխարհում: Բայց ի՞նչը և ինչո՞ւ, ո՞վ գիտեր. ամեն բան դեռ մութ էր մնում: Առեղծվածը դեռ գայթակղիչ էր, բայց արդեն ցավ էր պատճառում հուսահատեցնող անորոշությամբ: Նայողը գլխի էր ընկնում, որ իր զգայարաններին վստահելն արդեն վհատեցնում էր, հարկավոր էր գործի դնել ողջ ներըմբռնումը, որպեսզի եկող արհավիրքը կամ լույսի ճառագումը, կամ անսպասելի մի խոտորում մինչև լաբորատորիա հասնելն իրեն զգալ տար, և ինքը վերջին հնարավորությունը ձեռքից բաց չթողներ, փրկվելուց առաջ գոնե հասցներ Քննողին էլ փրկել կամ գոնե գրկել և ուսին թփթփացնել:
«Օ՜ֆ, օ՜ֆ, մարդ չգիտի` հույսը դեռ մարդո՞ւ վրա դնի, թե՞ մեկընդմիշտ ձեռք քաշի բանականության հետ կապված սին հույսեր փայփայելուց», – մտմտաց Նայողն ու գլուխն առավ ափերի մեջ:
Նայողը թեպետ դեռ փոքր-ինչ կասկածում ու տատանվում էր ընդունել, որ իր միտքը բաց էր գաղտնիքի առաջ, բայց իրեն ներշնչում էր, որ կարող էր կռահել այն, ինչը վարպետորեն քողարկված էր մտքից: Մի կողմից երևակայում էր, որ մարդու միտքն ու բանականությունն ավերող չար ոգիները` շիդարք, ամենայն հավանականությամբ, իրենց սև գործն արել էին` նպաստելով մարդկանց աշխարհի կործանմանը, մյուս կողմից միտքն ընդվզում էր` հարցը կախելով ջրահեղձ աշխարհի գլխին. «Մի՞թե մարդուց զորեղ չար ոգի կար»:
Եվ հիմա Նայողն զգում էր, որ շիդարք ելքը գտել էին նաև լաբորատորիա սողոսկելու և այստեղի բնակիչներին վնասելու` խելքը գլուխներից առնելու, միտքը պղտորելու տիեզերական առաքելությամբ: Թե մտքիդ դուռը բաց պահես, թեկուզ մի բարակ շողի չափ արանք մնա, ներս ու դուրս անողները ցեխոտ ոտքերը կմաքրեն գույն-գույն գորգիդ վրա և առանց աչքները թարթելու` կջնջխեն ու պատառ-պատառ կանեն թանկարժեք գանգատուփդ, բայց եթե անգամ յոթ կողպեքի տակ փակ պահես միտքդ, լեզուդ ատամներիդ արանքում կծմծես, միևնույն է, աքացի տվողները վայրագ ոհմակով կհարձակվեն ու կփշրեն փականները, մտրակելով կհալածեն, կարտաքսեն ու կմեռցնեն այն, ինչն իրենց չունեցածն է: Այդպես էր լինում, այդպես եղավ:
Նայողից անկախ` Քննողը նույնպես զգայական պատրանքներ էր ունենում, որոնք որքան էլ ցնորական բանդագուշանք հիշեցնեին, միևնույն է, իրական էին թվում, ինչպես լաբորատորիան, գրանցամատյանն ու Նայողը, որ վերջերս հաճախ էր դատարկ հայացքն աջ ու ձախ հառում` գլուխը տմբտմբացնելով, ձեռքերն ու ոտքերն անկանոն թափահարելով, կարծես մի աներես ճանճ էր քշում կամ մեղուների պարսից խույս տալիս: Լույսերի գվվոցը հաճախ էր փոխվում մեղվաբզզոցի, և այդ լսողական պատրանքից Նայողի ջղերն այնքան էին քայքայվել, որ նա ոչինչ չէր ուտում, չէր խոսում Քննողի հետ, անգամ հևասպառ չէր մոտենում էկրանին, որից այնկողմ` կաթնամշուշ մեգի մեջ, մի ժամանակ Աջն ու Ձախն էին լողում, իսկ հիմա մշուշն անշունչ ու անմարդ տարուբերվող ճոճք էր հիշեցնում:
Քննողը հիշում էր. վեց-յոթ տարեկան երեխա էր, երբ տատը ջրահարսերի ու հրեշտակների մասին հեքիաթներ պատմելիս հարցնում էր. «Իսկ գիտե՞ս, թե որտեղ են ապրում հրեշտակները», ու ինքն էլ պատասխանում էր` սկզբում չարաճճի հրճվանքով ականջը դեմ տալով իր շուրթերին, որպեսզի պատասխանը գաղտնի մնար իրենց արանքում, հետո, իբր հիասթափվելով իր անգիտությունից` ծածուկ օգնության էր հասնում ու ականջին շշնջում. «Հրեշտակների տունը երկինքն է, ա՜յ էն երկինքը, որտեղ աստղերն իրար հետ մրցում են` մեզ իրենց լույսից բաժին հանելու համար»: «Տա՛տ, իսկ այս երկնքից այնկողմ էլի՞ երկինք կա», – հարցնում էր փոքրիկ Քննողը: Եվ հնչում էր զարմանահրաշ պատասխանը. «Էն էլ ինչքաաաա՜ն»: «Հա՞, տատի՛կ», – պատասխան պահանջելով` զարմանում էր տղան: «Մեր աստղոտ երկնքից հետո հրեղեն երկինքն է գալիս, որտեղ Աստված ապրում է հրեշտակների և մեծ սրբերի հետ»: «Աստվա՞ծ, Աստված ի՞նչ է, տա՛տ»: «Աստված Նա է, ով ստեղծել է մարդուն, աշխարհն ու տիեզերքը»: «Բա Աստված ումի՞ց է ծնվել»: «Աստվա՞ծ: Աստվա՛ծ», – տատը կմկմում էր ու լռում: «Բա հետո՞, մեր երկնքից հետո քանի՞ երկինք կա, տատի՛կ»: «Ըմմմ, յոթը հաստատ կլինի, որովհետև երբ քեզ գրկում եմ ու սեղմում կրծքիս, հայտնվում եմ յոթերորդ երկնքում, էդքանը հաստա՛տ գիտեմ»:
Հետո, շատ հետո, երբ Քննողն արդեն աշխարհով մեկ ճանաչված գիտնական էր, նաև ինը երկինքների մասին իմացավ, բայց միևնույն է, հարցը մնացել էր աստղոտ երկնքից կախ. «Բա Աստված ումի՞ց է ծնվել»: Աստված ծնվե՞լ է: Աստված ո՞ւր է գնացել, որտե՞ղ է պատսպարվել` մարդկանց թողնելով անտեր-անտիրական: Աստված ինքնակա՞մ է հեռացել մարդկանց աշխարհից, թե՞ մարդիկ հավաքվել են անասունների հոտի պես, հոխորտացել Աստծու դեմ, պախարակել, դատափետել և կատաղության պահին որոշում կայացրել. «Աքսորե՛լ Աստծուն: Դատապարտե՛լ անվերադարձ աքսորի: Արտաքսե՛լ մարդկանց աշխարհից: Ի կատա՛ր»:
2
սուրահ
Ասում են` մի տարաժամ պահի, երբ Քննողի մտքում հոլի նման պտտվում էր ժամանակին խոզերի առաջ նետած իր մարգարիտներից մեկը. «Մեռնող օրվա վերջին կամքը` ապրել մինչև լուսաբաց», լաբորատորիայի օդն այնքան թանձրացավ, որ շնչելը կապար կուլ տալու պես անհնար եղավ: Քննողն անօգնական ցնցեց մարմինն ու հեքիաթի ջրապտույտում հայտնված կախարդի նման խելագար արագությամբ ալիքվելով` անհետ չքվեց կանգնած տեղում: Մեկը լիներ` հետո Քննողին պատմեր, թե ինչ աներևակայելի վառ ու գունեղ էր նրա անհետացումը: Օդը խտացավ, ջրի նման երփներանգվելով` գալարվեց, ու իր մեջ պտտելով աչքերը զարմանքից պլշած Քննողին` կոկորդիլոսի երախը բացեց և կուլ տվեց նրան: Կախարդա՜նք:
Երբ կադրը փոխվեց, ջրի տակ անցած անտառի խորքում, որտեղ ծառերի ճյուղերը թևանցուկ էին արել իրար, իսկ թփերը, կքանստած երեխաների պես, շուրջկալել էին հաստաբուն ծառերը, որտեղ ջուրը, ռիթմիկ տարուբերվելով, օրորում էր հսկա ջունգլին` կարծես ամենքին ու ամեն բան քնեցնելու մայրական բնազդով տարված, լույսի մի բարակ շիթ, երկարածամ գիսաստղի պես պոչը թափահարելով, հարվածեց ջրին ու ճեղքեց այն` ծեքծեքուն ալիքներ գոյացնելով:
Եղջյուրները ծառերի ճյուղերին հարվածելով, աժդահայի քայլերով թփերը ոտնատակ տալով` կարծես կեսօրվա զբոսանքի էր ելել մարդու դեմքով ու բրդոտ կենդանու մարմնով մի արարած, որին նայելիս ծանոթ մեկին էիր հիշում, բայց հաջորդ պահին վանում էիր տեսիլքը, քանի որ մարդու անմազ դեմքը դեռ մարդու գոյություն չէր վկայում: Եղջերավորը հանգիստ շնչում ու արտաշնչում էր ջրի մեջ, երբ քթից դուրս եկող օդը պղպջակներով գալարվում ու վեր էր ելնում: Զարմանալին այն էր, որ ջուրը չէր խցանում քթանցքերը, այլ կարծես քամվում, մաղով անցնում էր միայն թթվածինը` ջրի շիթերը հետ շպրտելով այնպես, ինչպես թենիսի գնդակն է դիպչում դաշտով մեկ ձգվող ցանցին, հետ գալիս հարվածողի կիսադաշտ ու ընկնում նրա քթի տակ: Եղջերավորի հանդարտ շնչառությունը ջրի տակ ո՛չ միայն նրա հոգու և մտքի ներդաշնակությունն էր մատնանշում, այլև ջրի մեջ մարդու գլխի և կենդանու մարմնի գոյելու համար ստեղծված նպաստավոր պայմանները:
Եղջերավորը վստահորեն առաջ էր անցնում` առանց կասկածելու գլխին գալիքը. ոտքերի տակ հողը փափուկ ճկվում էր, փոքր-ինչ փոս ընկնում, բայց նրա մարմնի ծանրությունից ու ջրի առատությունից այնքան չէր սորվում, որ Եղջերավորը խրվեր ու մտներ հողի տակ այնպես, ինչպես ճահճի մեջ են անհույս անհետանում: Անտառի բարակ կածանով բրդոտն այնքան ճապուկ էր քայլում, կարծես ձեռքին կողմնացույց կար ու ոչ մի վայրկյան չէր մոլորվելու, որքան էլ անանցանելի ջունգլի հիշեցներ շուրջը տարածվող ծառաշատ ու մոլախոտածածկ անտառը: Եղջերավորը չէր վարանում, որ ճիշտ ուղղությամբ էր գնում, քանի որ ճանապարհն իրենից լավ գիտեր, թե ուր տաներ ճամփորդին:
Կողքից նայողին կարող էր թվալ, թե ջրի տակ նույնպես կյանք գոյություն ուներ այն մարդանման արարածների համար, որոնք ո՛չ լողակներ ունեին, ո՛չ խեցիներ, բայց շնչում, քայլում ու ապրում էին ջրի մեջ: Եվ ճիշտ կթվար: Երբ նոր միջավայր է ստեղծվում, այդ նոր պայմաններին հարմարվողների թիվն աճում է օրըստօրե, եթե` ոչ, միջավայրը պահ է տրվում հավերժությանը` դատապարտված մեկուսացման:
Բայց մի պստիկ գաղտնիք կար, որը կողքից նայողին դեռ հասանելի չէր, սակայն շուտով, շատ շուտով ջրի երես էր ելնելու և օգնելու էր, որ աշխարհը կամաց-կամաց իրեն թափ տար, ջրից դուրս գար` ծուռթաթ արջի պես շուրջբոլորը ցողելով տաք ու քաղցրահամ ջրով: Ջրի երեսին լողացող տաշեղները վկայում են ջրի տակ անցած ծառերի կյանքը: Քննողը ջրի մակերևույթին տաշեղներ տեսնելու և մանրադիտակի տակ զննելու իսկական վարպետ էր, բայց այդ պահին գլխում վզվզացող քամին խանգարում էր կանգ առնել մի կոնկրետ իրողության կամ երևույթի վրա ու եզրահանգումներ անել: Արդեն անհնար էր: Դեռ անհնար էր:
3
սուրահ
Նույնիսկ Եղջերավորի մարդեղեն դեմքին տանջահար սպասումի հետքեր երևացին: Չորս ոտքն անփութորեն իրար զարկելով` հարբածի երերուն քայլքով նա դեմ ընկավ արահետի եզրին վեր սլացող բարդու բնին, աչքերից թափվող արցունքը կաթեցնելով վերին շրթունքին` գլուխը թեքեց ու դրեց ոտնատակ փռված կանաչ մարգագետնին: Այտը դանդաղ քսմսվում էր խոտի փափկությանը, որը ջրի մեջ հեզիկ նվաղում էր ու կարծես կարոտով պատասխանում այտի գգվանքին: Եղջերավորի ռունգերը հաճույքից լայնանում էին` ջուրն ագահաբար կլանելով և աղմուկով դուրս մղելով, խաթարում միջավայրի անխռով անդորրը:
Ժամանակներ շարունակ ջունգլին հաղթահարածի հոգնություն իջավ Եղջերավորի աչքերին, և քունը հաղթեց նրա բրդոտ անգեղությանը: Անտառով մեկ օրորվող ծանր ջուրը հանկարծ փոթորկվեց, ու մի ակնթարթում Եղջերավորի` արդեն լայնաբաց աչքերի առաջ հայտնվեց Գաճաճ չար ոգին, որից ամբողջ անտառը զարհուրում էր, բայց և պատահելիս` շողոքորթ, քաղցր-մեղցր ժպտալով` մեծ ու փոքր, մարդ ու կենդանի, սողուն ու թռչուն գլուխ էին տալիս, մի կողմ քաշելով, թևն ընկած` տաք-տաք զրուցում էին, անկեղծանալով` սիրտները բացում էին մինչև հոգու գաղտնարանները, որդիաբար վստահում էին նրան` իբրև մերոնքականի, ջուրը ճեղքելով` ոտքերն էին լվանում, բայց քանի որ ջուրը հոսում մաքրվում էր կեղտաջրից, ոտնալվա նախաձեռնողներն անկարող էին այդ ջուրն ամբարել ու խմել, ուստի` ծանրումեծ մերսելով Գաճաճի ամեն մի ոտնամատը, հազար ու մի վախեր թաքցնելով` իրենց անշահախնդիր ու անխնա նվիրումն էին հավաստում Չարի ոգուն:
Գաճաճն այս անգամ ավելի համեստ էր իրեն պահում. ոտքերը հավաքել էր տակին ու ծալապատիկ նստել մարգագետնին փռված զմրուխտե սավանին, որ նույնն էր, թե գահից իջնելիս ոտքը ո՛չ թե նախշուն ու փափուկ գորգին, այլ հողը ծածկող եղեգնյա խսիրին դներ: Բա Գաճաճին պատի՞վ էր բերում այդքան իջնելը: Բայց դե, պատիվը մի կողմ էր դրել ու իր անհաս բարձունքներից իջել` հավասարվել էր Եղջերավորի գետնաքարշ դիրքին: Ինչե՜ր ասես, որ չեն անի գաճաճները խելագարված, հատկապես, երբ տեսանելի են եղջերավորների անանց փառքն ու սին վայելքները:
4
սուրահ
Ավա՜ղ, Եղջերավորը չհասցրեց օդ կուլ տալ, քթից դուրս եկող պղպջակները վերածվեցին բլթբլթոցի ու աղմուկով լցրեցին շրջապատը: Նա զարհուրանքով վարից վեր նայեց Գաճաճին ու սարսռալով աչքերը փակեց, հավանաբար, սխալմամբ կարծելով, թե մղձավանջային երազ էր տեսնում: Իսկ մղձավանջը, անգամ երազում, Գաճաճին դեմառդեմ հանդիպելն էր: Անշուշտ, Գաճաճը նա էր, ում ամբողջ աշխարհը, եթե չկործանվեր, հիմա միաբերան մեղադրելու էր «Աշխարհի վերջը» ծրագրելու և իրագործելու համար: Գաճաճն ատում էր ամեն ինչ ու ամենքին, որոնք նպաստում էին նորի ծննդին, կյանքի պահպանմանը, կատարելագործմանն ու սրբացմանը: Գաճաճը կյանքի թշնամին էր, բայց կարծես ինքն էլ չէր պատկերացնում, թե ինչ աննկարագրելի անփութությամբ էր զարկ տալիս երևակայությանն ու սնում չարին: Ավելի ճիշտ, թե ինչպես էր անընդմեջ զարկ տվել երևակայությանն ու սնել չարին:
Բայց եթե պատեհ առիթ լիներ, ու բախտ վիճակվեր ամառվա մի խաղաղ երեկո նստել կանաչ մարգագետնի զմրուխտե գորգին, ոտքերդ տակիդ ծալած` թիկն տալ ծառի սղոցած բնին և խոսքի բռնվել Գաճաճի հետ, միանգամից գլխի կընկնեիր, որ Գաճաճը սովորական զրուցակից չէր, բայց դժվար կռահեիր, թե որն էր նրա իրական երեսը: Այս կարճլիկ էակն առաջին հայացքից խելացի ու բարեհաճ մարդու տպավորություն էր թողնում, սակայն աչքերի խորքում պինդ նստած չարությունը թաքցնել չէր լինում, և հենց հաջորդ պահին պարզ էր դառնում, որ սառնասիրտ և ամուր նյարդերով այս քաջը ճկույթը թեթև շարժելով` երկինքներից կայծակ էր թափելու ու, եթե ուզեր, շանթարգել էր նետելու երկինքներն ի վեր: Սա այսպես` իբրև Չար ոգի, իսկ իբրև Գաճաճ մարդուկ, մտնում էր դիմացինի հոգու մեջ և խլուրդի պես փորփրելով` հոգին բերանն էր հանում, էնքան էր պարապ պտտվող գայլիկոնի նման քուջուջ անում, որ հերսը ելած ամեն մարդ անեծք ու հայհոյանք չէր թողնում, որ թափում էր` իբր երրորդ մեկի ուղղությամբ, միայն թե ազատվեր դեմ դիմաց կանգնած հրեշտակային պահվածքով ճիվաղի խորամանկություններից: Բայց ուր էր, թե ազատվեր: Գիտեք, թե հե՞շտ է հրաժեշտ տալ ամենակարող բարերարին, որ կամովին ոտքդ է եկել ու իր օգնությունն է առաջարկում` քեզ փոսից հանելու համար, բայց դրա դիմաց մի պստիկ ու աննշան զիջողություն է պահանջում. ուզում է հոգիդ փոխես իր հոգու հետ, այսինքն` հոգեփոխանակություն կատարեք այնպես, ինչպես հայացք ու կարծիք կամ տուն ու հող են փոխանակում, և իհարկե, ինչպես հաճախ է տեղի ունենում նման դեպքերում, կողմերից մեկը շահում է, մյուսը` կորցնում, դրա համար էլ դու դեռ երկմտում ես. գուցե այս անգամ շահե՞ս: Դեռ երկմտում ես:
* Հատված վեպից
______________________________________
Գիրքը գրվել է 2019-ին ՀՀ մշակույթի նախարարության`
«Ստեղծագործողների և հետազոտողների աշխատանքներին տրվող աջակցության ծրագրի»
շրջանակում` արժանանալով դրամաշնորհային աջակցության:
