ԲԱԶՄԱԽՈՐՀՈՒՐԴ ԲԱՆԱՍՏԵՂԾՈՒՀԻՆ` ՍԻԼՎԱ ԿԱՊՈՒՏԻԿԵԱՆ
Արամ ՍԵՓԵԹՃԵԱՆ
«Թողէք որ խօսեն բանաստեղծները»:
Սիլվա Կապուտիկեան
Յոբելեար Բանաստեղծուհիին Կարսիա Լորգա սպանացի հանրայայտ մեծ բանաստեղծին նուիրած քերթուածին («Բանաստեղծները») առաջին տողն է այս, որ լաւագոյնս կը յատկանշէ ի՛ր իսկ գրական կենսագրութեան ամբողջ ճանապարհն ու ճակատագիրը:
– Ինչո՞ւ,- հարց տաք թերեւս:
Որովհետեւ, կ’եզրափակէ ան իր քերթուածին վերջին տողերուն մէջ,
«Խօսքը խեղդելը` մանուկ խեղդել է
Մօր արգանդի մէջ,-
Թողէք որ խօսե՛ն,
Թողէք որ խօսե՜ն բանաստեղծները…»
Ու խօսեցաւ, գրեց ու քանդակեց Բանաստեղծուհին իր 87-ամեայ կեանքին աւելի քան 70 տարիներու ընթացքին: Ծննդեան թուականը Հայաստանի առաջին հանրապետութեան շրջանին էր զուգադիպած: Ապա` կեանքին 70 տարիները մնայուն քաղաքացի բանաստեղծուհին ու հպարտ դուստրն էր Խորհրդային Հայաստանի, իսկ վերջին 15 տարիներուն` նորանկախ Հայաստանի կեանքին մէջ, իր համարձակախօսութեամբ ու քերթողութեամբ` եղաւ արտայայտիչը ազատախոհութեան ու դասական հայրենասիրութեան: Սիլվա Կապուտիկեան եղաւ քսաներորդ դարու հայ ժողովուրդի կեանքին ու ճանապարհին ուղեկից այն բանաստեղծուհին, որուն ստեղծագործութիւնը արձագանգեց հայոց պատմութեան աւելի քան եօթանասնամեայ ճակատագրական ապրումներուն, մաքառումներուն, ռազմաքաղաքական թէ մշակութային ու գեղարուեստական զարգացումներուն:
ԲԱՆԱՍՏԵՂԾի կոչումին` ան միացուց արդարօրէն շահուած հայ ժողովուրդին Խղճմտանքին Ձայնը հանդիսանալու պատիւը: Դեռ քսանհինգամեայ երիտասարդ բանաստեղծուհի, իր քնարին հնչեցուց համահայկական լարերը «Խօսք իմ որդուն» քերթուածին, զոր միչեւ այսօր, ութ տասնամեակներէ ի վեր, չորս յաջորդական սերունդներու պատկանող բազմամիլիոն հայ մանուկներ ու պարման-պարմանուհիներ կ’արտասանեն գերագոյն հրճուանքով ու պատասխանատուութեամբ: Քերթուած մը, որ յաջողեցաւ պատռել երկաթեայ թանձր վարագոյրը Խորհրդային ժամանակահատուածին եւ իր պատգամը հասցուց մինչեւ ամենահեռաւոր սփիւռքահայու սիրտին:
Բառին իսկական իմաստով ԲԱՆ-Ա-ՍՏԵՂԾ էր Սիլվա Կապուտիկեան: Իր ներաշխարհին ունէր ի վերուստ շնորհուած տաք սիրտ` զգայուն ու յուզառատ, որուն զուգահեռ` խորախորհուրդ ու խոհուն միտք մը, լիացած հայերէն լեզուի բառագանձին անստգիւտ հարստութեամբ: Գրական իր ակունքը չափածոյ քերթողութիւնն էր, հեղինակ` բազմահարիւր փոքր ու մեծ ծաւալի քերթուածներու: Սակայն երբ իր ապրած ժամանակն ու խոհական ապրումները զինք հարկադրեցին արտասանելու իր հրապարակային անկեղծ խօսքերը, անցաւ յանդուգն հրապարակախօսի բեմահարթակին` իր բանաւոր խօսքին միացնելով նաեւ բանաստեղծի իւրայատուկ հմայքն ու ոճային պատկերագեղ արտայայտութիւնները: Հաւասարակշիռ արժէքով, իր մէջ ծնունդ առաւ ու զարգացաւ գեղարուեստական հրապարակագրութիւնն ու յուշագրութիւնը: Բեմական բանաւոր խօսքի իր շնորհալի ներկայութիւնը վայելեցին նաեւ սփիւռքահայ մշակութային կեանքին հայրենասիրական շունչ ու ոգի տուող իր բազմաթիւ հրապարակային ելոյթները: Երեւոյթ մը, որ իր մէջ վերածուեցաւ յորդազեղ զգացումներով լի` գեղարուեստական արձակի: Արդարեւ, «Քարաւաններ»ուն երկու հատորները, «Խճանկարներ»ը, «Իմ Ժամանակը», «Էջեր Փակ Գզրոցներից»ն ու «Վերջին Զանգ»ը իրենց ճանաչողական ու փաստավաւերագրական հարուստ նիւթերով կ’օժանդակեն ընդլայնելու հայրենի թէ սփիւռքահայ ընթերցողին մտահորիզոնը: Կապուտիկեանի վերոյիշեալ մատեաններէն վերջին երկու հատորները կու տան նաեւ անվիճելի ապացոյցը Ս. Կապուտիկեանի քաղաքական ըմբռնողութեանն ու կամարտայայտութեան:
Սիլվա Կապուտիկեանի քերթողութեան լայն պաստառի երկու գործ հարկ է նշել այստեղ.- «Մտորումներ Ճանապարհի Կէսին»` գրուած 1956-60 ին եւ «Երկխօսութիւն Իմ եւ Իմ Միջեւ»` գրուած 1989 Փետր.- Մարտին, ու նուիրուած Սպիտակի եւ շրջակայքի երկրաշարժի զոհերու յիշատակին: Այս զոյգ երկերով կը փառաւորուի մեծ բանաստեղծուհիին անմար յիշատակը` իր թէ՛ համահայկական ու թէ՛ համամարդկային ներքնազգացողութեամբ ու գեղագիտական նախանձախնդրութեամբ:
Իր յոգնախուռն կեանքի վերջին տարիներուն գրած յօդուածներէն կ’ուզեմ առանձնացնել նախ` «Հայկական Դիմադրութիւն»ը, որուն մէջ կ’արտայայտէ իր խոր զայրոյթը ԱՄՆի երբեմնի պետ.քարտուղար Ալէն Տալէսի 1945 թուականին արտասանած ճառին (որ թարգմանաբար լոյս տեսած էր հայրենի «Դարձ» պարբերականի 2000 թ. Նոյեմբերի համարին մէջ), ապա` վերջաբան քերթուածը իր «Վերջին Զանգ» հատորին` «Ապստամբութիւն» խորագրեալ, ուր կը գրէ,-
«Ոչ, չեմ ապրում արդէն ու ես չեմ էլ մեռնում,
Իսկ թէ – անէ՛ծք վերին- մնաք ինձնից երկար,
Մէ՛կ է, ո՜ւր էլ հանգչեմ, ո՛ր մի գերեզմանում,
Ես ձեր դատաստանին լինելու եմ ներկայ…»
Սիլվա Կապուտիկեան մեծանուն Մարդուն, Բանաստեղծին, Խորհողին, Հրապարակագիրին, հարիւրէ աւելի ինքնագիր թէ թարգմանածոյ երկերու հեղինակին ծննդեան 100-ամեակն է ընթացիկ տարին:
Շատ հաւանաբար, հանգամանաւոր գրական բազում դէմքեր պիտի հարստացնեն մեր Գիրն ու Մամուլը` իրենց վերլուծական էջերով եւ յուշագրութիւններով:
Մինչ այդ, իբրեւ վերջաբան մեր սոյն յօդուածին, կ’ուզեմ մէջբերել Կապուտիկեանի «Մահ եւ Յիշատակ» խոհագրութեան հետեւեալ տողերը,- «Զօրաւոր բան է յիշատակը, մահից յետոյ յարատեւելու, մարդկանց մէջ յիշուելու, ներկայ լինելու մղումը», ապա` կը յարէ-. «Յիշատակը նախ եւ առաջ ստեղծում է ինքը մարդը, ստեղծում է ապրելիս, կենդանութեան օրօք` իր բարի եւ ժողովրդանուէր գործերով: Եթէ սա չկա, ի՛նչ էլ անես, ինչ դամբարաններ էլ կառուցես, ոչինչ չի կարող չարը բարի դարձնել, սուտը` ճշմարիտ»:
Բանաստեղծներուն ծննդեան թուականները կը յիշատակենք միայն:
Անոնք կոչուած են ապրելու իրենց պարգեւուած երկրաւոր կեանքին տարիները:
ԱՊՐԻԼ ԵՒ ՍՏԵՂԾԱԳՈՐԾԵԼ:
Անոնք կը մնան անմահանուն` իրենց ԵՐԿԵՐով միայն:
ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԸ ՍԻԼՎԱ ԿԱՊՈՒՏԻԿՅԱՆԻ
ՀԵՏԱՔՐՔՐՈՒԹՅԱՆ
ՇՐՋԱԳԾՈՒՄ
Արմենուհի ԴԵՄԻՐՃՅԱՆ
Սիլվա Կապուտիկյանը ամենայն հայոց բանաստեղծ Հովհաննես Թումանյանից փոքր է ուղիղ 50 տարով: Նրանց ճանապարհները կարող էին հատվել (ինչպես դա պատահեց Ավետիք Իսահակյանի պարագայում, և նրանք դարձան մտերիմ բարեկամներ), սակայն Թումանյանը մահացավ 54 տարեկանում, երբ փոքրիկ Սիրվարդն ընդամենը 4 տարեկան էր: Այնուամենայնիվ, ինչ-որ մի նախախնամությամբ Կապուտիկյանի պառնասյան ուղին սկզբնավորվեց հենց Թումանյանով: Նրանց ուղիները հատվեցին մի խաչմերուկում, որ կոչվում է մտահոգություն, թեև աղջնակի կողմից հարցադրումը բավականին խակ էր և այդ պատճառով էլ` հանդուգն ու խանդավառ:
Այսպիսով, Կապուտիկյանի գրական ճանապարհը սկսվեց 1933 թ. դեկտեմբերի 23-ից, երբ գրականության ուսուցիչ Սիմակն իր աշակերտուհուց ծածուկ «Պիոներ կանչ» թերթում տպագրել տվեց նրա «Պատասխան Թումանյանին» ոտանավորը:
14-ամյա պարմանուհին սիրելի բանաստեղծի միտքը զարգացնում էր հետևյալ կերպ.
…Խաղաղությո՜ւն ձեզ,
Մեր անբախտ պապեր,
Ձեզ տան%D
