Սափրվելիս ես մեկ էլ նկատեցի, որ հայելու մեջ օճառափրփուրով ծածկված դեմքն ինձ ոնց որ թե նման չէ: Երբ ածելին թեթևակի մաքրեց աջ այտիս առաջին շերտ փրփուրը, այդ տարօրինակ տպավորությունն ավելի խորացավ. ես էի ու ես չէի: Ածելին զգուշորեն ու կասկածանքով սահեց ձախ այտիս վրայով, և աչքերս, որոնք այդ պահին ոչ թե երկուսն էին, այլ չորսն ու ավելի, պարզից էլ պարզ տեսան` ես չեմ, մեկ ուրիշն է, դուք եք, նա է, որին հանդիպում եմ առաջին անգամ, նա էլ ինձ չի ճանաչում, հակառակ ենք, ինչպես կյանքն ու մահը: Սրտիս վախ կապեց: Ածելին բռնած ձեռքս դողաց: Ես դեմքս արագորեն ծածկեցի տաք ու թանձր օճառափրփուրով, որ նրան հեռացնեմ ինձնից, թող գնա-կորչի գրողի ծոցը: Սափրվում էի այնքան դանդաղ, կարծես չէի սափրվում, որ նա կրկին չհայտնվի ինձ: Բայց, ինչպես ինձ թվաց, ժամեր հետո, գուցե տարիներ անց, դարեր հետո նա փրփուրներից հառնեց և նայեց աչքերիս իբրև ճակատագիր և, չեք հավատա, որովհետև հավատալու բան չէ` ասաց. «Ես դու չես»: Նա չհայտնեց իր անունը և ինձ մնաց օտար ու անհասկանալի:
Ճաշասենյակից լսեցի կնոջ ձայն. «Արի սուրճ խմիր»:
Ես ամուսնացած չեմ և միտք էլ չունեմ մի օր կին առնելու, ի՞նչ գործ ունի այդ էգը իմ տանը:
Ակնհայտորեն ես նա չէի: Նա բեղ-միրուքով էր: Երբեք չեմ մտածել միրուք պահել, ինչպես որոշ հեղափոխականներ: Ատում եմ ամեն հեղափոխականություն` հատկապես ռուսականը, որը երկիրը դարձրեց մարդկային դիակների լենին-ստալինյան երկնասլաց բուրգերի անապատ: Ես պահպանողական եմ, բանասեր, մի՛ վիճեք ինձ հետ, Աստված իմ մեջ է, նույնիսկ հավ չեմ մորթել, էլ ուր մնաց` մարդ: Սիրում եմ մարդկանց, բոլորից շատ` իմ մորը, հիշում եմ, նա քաղցր ծծակ ուներ: Ես մի այնպիսի ագահությամբ ու ջերմեռանդորեն էի տակավին անատամ բերանով հա քաշքշում նրան, կարծես ուզում էի աննման մայրիկիս ամբողջովին տիրանալ: Նրա կուրծքը տիեզերք էր, ամեն ակնթարթը` հավերժություն: Դեռևս անգիտակից` զգում էի, որ իմ այդ չարությունը մորս բավականություն է պատճառում: Այդ հեռավոր ժամանակներում մենք մեկ-միասնական հոգի ու մարմին էինք` ես մորս մեջ, նա` իմ: Հայրիկի անակնկալ մահից հետո մի ծանրախոշոր բիզնեսմեն մորս խլեց ինձնից, ես մնացի միայնակ, հոգուս դատարկություն իջավ, ոնց էի ատում նրան ու իր բիզնեսը, բոլոր հարուստները դարձան աչքիս փուշ, որտեղ նրանց տեսնում էի` թունդ հայհոյանք էր գալիս լեզվիս, եթե նույնիսկ հարուստ չէին, այլ աղքատից էլ աղքատ, բավական է` մորս իրենցով էին արել: Լեզուս չորանա, քար կտրի, երբ արդեն հասուն տղամարդ էի, մի օր մտքովս անցավ` մայրս անբարոյական է, որի սիրածներից մեկն էլ ես եմ, ներիր, մայր, որդուդ հիմար երևակայությունը:
– Սուրճդ սառչում է, Զավե՛ն,- ճաշա- սենյակից ձայն եկավ:
Ես փորձեցի սափրել հայելու դեմքի միրուքը, որ նա լինեմ ես, բայց որքան էլ ածելին ջղային վեր ու վար արեցի, նրա երեսից ու կզակից ոչ մի մազ չպակասեց, նույնիսկ թվաց` մազերը հա բազմապատկվում են ու երկարում:
Ես մեկ-երկու ամիս չսափրվեցի, որ դեմքիս բեղ-միրուք գա, երկարի ու շատանա, դառնամ հայելու մարդը: Երբ մի վաղ առավոտյան, տանջալից ու կիսաքուն գիշերից հետո նայեցի լոգարանի արծաթափայլ շրջանակով հայելուն, աչքերս վախ ու զարմանքից քարացան. հայելու մարդը խնամքով սափրված էր, քիթս նրանից նույնիսկ օծանելիքի հոտ առավ: Նա ես չէի: Ես նման չէի նրան ավելի, քան երբևիցե: Մի՞թե վերջնականապես կորցնում եմ ինձ: Ես հուսահատ եռանդով արագ սափրվում էի` արյունոտելով դեմքս, կզակիցս արյան շիթ հոսեց, քիչ էր մնում կոկորդս էլ կտրեի, այնպես էի շնչահեղձ շտապում-փախչում, կարծես մահն ընկել էր ետևիցս: Վերջապես արյունոտ ածելին լվացի ծորակի տակ, նայեցի հայելուն, և ինձ մի այնպիսի սարսափ պատեց, որի նմանը երբեք չէի զգացել. հայելու մարդը բեղ-միրուքով էր, ոչ ինձ նման սափրված:
Ճաշասենյակում անծանոթ կինը ներկում էր ձեռքի եղունգները և կում-կում սուրճ խմում: Նա ոնց որ թե նման էր մորս, նրա չափ գայթակղիչ: Վերից վար արձակ խալաթը չէր ծածկում նրա աշխույժ կրծքերը` ինձ ծանոթ վարդագույն կոկոններով, և մարգարտյա պորտափորը, որտեղ տասնմեկ ամիս տաք ու հարմարավետ ապրել էի տարիներ առաջ: Ես ուշածին եմ, բայց դա, հավատացեք, ինձ բնավ չի խանգարում լինելու հասարակության առաջադեմ ու լիարժեք անդամ: Ես ճիշտ ժամանակին դարձա գիտությունների թեկնածու և այժմ գտնվում եմ դոկտորության շեմին, չեմ կասկածում, հաջորդ տարի կբացեմ դուռը և, հակառակ որոշ նախանձ ընդդիմադիրներիս, հաջողությամբ ներս կմտնեմ:
– Բարի լույս, մա՛:
– Ի՞նչ,- զարմացավ անծանոթուհին:
– Ո՞նց ես, մայրի՛կ, բիզնեսմենդ քեզ տեղը տեղի՞ն է սիրում:
– Գժվեցի՞ր,- բարկացավ անծանոթ կինը,- ես անառակ մայրդ չեմ, քո կինն եմ, շան պես քեզ հավատարիմ:
– Հա՛ֆ-հա՛ֆ,- հաչեցի ես:
– Մյաո՜ւ,- մլավեց անծանոթ կինը, որն այդ րոպեին ինձ մի քիչ ծանոթ էր, անունը` Եվա:
– Ո՞վ է գրել «Շունն ու կատուն»,- հարցրի ես:
– Դու, սիրելի՛ս,- պատասխանեց Եվան:
Թեև «Շունն ու կատուն» իմ հեղինակածը չէր, սակայն այդ պահին թվաց, թե հենց ես եմ գրել, նաև «Թմկաբերդի առումը», «Անուշ» ու «Լոռեցի Սաքոն» պոեմները, որոնք դոկտորականիս նյութն են:
– Սուրճդ սառեց:
– Չեմ ուզում:
– «Լիպտոն» տա՞մ:
– Միզամուղ է, սուրճը կխմեմ:
– Այսօր տարօրինակ ես:
– Տարօրինակ են նրանք, ովքեր տարօրինակ չեն:
– Քեզ սիրում եմ,- ասաց Եվան:
Մտքովս անցավ` նա իմ կինն է ավելի, քան աշխարհում որևէ կին, ես նրա ամուսինն էի, որ նման չէի հայելու մարդուն, ոչ մեկին նման չէի, և ոչ ոք ինձ նման չէր:
– Խալաթը կոճկիր, մորս եմ հիշում, նա շատ գեղեցիկ է:
– Ինձնից առավե՞լ:
– Դու էլ գեղեցիկ ես, որովհետև նման ես նրան:
Ինձ թվաց, նա մորս նման չէր, բավականին նման էր «Նոր զովք» սուպերմարկետի վաճառողուհիներից մեկին, դեռատի կապուտաչյա աղջիկ, իր տարիքից մեծ ու արտահայտիչ կրծքերով, որին, կարծես, սիրում էի կամ չէի սիրում:
– Ինչո՞ւ ես անընդհատ ինձ համեմատում մորդ հետ:
– Նա ինձ լքեց, և ես նրան ավելի սիրեցի: Երբեք չեմ մոռանա ինչպիսի սիրով նա ինձ հանեց լույս աշխարհ: Քեզ խոստովանեմ, ես նրա մեջ ավելի երջանիկ էի, ոչ ինչպես այստեղ:
– Դու ինձ հետ դժբա՞խտ ես:
– Այնպիսի հարց ես տալիս, որի պատասխանը Աստված էլ չգիտի: Էլ հարց չտաս, թող սուրճը հանգիստ խմեմ: Ինչո՞ւ է դառը:
– Դու միշտ դառն ես խմում:
– Կարոտել եմ մորս, արձակիր խալաթիդ կոճակները, ուզում եմ նրան տեսնել ու զգալ:
Եվան խալաթը լայնորեն բացեց` աչքերիս մատուցելով իր լուսավոր մերկությունը:
– Կոճկվիր, ամոթ է, լուսինն ու արևը, ամբողջ տիեզերքը ի՞նչ կմտածեն, չե՞ն ասի` Զավեն, աչքերդ քոռանան:
Եվան կոճկեց խալաթը, բայց ես նրան դեռ երկար ժամանակ մերկ և ավելի մերկ էի տեսնում:
Կուրության չափ կողպված աչքերով ես տեսա, որ հայելու տղամարդը սափրված է, իսկ ես` բեղ ու միրուքով: Լսեցի մորս ձայնը` «Միրուքը քեզ շատ է սազում»: Ես հավերժորեն քահանայի միրուք կպահեի, եթե մի օր էլ թանկագին մայրս չասեր. «Միրուքդ կտրիր, ես քեզ առանց միրուքի եմ սիրում, ինչպես ծնել եմ ու մեծացրել»: Ես երբեք չհաշտվեցի ինձ հետ, մեջս շուն ու կատվի կռիվ կար: Երբ իմ դոկտորական աշխատանքն էր հրապարակավ քննարկվում, նույնիսկ հակառակորդներս ինձ գովաբանեցին: Փակ-գաղտնի քվեարկության արդյունքում` ընդամենը մեկ դեմ. այդ դեմը կարծում եք հայելու մա՞րդն էր, ո՛չ, ես էի` առանց միրուքի:
Յուրաքանչյուր առավոտ Եվան սուրճ էր եփում` ցուրտ լիներ թե շոգ, ինձ` դառը, իր համար` քաղցր, որովհետև ես ամեն գիշեր բմբուլե անկողնում քաղցրություն էի նրան: Չգիտեմ ինչպես, երբ ու ինչու էր հայտնվել իմ տանը և սեփականացրել մորս մահճակալը: Նրան սիրելիս թվում էր` մորս եմ սիրում: Մոռացա ասել, ախր մորս անունն էլ է Եվա: Սիրում եմ Եվա անունը, աշխարհում ավելի լավ ու ինձ այսքան հարազատ անուն չկա:
Մետամորֆոզները, որոնք հաճախ ճանկռում էին հոգիս, ինձ հեռացնում ինձնից, և՛ միրուքով էի, և՛ առանց միրուք, մի օր ոտքերս տարան քեռի Ֆրեյդի հոգեբուժարանը, որը գտնվում էր Հյուսիսային պողոտայի շքեղ հյուրանոցի առաջին հարկում և զբաղեցնում էր մեկ ընդարձակ սենյակ: Երբ ներս մտա, պատուհանները ծածկված էին թանձր վարագույրով, և կիսամթում քեռուս կերպարը հազիվ նկատեցի:
– Լույս քեզ տեսնողին,- ասաց Ֆրեյդը:
– Ողջույն, քեռի՛:
– Ինչո՞ւ ես եկել, մորդ` իմ քրոջը, հանդիպո՞ւմ ես:
– Նա է հանդիպում ինձ:
– Հորացուդ ո՞նց է:
– Քեռի՛, ուզում եմ նրան սպանել:
– Հասկանալի է,- ասաց Ֆրեյդը:- Այդ ցանկությամբ դու միակը չես, շատ տղաներ… քանի՞ տարեկան ես:
– Կարծեմ քսանութ:
– Քսանչորս:
– Սպանե՞մ, թե՞ չսպանե՞մ:
– Լինե՞լ, թե՞ չլինել:
– Այո՛, քեռի՛:
– Սպանելը թեև դաժան բան է ու անտրամաբանական, բայց բնական է, երեխան մշտապես ապրում է մեծահասակի հոգում, մենք ամեն տարիքում ենթագիտակցորեն զգում ենք մայրական կաթի բույրն ու համը, երազում ենք նրա տաք գրկում լինել,- ասաց Ֆրեյդը:- Մեկընդմիշտ իմացիր` ենթագիտակցությունը բարձր է գիտակցությունից և արտահայտում է մարդկանց ամենաարմատական գոյաձևը, գիտակցությունը գալիս է ու անցնում, իսկ ենթագիտակցական արյունը, որ մեր հրաշալի կյանքի ծովն է, գտնվում է անդադար ալեկոծության մեջ: Նա է մեր բոլոր շարժումները ղեկավարում…
– Քեռի՛…
– Մի՛ ընդհատիր, ես աշխատում եմ… Մանկական տպավորությունները մեծ ու անջնջելի հետք են թողնում մեզ վրա:
– Մայրիկն ամեն օր ինձ հետ է, հատկապես գիշեր ժամանակ, երբ քունս չի տանում, մինչև անգամ` խոր քնի մեջ:
– Մարդը գոյատևում է ներքին օրենքներով, որոնք ինքը չի ստեղծել, բայց դրանք են նրան կերտում: Ամեն մարդ ծնվում է հանուն սիրո, նա պետք է սիրի և լինի սիրված, այս զուգահեռում է նրա Էրոսը:
– Ինչո՞ւ մեծատառ ասացիր:
– Որովհետև դա ամենահզոր երևույթի` կյանքի ու ապրելու ուժն է: Խելքդ տվել ես շունն ու կատվին և շատ բան չես հասկանում բնության օրենքներից:
– Շներն ու կատուներն էլ էրոս ունեն, փոքրատառով:
– Ապրես, մի քիչ բուժվեցիր,- ուրախացավ Ֆրեյդը:
– Ես սիրում եմ մորս` քո քրոջը:
– Կարծում եմ, նա էլ` իմ քույրը, քեզ է սիրում, այդպիսի կինը չի կարող անսեր լինել:
– Նա սիրում է իր բիզնեսմենին:
Ֆրեյդը քահ-քահ ծիծաղեց կիսամութ սենյակում.
– Նա սիրում է բիզնեսմենի ոսկեղենն ու շքեղ ամառանոցը, բիզնեսմենն է սիրում նրան, ինչպե՞ս կարելի է այդքան շքեղաշուք կնոջը, ինչպիսին իմ քույրն է ու քո մայրը, խելագարի պես չսիրել:
– Ո՞նց է սիրում,- շշնջացի ես:
– Ինչպես դու ես ցանկանում սիրել նրան: Ինչպես Ադամն է սիրում Եվային: Ի սկզբանե են բանը և սերը:
– Ես նրան կսպանեմ:
– Խանդում ես:
– Կսպանեմ,- կրկնեցի ես:
– Ես էլ կսպանեի, եթե իմ մայրը քո մայրը լիներ:
Մենք երկար լռեցինք: Քեռի Ֆրեյդը բացեց պատուհանների վարագույրը, և սենյակը ողողվեց ամառային միջօրեի պայծառ լույսով: Ես տեսա, որ նա նման է ոչ այնքան քեռուս, որքան նախանցյալ դարում ծնված Զիգմունդ Ֆրեյդին:
– Ինձ այնպիսի մի դեղ տուր, որ չսպանեմ,- խնդրեցի ես:
– Դեղով չի, տղա՛ս,- ասաց քեռին,- դու պետք է փորձես ազատվել քո սուպեր էգոյից, ես քեզ կօգնեմ:
Յուրաքանչյուր գիշեր ես սպանում էի բիզնեսմենին և ննջարանում մորս հետ մնում մենակ` նա և ես, մեր շուրջը ոչ ոք չկար, ոչ շուն մի և ոչ իսկ կատու, ամբողջ տիեզերքում միայն մենք էինք և տաք ու զմայլելի մի երաժշտություն, մենք հարբում էինք իրարով:
Ինձ երջանիկ անակնկալ էր, երբ գարնանային մի կիրակի մայրս զանգահարեց ինձ և հրավիրեց Դրամատիկական թատրոնի հարևանությամբ գտնվող «Տրիումֆ» սրճարան: Այդտեղ ես եղել էի մանկության ժամանակ, մորս հետ, և շոկոլադե պաղպաղակ կերել: Ծառերը տերև ու ծաղիկ էին հագել: Սրճարանին մոտենալիս ես առա եղրևանու հոտը, կարծես մայրիկն էր քաղցրորեն բուրում: Ինչպես շատ տարիներ առաջ, մենք նստեցինք կապտավուն սփռոցով ծածկված սեղանի մոտ` դեմ-դիմաց: Հետո մայրս վեր կացավ ու տեղավորվեց կողքիս, որ ինձ ավելի մերձ լինի: Նա շոյեց դեմքս, ձեռքը սիրուց ավելի տաք էր ու զգացմունքային:
– Ինչո՞ւ ես առանց միրուք,- ժպտաց մայրս:
– Դու ցանկացար, մոռացե՞լ ես:
– Միրուքով դու ավելի տղամարդ ես, ջանս:
«Ջանս» բառից սիրտս լցվեց գարնանային արևի լույսով: Ես բռնեցի նրա ձեռքը, որի միջնամատին շողարձակ ադամանդե մատանի կար, մտածեցի` ամուսինն է նվիրել, ոչ իմ հանգուցյալ հայրը, որն աչքով աչք չուներ ոսկուն և իրեն ամբողջովին հանձնել էր գիտությանը, ինչպես ես: Նախանձեցի թե չարացա.
– Մա՛, ամուսինդ միրուք ունի՞:
– Ես նրանից բաժանվեցի,- ասաց մայրիկն ու թավշյա շուրթերով համբուրեց այտս: Այդպես նա ինձ համբուրում էր, երբ ես մանուկ էի:
Մինչև երեկո մենք անխոս մնացինք: Նրա աչքերն ու շուրթերը երջանիկ սիրավեպ էին շշնջում: Ոչ մի հոգեբան, ոչ մի Զիգմունդ Ֆրեյդ ի վիճակի չէր լսելու այդ վեպի բառերը:
Երիտասարդ, նրբակերտ մատուցողուհին մոտեցավ մեզ և անհամարձակ ասաց.
– Դուք իրար սիրում եք:
Ես նրան հարցրի.
– Իսկ դու սիրո՞ւմ ես:
– Արթուրին,- ասաց մատուցողուհին,- նա բանակում է, երբ վերադառնա, մենք կամուսնանանք, ինչպես դուք:
Արդեն մութ էր, երբ ելանք փողոց: Եղրևանու թփի մոտ մայրս փարվեց ինձ և բերանս համբուրեց: Լեզուս հուզմունքից դողաց նրա շուրթերին, կարծես հայտնվեցի անափ կապույտ ծովում: Նա ինձ «Մերսեդեսով» տուն ուղեկցեց, որտեղ ապրել էինք շատ տարիներ: Թվաց` նա էլ ներս մտավ: Բայց դա շատ երանելի ու տխուր խաբկանք էր: Այնուհետև ես մորս որքան չտեսա, այնքան ավելի խորն ու հավերժորեն նա մնաց իմ մեջ: Արդյոք ես էլ` նրա՞…
Բնակարանիս Եվան, որը, ինչպես ասել եմ, նման էր «Նոր Զովք» պարենային խանութի կապուտաչյա վաճառողուհուն և ամեն առավոտ սուրճ էր եփում, որը ես չէի խմում, ի վերջո, հասարակության աչքին դարձավ իմ օրինական կինը: Մի քանի անգամ մենք գնացինք Դրամատիկական թատրոն, որտեղ խաղում էին «Ռոմեո և Ջուլիետ», «Ավտոբուս» և «Հուլիոս Կեսար», որոնք, կարծում էի, ոչ թե Արմեն Սամվելիչն է բեմադրել, այլ ես: Նա ներկա էր նաև իմ դոկտորականի պաշտպանությանը և ինձ չներեց, որ ինձ դեմ եմ քվեարկել` դա համարելով իր նկատմամբ դավաճանական արարք: Ամեն գիշեր նա բարձրացնում-չռում էր ոտքերը, որ արագ ու հաջողությամբ հղիանա, բայց դա պատահեց բավականին ուշ` մեր օրինական ամուսնության հինգերորդ տարվա հոկտեմբերին, օրը չեմ հիշում:
Մեզ աղջիկ ծնվեց` շատ նման մորս, այնքան նույնական, որ մտածեցի` նա է երեխայի կենսաբանական մայրը: Իսկ կինս շատ ուրախ էր` «ինձ է նման, սիրելիս, մի քիչ էլ քեզ»: Մենք երկար վիճեցինք` ի՞նչ անուն տանք աղջնակին, որ համապատասխանի նրա գեղեցկությանը: Կինս մի քանի անուն առաջարկեց, այդ թվում նաև Վարդանուշ` տատի անունը: Կանացի համառությամբ կանգ էր առել Վարդանուշի վրա և չէր ուզում թեկուզ մի կես քայլ նահանջել: Ես սկզբունքորեն չէի համաձայնում այդ անվան հետ, ինչ Վարդանուշ, հո ֆեոդալիզմ չենք, աչքերդ բաց, պատուհանից դուրս նայիր, տես մեր քաղաքում քսանմեկերորդ դարն է, ժողովուրդը դուխով հեղափոխություն է անում, հիմար կնիկ:
– Դե դու մի անուն ասա:
Սիրտս հուզվեց, հոգիս լողաց կապույտ ծովում, լեզուս խոսեց մի լուսավոր ու երանելի բառ.
– Եվա…
– Այո՛, սիրելի՛ս,- բացականչեց կինս,- Եվա, իմ անունը, ոնց չէի մտածում, իմ անունը, Եվա…
Երբեք ու երբեք կինս չիմացավ, որ մեր երեխային տվել էի ոչ թե իր, այլ մորս անունը: Ես հիացմունքով սիրում էի աղջնակին, կարծես մայրս լիներ:
Քեռիս` հոգեբույժ Ֆրեյդը, մեռավ, նա շատ ծեր էր, հարյուր հիսուն տարեկան, բայց մինչև կյանքի վերջին ժամը մտածում էր մի փիլիսոփա երիտասարդի պես: Երբ նրան իր մասնավոր բուժարանից սպիտակ դագաղով դուրս էին բերում, Հյուսիսային պողոտայում հավաքված ժողովուրդը բուռն ու երկար ծափահարեց: Նրան հանդիսավորությամբ և բոլոր մեծարանքներով թաղեցին քաղաքային պանթեոնում, տապանաքարի վրա միայն անունը` Ֆրեյդ, առանց ծննդյան ու մահվան թվականների, որ նշանակում էր քեռիս հանճար է:
Դեմքս դարձյալ խիտ ու սև միրուք հագավ, որ կատարելապես լինեմ մորս ցանկալի տղամարդը:
