Կեցության թաքնված հմայքը Նվիրում եմ Էդմոն Ավետյանին. / ՄԱՆԱՍԵ

Դրվագ 1 – Պատկերացնո՞ւմ եք մի աշխարհ, ուր ամեն առավոտ արթնանայիր ու տեսնեիր իրերի անունները փոխված: «Ինձ հաց տվեք» ասելու փոխարեն, պարտադրված լինեիր ասելու, օրինակ, «Ինձ քար տվեք»: Անգամ մտածելու պրոցեսը անհնարին կլիներ, եթե նրա ատաղձը չլիներ նշանակությամբ կայուն-հաստատված բառիմաստային համակարգը: Մտածողության օրենքների ու գոյի օրենքների հիմքում պարտադիր է որոշակի «տրված» ստատիկություն, որ փոփոխություններն էլ իրենց հիմքում «անփոփոխ» մնային, ինչը աշխարհի ու այդ աշխարհում մեր ապրելու հիմքն է:

Դրվագ 2 – Հիմա պատկերացրեք հակառակը. ամեն առավոտ արթնանում ես ու իսկապես յուրաքանչյուր իր մի նոր անունով պիտի կոչես, չես տեսնում անունների ու նրանց նշանակությունների որևէ հաստատություն, ոչ մի ստատիկ օրենք, ամենուր միմիայն հարափոփոխ իմաստների հետ գործ ունես, այլ կերպ ասած, ապրում ես էք-ստատիկ աշխարհում: Հնարավո՞ր է սա: Հնարավոր է, եթե քո աշխարհը քո մտածողությունից դուրս չէ: Այն, ինչ կատարվում է, կատարվում է քո գլխուղեղի նեյրոնային (հմմտ. քվանտային) դաշտում: Մտածողությունը իր երևութացմամբ ինքնին ռեֆլեկտիվ է, զուգադրական (ասոցիատիվ) լինելուց բացի: Խոսքը այս մասին չէ: Այլ երբ մտածվում է այդ ինքնառեֆլեքսիան: Պատկերավորության եթե դիմենք` փորձում ես լինել ոչ թե մտածողության «մաշկի տակ» ու զգալ, թե ի՞նչ է դա, այլ լինել հենց ինքը` «մաշկը»: Նորագույն լեզվանշանագիտությանը հուզող «անլուծելիներից» մեկն է սա:

Նեյրոնային միկրոաշխարհը, որ կրում ենք մեր գլխուղեղում, անվանում ենք գիտակցություն: Ի՞նչ է այն իրականում, չգիտենք կամ գիտենք մոտավորապես: Իսկապե՞ս այդ «ներքին փորձի» մեջ կարողանում ենք մտածել մեր մտքի պրոցեսը: Սա էլ, կարծես թե, հուշում է «հնարավո՞ր է» տարակուսանքի ավելի կասկածելի կրկնություն: Եթե անհնարին լիներ, ես «իր մասին» չէի կարողանա այժմ խոսել, ուրեմն` «ներքին փորձի» մեջ միայն էք-ստատիկը չէ, հիմքում «անփոփոխ տրվածություն» ունենք (ստատիկ մի բան), որ թույլատրում է այս «ինքնաանդրադարձումներում» դուրս չսայթաքել: Cogito ergo sum-ից («մտածում եմ, ուրեմն` կամ»-ից) այստեղ յուրաքանչյուր սայթաքում տանում է հենց Դեկարտի նախանշած խելագարության «վիհը»: Որովհետև երբևէ ձեր մտքով անցե՞լ է, թե ինչ է նշանակում մտածել մի բան (սեփական մտածողությանդ «ինքնաանդրադարձումները»), որ իր նախահիմքում նույն «ալեմասնիկային» փոթորկումների մեջ է, ինչը միկրոտարրերին է հատուկ` պարզագույն առարկաներից մինչև աստեղային միգամածություններ:

***

Ուրեմն. «ինձնից դուրս գոյը» իմ գիտակցության մեջ և՛ նույնն է (դրվագ 1), և՛ նույնը չէ (դրվագ 2):

Նույնն է, եթե անմիջականորեն ենք այն ընդունում, իրական գոյ լինի (հացը` հաց է ու ոչ թե ուրիշ բան, քարը` քար է ու ոչ թե հաց) թե մտացածին (հրեշտակը` հրեշտակ է, միեղջյուրը` միեղջյուր):

Նույնը չէ, եթե նրան վերաբերվում ենք իբրև մեր գլխուղեղի նեյրոն-սինապսային երևույթ: Ե՛վ դրվագ 1-ինը, և՛ դրվագ 2-րդը, ըստ էության, նշանագիտական են (սեմնատիկական), ուր իրերից ու բառերից դուրս մի բան պիտի պակասի, եթե չհնչեցնեմ հարցը, ինչքան էլ` անպատասխան: Մի՞թե մարդկային գիտակցությունը չպետք է այնքան անտարբեր լիներ արտաքուստ իր դրսևորումներին, որ այսպես կառչած է անուններով անցողիկ կամ հավերժ լինելու պայմանից: Առաջին տպավորությամբ, այո՛, նշանագիտական կառուցաբանությունը իրենն է թելադրում, ու պետք է հաշվի նստել նրա «լեզվական վերացարկումների» հետ, բայց այս «նշանային» կոնցեպտուալիզմին նախորդել է գոյի և մտածողության նույնական ապրումը, անկախ նրանից` կառուցաբանում ենք, թե` ոչ: Արտաքին իրերը զննելիս միջնորդավորված ենք փորձառական, գիտական ու ոչ գիտական «միջոցներով» բացահայտելու: Պարմենիդեսի «թելադրածը» (հետագայում` Հայդեգերի «ֆենոմենի» ինքնա-ակնհայտությամբ) անմիջնորդ է, տրվում է բացահայտման առանց գիտական («կառուցա-նշանաբանական» նախապայմանների: Հակառակ դեպքում ո՛չ Պարմենիդեսը, ո՛չ Հայդեգերը վստահ չէին լինի «ճշմարիտ ուղին» ցուցանելու իրենց «բացահայտությամբ»: Նշանագիտականը լրացյալ է, հավելված է պարմենիդյան մտածելը, ու լինելը միևնույն բանն են` ավելի շուտ պոետական ապրումի մեջ ինքնասքողումից քողազերծվողին, քան գիտական ու նույնիսկ փիլիսոփայական վերլուծություններում է:

***

Հայդեգերի «Հերակլիտ» (Санкт-Петербург , 2011) քննասիրության «Ծագում և մայրամուտ…» պարագրաֆում ստուգաբանվում է Հերակլիտի «բնությունը սիրում է թաքնվել» ասույթում գործածված բնագրային ու հարակից ֆրազները, այդ թվում. 1-ծագում (ֆյուսիս-բնություն): 2-սեր, բարյացակամություն (ֆիլեո-սիրել): 3-ինքնասքողում (կրիպտո-սքողել, ծածկել):

Հայդեգերի տեքստաբանական «արխեոլոգիայի» համաձայն (արխեոլոգիան այստեղ չի թարգմանվում` հնագիտություն, ինչպես սխալմամբ վարվում են Միշել Ֆուկոյի «արխեոլոգիայի» դեպքում նաև: Եթե նույնիսկ թարգմանեք, ապա գոնե որպես սկզբնա կամ նախա-Բանություն)` ծագումը (եվրոպական մտածողության ծագումը նկատի ունի), սերը (բնությունը սիրում է «թաքնվել», ինչպես երեխաներն են քաղցրը սիրում) և ինքնասքողումը պայմանավորում են «անբացահայտից բացաձայնումը», «թաքուցյալից գաղտնահեղումը», «սքողվածի քողազերծումը», կամ «ինքնամփոփից ի բաց մղումը»: Այս թաքնված անթաքույցը Հայդեգերի «ֆենոմենն» է, ինքնին թաքնազերծվողը, որ հասանելի է մտածողության և գոյի նույնացման ապրումի մեջ, իսկ այս նույնացման ակունքում Պարմենիդեսի «Հաղագս բնության» պոեմն է:

Մինչև Հուսեռլը` «ֆենոմենը» հիմնականում հասկացվում էր իբրև «դրսի երևույթ», որ համադրված է, կամ ավելի շատ, հակադրված է «ներսի երևույթին»: Հայդեգերի վերաիմաստավորածը (Հուսեռլին հետևելով) կտրուկ տարբերվում է ֆենոմենի մասին մինչ այդ եղած պատկերացումներից, ընդհուպ Պլատոն…: Եթե Հուսեռլի «ֆենոմենը» ինքնաբավ է, անդրանցական ես-ից է արտածվում, Հայդեգերը այն «մարդկայնացրեց», ավելին` սևեռեց-«եղանակավորեց» (մոդուսավորեց) առ մահկանացու մարդկայինը, որ «իմ ես-ն է», «քո ես-ն է», մեր սովորական, ամենօրյա գոյությունն է իբրև նույնպիսի մի «պրոցես» (հակառակ Պարմենիդեսի գոյի և մտածողության նույնական-անփոփոխ, «կանգ առած» ժամանակի), ինչպես մեր ես-ից դուրս բնությունն է, իրերն են հարաշարժ ընթացավորված:

Առարկելով խոսելու կանխակարծությամբ չեմ, որ իմ կամքից անկախ, առարկումներիս միջից հանկարծ հակառակը ապացուցելու գայթակղությունը չարթնանա, բայց այստեղ չեմ կարծում` սխալ ուղղությամբ է միտքս, եթե հակառակելով ասեմ` նրանք, ովքեր պնդում են, թե Հայդեգերը հիերարխիկ մտածող է, թող ուշադիր ընթերցեն Պարմենիդեսի «Հաղագս բնության» պոեմը – ու թե` ինչո՞ւ չեմ սխալվի` Հայդեգերին հռչակելով «պատմական հիերարխիաների» փլուզող: Պարմենիդեսը միայն ընտրյալներին է հատկացնում «կեցության կանչը» լսելու իմաստությունը: Հայդեգերը` ոչ: Պարմենիդեսի երկի հենց առաջին տողերից դա զգացվում է:

«Հաղագս բնության» հեկզամետրյան պոեմը*, թվում է, անձնավորված երկխոսություն է ինչ-որ աստվածուհու և «պատանի» Պարմենիդեսի միջև: Իրականում այդ պոեմը «բացարձակ գաղափարների» դիմակավորմամբ է: Դերակատար են Պարմենիդեսը և «անանուն աստվածուհին»:

Պոեմի պահպանված ֆրագմենտներից առաջինը.

Те кобылицы, что носят меня, куда дух пожелает, //Были со мной и меня увлекали на путь многовещий//Той Богини, что всюду ведет приобщенного к знанью.//Мчался я этим путем, искушенные лошади в беге//Крепко держали ярмо, а девы казали дорогу.

Նժույգները, որ ինձ առան ընթանալու` ուր հոգին է առաջնորդում, //սուրում էին-ու բազումի ուղիներով այցի տանում աստվածուհուն`//ով ամենուր բորբոքում է, որ տոգորվենք իմացությամբ: //Սրաթռիչք կառչած էի այդ վերելքին նժույգների գոտեպնդմամբ,//որ աներեր կրում էին իրենց բեռը – համբավաբեր կույսերն էին//մեզ ուղեցույց:

Կռահած կլինեք, եթե ընթերցել եք պոեմը, այս առեղծվածային աստվածությունը, որ անուն չունի, «ինքնաբավ» ակնարկ է «մարդկային ես-ը» բացառող անդիմությամբ: Բացարձակն է էականը, անուններով անհատականացնելը պայմանական է, անունը դիմակ է, «զգայական աշխարհի» խաբկանք, ինչը էլ ավելի է վերանցումների տանում` Պարմենիդեսը աստվածուհու անունը չտալով: «Անանուն աստվածուհին» հելիադների (Հելիոսի դստրերի) հանձնառությամբ «ճանաչելու տենչով» հուզավառ «պատանուն» կառքով երկինք է հասցնում` Ցերեկվա (= լույս = կրակ = գոյ = կեցություն) և Գիշերվա (= խավար = չգոյ = չկեցություն) դարպասներին մերձ, ուր Դիկեն է` «ճշմարիտ ու կեղծ ուղիները» ցուցանողը: Դիկեն իր ընտրյալին ճանաչում է ու ամեն մի մահկանացուի առաջ «դուռ» չէր բացի:

***

Կեցությունը a priori տրված լինելն է, «ինքն իր մեջ» լինելիությունն է: Բայց կեցությունը նախ և առաջ մարդու կեցությունն է, որին Հայդեգերը զուգադրում է (ստորադասյալ) գոյական ոլորտը (չշփոթե՛ք գոյաբանականի հետ), գոյականը, որպես առարկայացվածը, մարմնին «սոսնձված» նյութականությունը, որ նշանակում է ոչ թե լինել, այլ գոյել: Ճիշտ է, այս գոյականի շնորհիվ է, որ ես ես եմ ու ոչ թե վերացարկված անձ, բայց լինելիության (թե ինչո՞ւ ես կամ) գաղտնիքի «բացվելու» հավանականությունը տրվում է գոյաբանականում (օնթոլոգիայում): Ահա ինչո՛ւ ես կարող եմ հանուն մեկ ուրիշ ես-ի մեռնել, բայց ես չեմ կարող «մտնել» այդ ես-ի մահվան մեջ ու մեռնել իր փոխարեն: Այստեղ նաև ժամանակայինի և տարածականի զուգադրում-բախում է, ուր, ըստ Հայդեգերի, լուծումը սխալմամբ միշտ եղել է «տարածականի» կողմը: Ինչո՞ւ: Պարմենիդեսի «Հաղագս բնության» պոեմում շատը («Կարծիքների ուղի») հենց սրա բացատրությանն է նվիրված, թե մենք մոլորության մեջ ենք` մեր զգայարաններին այդքան վստահելով, որովհետև զգայարանների հենքը կեղծ- «անցողիկ ցուցմունքների» վրա է, ինչը գալիս է մեր մարմնին «սոսնձված» նյութականությունից-տարածականից, մինչդեռ «ինչո՞ւ ես կամ»-ը ժամանակային եղանակավորմամբ է «բացվում»-տրվում մեզ, քան տարածականի: Տրվե՛ք Մտքին: Սուզվե՛ք նրա մեջ «ճշմարիտ ուղին» զատելու համար «կարծիքների ուղուց»: Եթե Պարմենիդեսի մետաֆորիայից (ու պաթոսից) վերանանք, հայդեգերյան մեկնությամբ դա կնշանակի` տրվեք ձեր գիտակցության «ինքնաակնհայտ», առանց «միջնորդավորված» միջոցների ֆենոմենին (եթե ձեզ ծանոթ է Սեսիլ Շտեյման-Տոպշտեյնի «Պլատոնը և վեդայական փիլիսոփայությունը» գիրքը, սրա նախակունքը կգտնեք վեդանթայում):

***

Դրվագ 1-ում ասվեց` ինձնից դուրս գոյը իմ գիտակցության մեջ և՛ նույնն է, և՛ նույնը չէ: Երկու դեպքում էլ «գոյը» իմ գիտակցության մեջ է: Պրոբլեմն այն է, որ դրվագ 2-րդի դեպքում «գոյը» (կրկնենք` իրական լինի թե մտացածին), «նույնը» չլինելով, կարծես թե մեր երազներում տեսնված խորհրդավորությամբ ու անվերծանելի «վարքով» ավելի անմիջականորեն է իմը, ավելի «մարմնականորեն» է իմը, ես այն կրում եմ անմիջապես իմ մեջ, ես նույնացած եմ նրա հետ, ինչքան էլ անկարող լինեմ մինչև վերջ վերծանել այն, ինչքան էլ նրա հետ «նույն մաշկը» դառնալու պատրանքով ինձ սփոփեմ, թե ինչ-որ բան հասկանում եմ այդ «նույնացումից»*:

«Դրսի» գոյի և իմ գիտակցության այս Միակվե՞լը (Միակը) նկատի ունի Պարմենիդեսը: Կարծում եմ, նաև սա: Ինչո՞ւ նմանապես ես չգոյի հետ նույնանալ չեմ կարող: Որովհետև գիտակցությունը պետք է չգոյության մեջ լինի, որ կարողանա նույնանալ չգոյի հետ, ինչը անհնար է: Երբ իսկապես ի չգոյե անէությամբ ես, այսինքն` չկաս, մեռած ես, նույնացումից խոսելը աբսուրդ է: Մեռյալներից ո՞վ է զգում, որ ինքը մեռած է ու այդ ոչ կեցության մեջ դեռ կարողանա «նույնանալ» չգոյին: Այսպես կարող է դատել ապրողը մեռյալների, բայց ոչ իր մասին, որ գոյում է և գոյության մեջ է: Մեռածի մասին դատելը բոլորովին այլ բան է: Իսկ ապրելով չես կարող խորամանկել գոյությանը` իր մեջ լինել ու խոսել չգոյի հետ «նույնացումից»: Ինչպիսի բառախաղի էլ դիմես, հանգում ես գոյող քո փաստին` Դեկարտի «ես կամ»-ին, որ Կանտը համարում է «էմպիրիկ պնդում», մատերալիզմ է տեսնում դեկարտյան ergo sum-ի մեջ («Զուտ բանականության քննադատություն», գիրք 2, գլ. 2): Նույնպիսի «մատերիական տարրեր» են տեսնում հենց Պարմենիդեսի «Հաղագս բնության» պոեմի այդ «համաշխարհային հանգույց» համարվող տողի մեջ – գոյն ու մտածողությունը նույն բանն են:

Թվում է` պարզ է, ըմբռնելի, բայց փորձի՛ր քեզ նույնացնել գոյի հետ, – ոչ միայն պարզագույններից չէ, այլև բացառիկորեն փորձառումից դուրս է (այն, որ ասում էինք` a priori), զգայության համար ոչ փորձառելի, որ հույս ունենաս որևէ առկայումով տեսանել այդ նույնացումը, ընդ որում, նույնացման բարդությունը ավելի է խորանում` մտածողությո՞ւնն է գոյի միջոցով մտածվում, թե՞ գոյն է մտածողության միջոցով ինքնաճանաչման հասնում: Եթե զգայահասու մի բան կա, որ այնուամենայնիվ, փորձի վրա է հույսը դրել, երևի փնտրենք նյութի (իբրև գոյի թանձրացյալը) ընդերքից խոսող քվանտային հավանականության մեջ, ուր մատերիայի և ոգու սահմանները կարծես թե ջնջվում են – տեսանելի բնության սահմանագծային սասանումը այնտեղ հուշում է, որ «անտեսանելի միկրոաշխարհում» դրանք այնքան էլ տարբեր չեն:

***

Եթե նկատեցիք մտածվել կրավորական, ոչ այնքան ընդունված բայաձևը, անպայման այն ընդգրկեք նախասոկրատյան մետաֆիզիկան, ըստ էության, ըմբռնելու համար ձեր կազմած եզրույթների մեջ: Այս մտածվելը բառաստեղծական մեր ոգևորությունից չէ, որ հայտնվեց (մտածելու կրավորական այս ձևը նորություն չէ բնազանցական փիլիսոփայումներում) – ու անգամ բազմակի ուշադրության արժանացնելու կարիք ունեք, ինչի անհրաժեշտությունը ինքս եմ զգացել հայ մետաֆիզիկներից ամենադասականի` Էդմոն Ավետյանի հետ զրույցներում, իբրև «ելակետային» նրա բնազանցության մեջ:

Մենք մտածվում ենք տրամաբանական հետևությունը «նախա» և «հետ»-կառուցաբանները (նաև Սոսյուրն ու Ֆուկոն) տիպականացրին լեզվի վրա: Մենք չենք խոսում, այլ խոսվում ենք: Ինչի՞ է դա հանգեցնում: Խոսող սուբյեկտը, որպես ներգործող, անհետանում է: Նա այլևս անգիտակցականի կամ ենթագիտակցականի կրավորականն է, ստրուկը: Խոսվողը թելադրվողն է, որ Խոսեցնողի (Բարձրյալի) հետ նույնպիսի հարաբերությամբ է, ինչպես մտածվելու դեպքում է: Բայց եթե Պարմենիդեսի «Միակի» (գոյը չունի իր չգոյը, նա «Միակ» է, առանց հակապատկերի) պարագայում մտածվելը հանուն աստվածների իշխանության էր, ստրուկտուալիստների խոսվելը հանուն «անգիտակցականի» է, որի վատթարագույն հետևություններից մեկում «մարդը մեռած է»…:

*Այստեղ չէ՞, արդյոք, «բացվում իդիոմատիկ» միջանցքը – ուր «հացը» և «միեղջյուրը» մեկի համար կարող է «թարգմանվել» «քար» ու «հրեշտակ», որ միանգամայն տարբեր լինի մեկ ուրիշի «մտառման հոսքի» մեջ «թարգմանվածից»:

*Մտքի պատմության մեջ առանցքային այս պոեմը («համաշխարհային հանգույց»), որ դասական մետաֆիզիկայի ակունքն է, հայերեն չի թարգմանվել, ինչը տխուր իրողության վկայություն է, որ դեռ 20-րդ դարասկզբին նկատել է Օսիպ Մանդելշտամը` հայերի «Անբացատրելի հակակրանքը ամեն տեսակ մետաֆիզիկայի հանդեպ»: