ԱԳՈՒԼԻՍԻ ԵՂԵՌՆԻ 100-ՐԴ ՏԱՐԵԼԻՑԻՆ ԸՆԴԱՌԱՋ
Արտակ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ
Բան. գիտ. թեկնածու
Այս տարվա դեկտեմբերի 24-25-ին լրանում է հայոց պատմության ողբերգական իրադարձություններից մեկի` Ագուլիսի եղեռնի 100 տարին: Մեկ դար առաջ օսմանյան զորքը և նրան միացած ադրբեջանցի զինված խառնամբոխը հիմնահատակ ավերեցին ու հրո ճարակ դարձրին Գողթն-Նախիջևանի հիասքանչ ոստան Ագուլիսը:
Հայ մշակույթի նշանավոր այս կենտրոնի անվան առաջին հիշատակությունը վերաբերում է 11-րդ դարին` Արգուլիք ձևով, բարբառով անվանվել է Ըգյուլիս, Յուգյուլիս, ստուգաբանվում է որպես «այգիներով լի», «ե՛կ, լո՛ւյս», «աչքի լույս» և այլն:
Գողթնի բազմագույն լեռների ժայռոտ լանջերին փռված տասը թաղեր ընդգրկող Ագուլիսը 17-րդ դարում ունեցել է 8000 տուն հայ բնակիչ, սալահատակ փողոցներ, երկհարկանի և եռահարկ տներ, արական և իգական դպրոցներ, գրադարան, մեծ շուկա, մետաքսի գործարաններ, բազմաթիվ արհեստանոցներ, տասներկու վանք ու եկեղեցի: Սուրբ Թովմա Առաքյալի հռչակավոր առաջնորդանիստ վանքի որմնանկարների հեղինակը Նաղաշ Հովնաթանն է եղել, իսկ տեղի դպրոցներում դասավանդել են Րաֆֆին և Պերճ Պռոշյանը: Վաճառաշահ այս ավանի վաճառականները առևտրական սերտ կապերի մեջ են եղել Եվրոպայի և Ասիայի բազմաթիվ երկրների հետ: Ագուլիսից սերված հայ նշանավոր մտավորականների համաստեղության թվում են Ավետիք Արասխանյանը, Քրիստափոր Միքայելյանը, Աշոտ Մելիք-Մուսյանը, Պողոս Մակինցյանը, թատերական գործիչներ Լևոն Քալանթարը, Միքայել Մանվելյանը, դերասաններ Գուրգեն և Կարեն Ջանիբեկյանները, Էդգար և Արմեն Էլբակյանները, երգչուհի Զարուհի Դոլուխանյանը, նկարչուհիներ Լավինիա Բաժբեուկ-Մելիքյանը, Գայանե Խաչատրյանը, Լուսիկ Ագուլեցին և շատ-շատերը:
Ագուլիսում անցյալ դարասկզբին տեղի ունեցած ողբերգական իրադարձությունների մասին է մասնավորապես վկայում ծնունդով ագուլիսցի, Պրահայի և Թեհրանի համալսարանների պատմագիտության և փիլիսոփայության դոկտոր, Ագուլիսի եղեռնի ականատես Հովհաննես Հախնազարյանն (1900-1978) իր «Գողթան գաւառ. Ագուլիսի և շրջակայ գիւղերի եղեռնը» փաստագրական հուշագրությամբ (Անթիլիաս, 1987, Թեհրան, 1991).
«Դեկտեմբերի 24-ի առաւօտեան ուղղակի սևացել էին Օրդուբադից և նրա մօտակայ գիւղերից դէպի Ագուլիս ձգւած ճանապարհները: Հազարաւոր թուրքեր, բեռնակիր անասուններն իրենց առջևը գցած ու մինչև ատամները զինւած, շտապում էին դէպի Ագուլիս, այս անպաշտպան աւանը` աւարի, կողոպուտի ու արեան անյագ ծարաւով: Գիւղաքաղաքի` շուրջ երկու հազարի հասնող սարսափահար և այլևս իրեն կորցրած ժողովուրդը, ունեցած-չունեցածը թողնելով ներս խուժող մարդակերպ գազաններին, աշխատեց փրկություն գտնել կենտրոնական թաղամասում, որտեղ ինքը` Էդիֆ բեյն էր իր ասկեարներով ու ոստիկաններով:
Երեկոյեան ժամը 9-ին արդեն թուրք կողոպտիչներն ու աւերող ամբոխը լցւել էին ծայրամասերի թաղերը և միմեանց ետևից կոտրելով տների դռները` խուժում էին ներս, սպանում հիւանդ, ծեր և կամ փախչել չկարողացած բնակիչներին, կողոպտում, բարձում իրենց անասուններին, ապա հրդեհում տունը…
…Երեխաների և կանանց լացն ու վայնասունը գնալով շատանում էր և կարող էր ոստիկանների ու տաճիկ զինւորների ուշադրութիւնը գրաւել: Մենք էլ ուշանում էինք, արդեն կէսգիշերը մօտենում էր: Այլ ճանապարհ չունէինք, քան լեռն ապաստանել և Ցղնա գնալ…
…Թերևս միայն քսան-քսանհինգ քայլ էր մնացել, որ հասնենք լեռան գլուխը, երբ միանգամայն անակնկալ կերպով լեռնագլխին դարանակալ թուրքերը տասնեակ հրացաններից սոսկալի կրակ բացեցին և շղթայ կապած, շարունակ կրակելով, մեզ վրայ յարձակւեցին:
Գրիչս անզօր է նկարագրելու այն ահաւոր խուճապը, որ ստեղծւեց ահաբեկւած ու սարսափահար ժողովրդի մէջ: Անցել են շուրջ վաթսուն երկար տարիներ այս ճակատագրական գիշերւանից, բայց մինչև այժմ էլ ականջիս հնչում է այն ճիչն ու աղաղակը, օգնության կանչերը, մարդկանց աղեխարշ լացը… Հայրս ու մայրս անձայն գետին տապալւեցին, քոյրս ու եղբայրս, խառնւելով մարդկանց հետ, լեռան թեք լանջից ներքև գլորւեցին: Ինչպէս ինձ գնդակ չդիպաւ, չեմ կարող բացատրել: Ես անմիջապէս գետնին պառկեցի, ու այնպիսի խոր յուսահատութիւն պատեց ինձ, որ մի վայրկեան ատրճանակիս խողովակը քունքիս ուղղելով` ուզեցի ինքնասպանութիւն գործել, և այդ ոչ թէ նրա համար, որ վախեցայ այդ ստոր գազանների ձեռքն ընկնելուց, այլ աւելի ճիշտ այն տմարդի դավադրութեան համար, որին ականատես եղայ…»:
Պետական գործիչ Սերգեյ Մելիք-Յոլչյանը այդ օրերին Լեռնահայաստանից հեռագրել է Հայաստանի արտգործնախարարին. «Լրացուցիչ, ստուգւած տեղեկութիւնների համաձայն` Նախիջևանի և Օրդուբադի թաթարները, թուրքական և ադրբեջանական սպաներ Խալիլ բեյի, Էդիֆ բեյի և ուրիշների գլխաւորութեամբ Ներքին Ագուլիսի կոտորածից հետո, գազանորեն խողխողել են Վերին Ագուլիսի ամբողջ բնակչութեանը: Վերին Ագուլիսում սպանւած է 400, իսկ Ներքին Ագուլիսում` 1000 մարդ:
Բնակչութիւնը կոտորւած է գլխովին, բացառութեամբ 20 գեղեցիկ աղջիկների, որոնք, իբրև նուէրներ, բաժանւել են սպաներին: Հարուստ Փանեանի 16 տարեկան աղջիկը մատուցւած է Էդիֆ բեյին:
Թէ՛ Ներքին և թէ՛ Վերին Ագուլիսների բնակչութիւնը բոլորովին անզէն էր և պահում էր իրեն խիստ լոյալ, բայց այդ հանգամանքը չփրկեց նրանց:
Թաթարների առաջխաղացումը դեպի Գողթան շարունակւում է: Գողթանի բնակիչների մնացորդների հոսանքը դեպի Մեղրի է քաշւում…» (Յառաջ, ՀՅԴ պաշտոնաթերթ, Երևան, 13 հունվարի 1920 թ.):
Մեր ժողովրդի պատմության այս ողբերգական դրվագին անդրադարձել են հայ և օտարազգի բազմաթիվ պատմաբաններ ու հուշագրողներ, որոնց թվում` նաև արդեն Այլիս դարձած Ագուլիսում ծնված ադրբեջանցի գրող Աքրամ Այլիսլին իր «Քարե երազներ» հայտնի վեպ-ռեքվիեմում: Մարդասեր գրողը, որ տարեց ադրբեջանցիներից լսել էր Ագուլիսի ողբերգության մասին, մեր օրերում տեսել նրա եկեղեցիների ու վանքերի ավերումը և այդ ամենի մասին բարձրաձայնել իր վեպում, ճշմարտությանն առերեսվելու համար իր երկրում պետական մակարդակով հալածանքների ու նվաստացումների ենթարկվեց: Ահա Այլիսլիի վեպի` Ագուլիսի սահմռկեցուցիչ դեպքերի նկարագրության հատվածը.
«…Այլիսում այդ ժամանակ դեռ միջին տարիքի շատ մարդիկ էլ կային, որոնք իրենց աչքով տեսել էին Այլիսի հայերի ահավոր ջարդը:
Այդ ջարդի մասին ամեն մեկն իր ձևով էր պատմում` ելնելով մարդու և մարդկայնության սեփական ըմբռնումներից: Այնուամենայնիվ, այդ դեպքերի ականատեսներից ոչ մեկը չէր թաքցնում տեսածը: Տարբեր մարդկանց պատմություններում հավաստիորեն տեղ էին գտնում միևնույն փաստերը: Մարդկանց կարծիքները, թե ինչպես է սկսվել այդ ամենը, ինչպես է ավարտվել, լիովին համընկնում էին:
Այսպես էր եղել. որպեսզի Այլիսի հայ բնակչությունը նախապես ոչնչի մասին չկռահեր, Էդիֆ բեյի երեսուն-քառասուն թուրք հեծյալներ վաղ առավոտից շրջել էին բոլոր տները` ե՛ւ հայերի, ե՛ւ մահմեդականների, ու հայտարարել, որ այդ օրը զինադադար է հայտարարվելու, որի համար բոլորն անհապաղ պետք է հավաքվեն այսինչ հայի բակում: Հենց պայմանավորված վայրում ժողովուրդը հավաքվեց, թուրք զինվորները մահմեդականներին բաժանեցին հայերից և նրանց շարք կանգնեցրին բակի տարբեր կողմերում: Հանկարծ ինչ-որ տեղից բարձրագոչ հրաման լսվեց. «Կրա՛կ», և բոլոր կողմերից բակը շրջապատած թուրք զինվորները փամփուշտների կարկուտ տեղացին հայերի վրա: Շատերն անմիջապես զոհվեցին, ողջ մնացածների` մինչև վերջին մարդու, կոկորդները դաշույնով կտրեցին կամ սվինահարեցին: Նրանց, ում հնարավոր էր միանգամից բակում և այգում թաղել, հոր փորեցին ու թաղեցին: Ում համար տեղ չգտնվեց բակում և այգում, լցրեցին մոտակա տների գոմերն ու մարագները, այրեցին: Մահմեդական կանայք, որոնք այդ օրը նույնիսկ չհամարձակվեցին տնից դուրս գալ, հետագայում այսպես էին նկարագրում տեղի ունեցածը. «Բոլոր առուներում ջուրը մի ամբողջ շաբաթ արյունից կարմրել էր»: «Էդիֆ բեյը ագռավի նման սև ձի ուներ: Էդիֆը ձիու վրա էր` տան դարպասի մոտ: «Կրա՛կ» բղավելով` նա ձիուն մտրակեց ու սլացավ: Եվ իսկույն գնդակների անձրև թափվեց, թվում էր` երկինքը փուլ է գալիս, վերևից մոխիր է թափվում: Այնպիսի աղաղակ բարձրացավ, որ երբեք ոչ ոք չէր լսել աշխարհի արարումից ի վեր: Միանգամից բակերի բոլոր շները ոռնացին: Կռավեցին ծառերի բոլոր ագռավները: Վախեցած կաչաղակներն ու աղավնիները միանգամից անհետացան գյուղից, թռան` թաքնվելու սարերից այն կողմ: Թվում էր, դժոխքը բացվել է, արևը ուր որ է կփլվի երկրի վրա…»:
Այս իրադարձությունների հետ է կապված նաև մեծանուն հայագետ Հրաչյա Աճառյանի «Քննութիւն Ագուլիսի բարբառի» ձեռագրատիպ ուսումնասիրության (Երևան, 1935) բարբառային նմուշների բաժնում զետեղված` Ագուլիսի բարբառով (զոկերենով) գրված մի բանաստեղծություն. «Սույն ոտանաւորը գրուած է հայ-թրքական ընդհարումների տպաւորութեան տակ,- նախաբանում գրում է Հ. Աճառյանը:- Թէև պարունակում է որոշ ազգայնական մտայնութիւն, բայց բարբառի համար շատ բնորոշ լինելով` աւելորդ չենք համարում արտատպել այստեղ»:
Այդ օրերին ընդամենը մեկուկես տասնամյակ էր անցել Ագուլիսի հրեշավոր եղեռնից, սակայն «ազգայնականի» վտանգավոր պիտակից երկյուղած ականավոր լեզվաբանը բնականաբար խիստ զգուշավորությամբ է տեղադրել Հարություն Թումանյանի «Միր հըգյադառձ վաթանը» («Մեր հոգեդարձ հայրենիքը») վերնագրով սրտառուչ բանաստեղծությունն իր նշանավոր բարբառագիտական աշխատանքներից մեկում:
Ժամանակի ճանաչված գրող և մտավորական Հարություն Թումանյանը ամենայն հայոց բանաստեղծ Հովհաննես Թումանյանի ոչ միայն ազգանվանակիցն ու գրչակիցն է եղել, այլև հասակակիցը. ծնվել է նույն` 1869 թվականին, Գողթն գավառի Ագուլիս ավանում, որպես ուսուցիչ աշխատել և ստեղծագործել է Թիֆլիսում:
Հարություն Թումանյանն այնքան ճանաչված է եղել, որ նրա անուն-ազգանվան կրճատ տարբերակը Թիֆլիսի պարբերականներում և հրատարակված գրքերում տպագրվել է «Յար. Թումանեան» ձևով, իսկ Հովհաննես Թումանյանինը` «Յովհ. Թումանեան»:
Հարություն Թումանյանը ստեղծագործել է ոչ միայն գրական հայերենով, այլև իր մայրենի բարբառով: Ագուլիսի բարբառը կամ զոկերենը` ըստ ավանդական միահատկանիշ դասակարգման, պատկանում է հայերենի բարբառների «ում» ճյուղին, գրաբարի և գրական հայերենի նման ունի եռաստիճան բաղաձայնական համակարգ, ըստ Գևորգ Ջահուկյանի մշակած բազմահատկանիշ վիճակագրական դասակարգման, պատկանում է հայերենի բարբառների արևելյան խմբակցության արևելյան (Ագուլիս-Մեղրու) բարբառախմբին, հայոց լեզվի ամենաառանձնահատուկ բարբառներից է: Ունի քմային ձայնավորներ (ա, օ, ու) և քմային բաղաձայններ (գյ, կյ, քյ): Առաջին տպավորությամբ խիստ անհասկանալի լինելը հետևանք է բարբառում ձայնավորների կրած գրեթե անճանաչելի փոփոխությունների, պարզ ձայնավորների դիմաց երկբարբառների առկայության, բայի խոնարհման առանձնահատկությունների և այլն: Խոսվել է Գողթն գավառի Վերին Ագուլիս ավանում, Ներքին Ագուլիս, Ցղնա, Տանակերտ, Քաղաքիկ, Հանդամեջ, Դիսար գյուղերում: Հինավուրց այս բարբառը վերջնականապես մարեց 1988 թվականին, երբ ադրբեջանցի ելուզակները Ցղնա գյուղից արտաքսեցին վերջին մի քանի տասնյակ հայ բնակիչներին:
Հարություն Թումանյանն այս բանաստեղծությունը գրել է Ագուլիսի մեծ ողբերգությունից ամիսներ առաջ` կանխազգալով բարդ և հակասական իրադարձություններով լի այդ ժամանակներում հայրենի եզերքի մոտալուտ կորուստը: Այն առաջին անգամ հրապարակվել է 1919 թվականին` «Զօկի ճրօյգը» պարբերականում և, ցավոք, այսօր էլ առավել քան արդիական է, քանզի պատմական դաժան ճակատագրի բերումով արդեն հիմնովին հայաթափված և ամայացած Հայոց նվիրական Գողթն գավառի հիասքանչ մարգարիտ Ագուլիսը արդեն մեկ դար երկու խղճուկ ադրբեջանաբնակ գյուղի է վերածված…
Թումանաց Հարըթյուն
ՄԻՐ ՀԸԳյԱԴԱՌՁ ՎԱԹԱՆԸ
Օհի մաջին, մօհի մաջին
Միր վաթանը լէլիս ա.
Ուման չիկօ` քյօմագյ արի,
Սէվ խըբերը գյէլիս ա:
Շօռ ա տըվէծ, մալլափ ծըռվէծ
Միր ըշխարքի ուլլուրը.
Հարամիքյ ըն ակած լըցվէծ
Միր ազգի չուրք բուլլուրը:
Ըկընլուսի, մըշտըլըղի,
Թօզա կյանքի գյարունքին
Սէվ մըռօջ ա, թօխպ ա ակած
Կէտված Հայօց յէրկընքին:
Դուշմունն ակած, չափմիշ նարամ,
Միր օջաղը քյանդամ ա,
Հայի ճըրօգյը հընգյըցանամ,
Աշխարք ըրնօվ նարկամ ա:
Միզ կյանք տըվուղ, միզ շունչ տըվուղ
Զօկըստունը մառնամ ա,
Նօ՞ր ըք, նօ՞ր ըք, քյամբախտ զօկար,
Շուտ հըսահիքյ, մառնամ ա:
Հարություն Թումանյան
ՄԵՐ ՀՈԳԵԴԱՐՁ ՀԱՅՐԵՆԻՔԸ
Ահերի մեջ, մահերի մեջ
Մեր հայրենիքն է լալիս,
Չկա մեկը, որ ձեռք մեկնի,
Սև լուրեր են մեզ գալիս:
Շուռ է եկել, իսպառ ծռվել
Մեր աշխարհի ոլորքը.
Թշնամին է եկել-լցվել
Մեր ազգի չորսբոլորը:
Աչքալույսի, ավետիսի,
Նորոգ կյանքի գարունքին
Սև մշուշ է, թուխպ է եկել
Դիզվել Հայոց երկնքին:
Ոսոխն եկել, մեզ թալանում,
Մեր օջախն է ավերում,
Հայի ճրագն է հանգցնում,
Հողն արյունով է ներկում:
Մեզ կյանք տվող, մեզ շունչ տվող
Զոկստանը մեռնում է,
Ո՞ւր եք, ո՞ւր եք, դժբախտ զոկեր,
Շուտ հասեք դուք, մեռնում է:
Ագուլիսի եղեռնից ընդամենը երեք ամիս անց` 1920 թվականի մարտի 22-26-ին, թուրք-ադրբեջանական ելուզակները միևնույն եղեռնագործ ձեռքերով այս անգամ ավերեցին Արցախի պարծանք, հայ մշակույթի նշանավոր կենտրոն Շուշին, որտեղ զոհերը տասնյակ հազարների հասան: Սակայն եթե այսօր ավերակներից կրկին հառնում և նոր կյանքով է ապրում հայոց ազատագրված Շուշին, ապա գերված Ագուլիսը դեռևս տառապում է օտարի կրնկի տակ, իսկ նրա ավեր վանքերի ու եկեղեցիների` հողին հավասարեցված բեկորները շունչ ու հոգի առած` կարոտով սպասում են իրենց օրինական տերերին…
