Հովհաննես Թումանյանի քառյակների առնչությունները սաղմոսների մեկնությունների հետ / Նորայր ՂԱԶԱՐՅԱՆ

Հովհաննես Թումանյանի քառյակներն ունեն հնադարյան և միջնադարի փիլիսոփայական ակունքներ, որտեղից քամվում են մարդու կոչման աստվածային խորունկ բանաձևերը: Ակունքներից զատ, քառյակները լիցքավորվել են բանաստեղծի սեփական կանխազգացումներով ու կանխատեսումներով, որոնք հանգեցրել են հավերժիմաստ խտացումների:
Քառյակներն առնչություններ ունեն հայ միջնադարյան պոեզիայի, առաջին հերթին Հովհաննես Երզնկացու (Պլուզ) պոեզիայի հետ:
«Հայ քնարերգություն» մատենաշարով տպագրված Հովհ. Երզնկացու բանաստեղծությունների գրքի (1986) առաջաբանում Արմենուհի Սրապյանը գրում է, թե Երզնկացին «ստեղծեց քնարական մի նոր տեսակ` խրատափիլիսոփայական քառյակներ, որ հատուկ չափ ու բովանդակություն ստանալով` հասան կատարելության` իմաստասիրական ու քաղաքական հայրենների ձևով»1:
Թումանյանի քառյակների ակունքները բազմապիսի են, սակայն Հովհ. Երզնկացու «Նորին դարձյալ յաղագս Երկնի» բանաստեղծության հետ կապն անժխտելի է:
Ահա Թումանյանի մի քառյակը.
– Դու մի անհայտ բանաստեղծ ես, չտեսնված մինչ էսօր,//Առանց խոսքի երգ ես թափում հայացքներով լուսավոր,//Ես էլ, ասենք, զարմանալի ընթերցող եմ բախտավոր,//Որ կարդում եմ էդ երգերը էսքան հեշտ ու էսքան խոր:
Մենք քառյակում տեսնում ենք տիեզերական գրերի, երկնային դպրության այն ընկալումը, որն իր ուրույն տեղն ունի հայ մատենագրության մեջ` սկսած «Յաճախապատում ճառք»-ից և Եղիշեի մեկնություններից:
«Դու մի անհայտ բանաստեղծ ես». Թումանյանը հետևում է միջնադարյան մեկնություններին, որոնցում Աստված մեծագույն արվեստագետ է: Արարչությունը Աստծու լուսավոր հայացքներով թափած երգեր են, որոնք կարդացվում են «էսքան հեշտ» ու «էսքան խոր» (ինչպես հոգին է կարդում Աստծուն):
Գրիգոր Տաթևացին «Գիրք քարոզութեան»-ում գրում է. «… հոգի մարդոյն բանական, որպես անգիր պնակիտ է»2: Տաթևացու խոսքում հոգին է պնակիտ (գրելու տախտակ):
Բուն երկնային դպրության պատկերին հանդիպում ենք Հովհ. Երզնկացու «Ծննդեան» գրվածքում. «Արդ, ըստ այսմ օրինակի, գեղեցկությունն սքանչելի գործոցն Աստուծոյ, որ են նմանութիւն գրաւորական տառից տպաւորեալք ի հանուր տախտակս տիեզերաց…»3:
Արուսյակ Թամրազյանը «Էսսեներ և ուսումնասիրություններ» գրքում, որտեղ տեղ են գտել միջնադարյան մշակույթի վերաբերյալ վերլուծություններ, գրում է. «…Մեկնություններում մարդու առաջ որպես պնակիտ (գրելու տախտակ) փռված է արարչությունը, որի չջնջվող տառերով հոգին կարդում է Աստծուն»4:
Տիեզերական խոսքի ու գրերի պատկերն առկա է Հովհան Ոսկեբերանի ճառերում, նաև Հովհ. Երզնկացու «Նորին դարձեալ յաղագս Երկնի» բանաստեղծության մեջ, որտեղ նա դիմում է Արարչին.
– Դու վարդապետ մեզ` ուսուցիչ անխօսական,//ի քեզ ունիս տառք, լուսեղէն ընթերցական,//Տառք քո խօսունք` մեզ խրատիչ անձայնական,//որք են մատանց գործ բարձրելոյն անհասական://Դու օրինաց տախտակ գըրոյն, որ բընական,//զոր ընթեռնումք հասարակաց որդիք մարդկան…
Թումանյանի քառյակում ասվում է, որ Աստված առանց խոսքի երգ է թափում, իսկ ինքը, որպես ընթերցող, կարդում է «էդ երգերը», իսկ Երզնկացու բանաստեղծության մեջ ասվում է, որ Աստծու մատների գործն են խոսուն տառերը երկնային, որ ընթերցում են մարդիկ, և այդ տառերը «անձայնական խրատիչ» են:
«Աշխարհը գիրք է` գրված Աստծո ձեռքով, որի մեջ յուրաքանչյուր էակ լիարժեք իմաստով իրենից ներկայացնում է բառ»,- նշված է Ա. Գուրևիչի «Միջնադարյան մշակույթի կատեգորիաները» գրքում5:
Թումանյանի քառյակի «Դու մի անհայտ բանաստեղծ ես…» տողը համապատասխանում է մեջբերված «Աշխարհը գիրք է` գրված Աստծո ձեռքով» տողին (Աստված հեղինակ է, Թումանյանի քառյակում` բանաստեղծ):
Երզնկացու «Նորին դարձեալ յաղագս երկնի» բանաստեղծության բովանդակությունը համընկնում է նրա կողմից ԻՁԸ սաղմոսի մեկնությանը` «Եւ սկսան ընթեռնուլ զլուսաւոր տառս աստեղացն, որ են գիր մատանց բարձրելոյն զանխոսնական բանի…»6:
«Ավելի ավանդական է եղել տառերի համապատասխանությունը մոլորակներին, կենդանակերպի նշաններին և աստղային երկնքի այլ մարմինների»,- գրում է Ս. Ավերինցևը «Վաղբյուզանդական գրականության պոետիկան» գրքում, միաժամանակ ավելացնելով, որ «Պոեզիայում հանդես եկավ երկնքի կերպարը որպես տեքստի` աստղագետի կողմից կարդացվող»7: Նա ավելացնում է. «Ահա աշխարհի կերպարը գրողի մտքում. Աստղերն են պարզվում որպես գրեր»8:
Թումանյանը «Ես շնչում եմ միշտ կենդանի Աստծու շունչը ամենուր» տողով սկսվող քառյակում անդրադառնում է սաղմոսների մեկնություններում լայն տեղ գտած արարչության հնչողությանը, հոգին վեհացնող տիեզերքի խոր մեղեդուն.
Ես շնչում եմ միշտ կենդանի Աստծու շունչը ամենուր,//Ես լսում եմ Նրա անլուռ կանչն ու հունչը ամենուր,//Վեհացնում է ու վերացնում ամենալուր իմ հոգին//Տիեզերքի խոր մեղեդին ու մրմունջը ամենուր:
Նախ` քառյակի առաջին տողը` «Ես շնչում եմ միշտ կենդանի Աստծու շունչը ամենուր» անմիջական կապ ունի Փիլոն Ալեքսանդրացու` հոգու վերին` բանական մասի էության մասին ձևակերպման հետ, ըստ որի այն աստվածային ոգին է, որով մարդու դեմքին շունչ է փչում Աստված: Ապա «Տիեզերքի խոր մեղեդին ու մրմունջը ամենուր» տողը կապ ունի սաղմոսների այն մեկնությունների հետ, որոնցում խոսվում է տիեզերքը լցնող ձայների մասին:
«Լամբրոնացին հաճախ` հատկապես սաղմոսների ավարտին պատկերում է երկինքը լցնող բերկրանքի ձայները»9,- գրում է Արուսյակ Թամրազյանը, ապա ավելացնում, որ ըստ մեկնությունների, արարչությունը հնչում է, համակված է իրերի ու արարածների ձայներով, լսելի են աստվածային արձագանքները:
«Երզնկացին «Խոնարհեցո առ իս զունկն Քո» (ՍՂՄ, Հ. 3) սաղմոսատան մեկնության մեջ անդրադառնում է տիեզերական երաժշտությանը` լուսեղենների քաղցրաձայնությանը»10:
Մարդու մեջ արարչության հնչողության մասին իրենց մեկնություններում գրել են Հովհաննես Օձնեցին և Սահակ Ձորափորեցին: «Համատիեզերական փառաբանության Սահակ Ձորափորեցու մեկնության մեջ… վերին ոգեղեն և հոգևոր ոլորտներին միացնող նյութական գոտում շեշտված էր բուն «ձայնային»` ոչ իմաստային կողմը` «տարատեսակ իրերի, արարածների ձայներով համակված արարչությունը»11: Ըստ միջնադարյան մեկնությունների` տիեզերքի բոլոր ծագերը լցված են «պայծառագույն» փողի, ազդարարության ղողանջներով:
Պլատոնը տիեզերքը դիտել է մաթեմատիկական-երաժշտական կառուցվածքով:
«Պլոտինի մոտ տիեզերքն ընդհանրապես երաժշտական ստեղծագործություն է»,- «Անտիկ գեղագիտության պատմություն» գրքում նշում է Ա. Լոսևը12:
«Տիեզերքի խոր մեղեդին ու մրմունջը ամենուր». Թումանյանը քառյակի այս տողում խտացնում է մեկնություններում առկա տիեզերքի երաժշտական կառուցվածքի իր ընկալումը` աստվածային հնչման խորհրդով:
«Հազար տարով, հազար դարով առաջ թե ետ, ի՞նչ կա որ» տողով սկսվող քառյակում առանցքային է գոյաբանական խնդիրը: Ժամանակը անցողիկ է, հոգին` հավիտենական: «Հոգին նետվում է դեպի Աստված` միանալու նրան» (Պլոտինոս):
Քառյակի վերջին տողն է.
– Ես միշտ հոգի, տիեզերքի մեծ հոգու հետ, ի՞նչ կա որ:
Աստծո հետ միավորվելու բաղձանքը թույլ է տալիս մեկ այլ քառյակում ասել.
– Տիեզերքի տերն եմ ես,
Ո՞վ է արդյոք նըկատել:
Այդ քառյակի սկզբի տողերն են.
– Հոգիս տանը հաստատվել –
Տիեզերքն է ողջ տիրել…
«Տանը հաստատվել»` Թումանյանը նկատի ունի երկնային տունը (Հավերժի Երանության Տունը): Իսկ հոգին «Տիեզերքն է ողջ պատել» տողը կապ ունի սաղմոսների մեկնության հետ: Այստեղ կրկին մեզ օգնության է գալիս Ա. Թամրազյանի «Էսսեներ և ուսումնասիրություններ» գիրքը, որտեղ ասված է. «Լամբրոնացին արարչության օրհներգությունը ներկայացնող սաղմոսների մեկնության մեջ խոսում է հոգու զեղման մասին, որը հասնում է տիեզերքի ծագերին»13 (զեղվել – լցվել – թափվել): Հոգու զեղումը, ըստ մեկնության, հասնում է տիեզերքի ծագերին, ինչին համապատասխանում է քառյակի «Տիեզերքն է ողջ պատել» տողը:
Խորքային ընկալման կարիք ունի «Աղբյուրները հընչում են ու անց կենում» տողով սկսվող քառյակը:
– Աղբյուրները հընչում են ու անց կենում,//Ծարավները տենչում են ու անց կենում,//Ու երջանիկ ակունքներին երազուն`//Պոետները կանչում են ու անց կենում:
Պարզվում է` աղբյուրները սովորական աղբյուրներ չեն և ոչ էլ ծարավները ջրի սպասող մարդիկ: Հովհ. Երզնկացու մեկնություններից մեկում ասված է. «…արդեն մտքի մեջ առկա բովանդակությունների աղբյուրաբար բխումից ոռոգվում, փթթում ու ծաղկում են հոգու բանական ու անբան հատվածները` պտղաբերելով»14: Խոսքն, այսպիսով, մտքի մեջ առկա «բովանդակությունների աղբյուրաբար բխումի» մասին է, որից պտղաբերում է հոգին:
Դպրության աստվածային աղբյուրների մասին խոսք կա նաև Երզնկացու ԻՁԸ սաղմոսի մեկնության մեջ. «… վարժել ուսան զդպրութիւնն, որք եւ պատմաւղք են փառացն Աստուծոյ, եւ աղբիւրաբար ի տուէ եւ գիշերի բղխեն զբան հանճարոյ ամէնիմաստ արուեստաւորին»15:
– Աղբյուրները հնչում են ու անց կենում…
Թումանյանը նկատի ունի Աստծո («արուեստաւորին») ցերեկ ու գիշեր բխող հանճարեղ խոսքի աղբյուրները («աղբիւրաբար բղխեն զբան հանճարոյ»):
Աղբյուրներն այսպիսով «բովանդակություններ» են, ծարավները` մարդիկ, որոնք «բովանդակությունների» բխումից չեն հագենում: Պոետների երազածը «բովանդակություններն» են` Աստծո խոսքի ակունքներից գիշեր ու ցերեկ հոսող:
Պոետներն այդ ակունքներին են երազուն կանչում: Այդ ակունքները բարձրագույն երկնային շերտերում են, հոգու վերին ոլորտներում:
Հանձին ծարավների, կարելի է նկատի ունենալ մեկնություններում ասվածը` մարմինն ու հոգին ծարավ են Աստծո կենդանագործ էությանը:
Մարդու մեջ աստվածայինի իմաստավորումները, Աստծո արարչական կարողության փառաբանությունը շարունակվում է «Ո՜վ անճառ Մին, որ ամենքին միացնում ես մի կյանքում» տողով սկսվող քառյակում:
– Ո՜վ անճառ Մին, որ ամենքին//միացնում ես մի կյանքում,//Ամեն կյանքում ու երակում անտես,//անկեզ բորբոքում,-//Ողջ ազատ են ու հարազատ//էս աշխարհքում Քեզանով,//Ողջը Քո մեջ` անմահ, անվերջ`//Քեզ են երգում Քո ձենով…
Մովսես Սյունեցու «Օրհնեցեք մանկունք» սաղմոսի մեկնության վերաբերյալ «Էսսեներ և ուսումնասիրություններ» գրքում նշված է, որ այն «ներքին-արտաքին այս բոլոր ներթափանցումները եզրափակում է բարձրագույն ոլորտներում ամենքի միաբանությամբ»16:
Աստված ամենքին միաբանում է բարձրագույն ոլորտներում:
– Ողջը Քո մեջ` անմահ, անվերջ` Քեզ են երգում Քո ձենով…
Մեկնություններում ասվում է, որ աստվածային խոսքին են հաղորդակցվում բոլոր գոյությունները, բոլոր գոտիները բազմաձայնում են նրան: Աստծուն ուղղվում է համատիեզերական փառաբանություն: Դավթի ՃԽԸ սաղմոսում կոչ է արվում արարչությանը միանալ նրա փառաբանությամբ: Համաձայն մեկնությունների, փառաբանությունն անդրադարձնում է Աստծո խոսքը («Քեզ են երգում Քո ձենով…»), և որ բոլոր շունչ ունեցողներն են օրհնում Տիրոջը: «Քո ձենով». Խոսքը` Աստծո ընծան, վերադառնում է Արարչին: Փառաբանությունն անդրադարձնում է Աստծո ձայնը:
Սաղմոսների մեկնությունների հետ առնչություն ունի նաև այս քառյակը.
– Երնեկ էսպես` անվերջ քեզ հետ – իմ կյանքի հետ լինեի,//Հազար երնեկ դաշտում մենակ, երկընքի հետ լինեի,//Բայց ո՜վ կըտա էն վայելքը` ինքըս ինձ էլ չզգայի,//Ու հալվեի, ծավալվեի, ամենքի հետ լինեի:
Ա. Թամրազյանը գրում է, որ «Մարդկային բնությունը ներառում է արարչության բոլոր շերտերը, հասնում մինչև երկնային ոլորտները»17: Քառյակում արտահայտված բաղձանքը` «…անվերջ քեզ հետ- իմ կյանքի հետ լինեի», արարչության բոլոր շերտերը իր մեջ ներառելու մասին է:
Արարչության բոլոր շերտերը իր մեջ ներառած մարդն արդեն Աստծո հետ է:
– Բայց ո՜վ կըտա էն վայելքը` ինքըս ինձ էլ չզգայի,//Ու հալվեի, ծավալվեի, ամենքի հետ լինեի:
Փիլոն Ալեքսանդրացու մեկնություններում մաքուր, առաքինություններով համակված մարդու կյանքը համեմատվում է երաժշտության` բոլորի աչքի առջև ծավալվելու հետ: Թումանյանի քառյակի վերոբերյալ երկու տողի բովանդակությունը կարող ենք կապել Փիլոն Ալեքսանդրացու մեկնության մեջբերված տողերի հետ: Քառյակում արտահայտվում է մաքուր, առաքինություններով համակված կյանքի, արարչական տարածքներում իրեն վերագտնելու, իր հոգին տիեզերական մեծ հոգու հետ տրոփելու բաղձանքը:
– Տիեզերքում աստվածային մի ճամփորդ է իմ հոգին,//Երկրից անցվոր, երկրի փառքին անհաղորդ է իմ հոգին,//Հեռացել է ու վերացել մինչ աստղերը հեռավոր,//Վար մնացած մարդու համար արդեն խորթ է իմ հոգին:
Համաձայն մեկնությունների, Աստված գոյության ընդեքներից, բարձրագույն սահմաններ շարժվելով` իր հետ նույն ճանապարհով է անցկացնում հոգին, որտեղ այն վերադառնում է իրեն:
– Երկրի փառքին անհաղորդ է իմ հոգին…
Բարձրագույն սահմաններ հասած հոգուն չի գրավում երկրի փառքը: Նրան այլևս գրավում են արարչական տարածքներն ու արարչական նյութը, ինչը հասու չէ վար մնացած մարդու համար:
Աստեղային երազների աշխարհքներում լուսակաթ,//Մեծ խոհերի խոյանքների հեռուներում անարատ,// Անհիշելի վերհուշերի մշուշներում նըրբաղոտ`//Երբեմն, ասես, զգում եմ ես, թե կհասնեմ Նըրա մոտ…
Ըստ Պլատոնի, մարդկային հոգին որևէ բան ճանաչելիս վերհիշում է այն «իդեաները», որ նա մտահայել է մինչև մարմնին միանալը:
«Նրա մոտ» «հասնելը» պլատոնյան «իդեայի» վերհուշի հանգույն է պատկերանում:
Թումանյանի «Հազարան բլբուլ» անավարտ հեքիաթ-պոեմի հորինումը զուգահեռվել է քառյակների ստեղծմանը, և դրանց հետ բովանդակային լայն կապի մեջ է:
Անթառամ այգին անեծքով փուշ ու տատասկի է փոխվում: Հեքիաթի նպատակն է վերստին ծաղկեցնել այգին և մարդկայնացնել գազանի փոխված մարդուն:
Բանաստեղծը, հանձին դրախտային պարտեզի, միջնադարյան ըմբռնմամբ հասկանում է կեցության ամբողջությունն ու կատարելությունը, որի վերադարձի ուղին համարում է երաժշտությունը: Սաղմոսների մեկնություններից գիտենք, որ մարդը միշտ փափագում է երաժշտություն, քանի որ այն սերտ կապ ունի հոգու հետ (արարչությունն ունի երաժշտական պատկեր):
Այգու վերածնությունը, որ նշանակում է վերադարձ կեցության կատարելությանը, որտեղ «ոգեղեն բույրեր ու քաղցրահամություն» պիտի տարածեն «աստվածակերպ հոգիները», կապվում է երաժշտության` արարչական պատկերի հետ: Այգու վերականգնումը վերադարձ է «աստվածային իմաստների դրախտին», որտեղ տեղադրված է մարդը` աստվածակերպ հոգին:
Ավարտենք:
Իմ խոր հոգին էն բարձունքին
խոսք է բացել Նըրա հետ…
Գրիգոր Նարեկացուց հետո Թումանյանն է խոսում ընդ Աստծո:
______________________________
1. «Հայ քնարերգություն» մատենաշար, «Հովհաննես Երզնկացի», Եր., 1986 թ. էջ 17:
2. Գր. Տաթևացի, «Գիրք քարոզութեան», Կ. Պոլիս, 1741, էջ 454:
3. «Հայ քնարերգություն», 1986, էջ 128:
4. Արուսյակ Թամրազյան, «Էսսեներ և ուսումնասիրություններ», Եր., 2013, էջ 271:
5. А. Гуревич, “Категории средневековой культуры”, М., 1972, стр. 266.
6. «Հայ քնարերգություն», էջ 324:
7. С, Аверинцев, “Поэтика ранневизантийской литературы”, М., 1977, стр. 207.
8. Նույն տեղում, էջ 208:
9. Արուսյակ Թամրազյան, «Էսսեներ և ուսումնասիրություններ», էջ 267:
10. Անդ, էջ 300:
11. Նույն տեղում:
12. А. Лосев, “История античной эстетики: поздний элленизм”, М., 1980, стр. 724.
13. Արուսյակ Թամրազյան, «Էսսեներ և ուսումնասիրություններ», էջ 280:
14. Անդ, էջ 227:
15. «Հայ քնարերգություն», էջ 473:
16. Արուսյակ Թամրազյան, «Էսսեներ և ուսումնասիրություններ», էջ 291:
17. Անդ, էջ 291: