Հմայիլներն ի հայտ են եկել մարդկային գիտակցության զարգացման այն աստիճանում, երբ միմյանցից հստակորեն տարանջատված չեն եղել գիտելիքը, հավատն ու երևակայությունը, երբ նույնացվել են իրականն ու մտացածինը: Այս կամ այն բնագավառի երևույթների ընդհանրացված գաղափարն արտահայտվել է անձը, տոհմը և ազգը պահպանող հմայիլների մեջ: Մարդիկ հավատում էին չար աչքին և կարծում էին, որ եթե նրանք մի բան հավանում են կամ նախանձում, իսկույն աչքով են տալիս, որ տրաքվի: Եվ որպեսզի իրենց աչքով չտան, մարդիկ դիմում էին տարբեր միջոցների: Հմայիլները, ըստ հին պատկերացումների, ունեին չարահալած զորություն, կարող էին օգնել, պաշտպանել թշնամիներից, հաղթանակ բերել, բուժել և այլն:
Հմայիլներն արտացոլել են պաշտամունքային աշխարհընկալման մի քանի աստիճաններ (ֆետիշիզմ, անիմիզմ, տոտեմիզմ), մարդկությանն ուղեկցել են նրա գիտակցական զարգացման ամբողջ ընթացքում և հասել մինչև մեր օրերը:
Հմայիլները բաժանվում են երկու մեծ խմբի` բնական և ձեռակերտ: Առավել մեծ խմբին է պատկանում բնական հմայիլների խումբը` բուսական և կենդանական աշխարհի տարրերը, որոնցից են սոխը, սխտորը, կարմիր պղպեղը, փուշը, եղջյուրը, անասունի կոճերը, հավկիթը և այլն: Սրանք էլ հետագայում հիմք դարձան ձեռակերտ հմայիլների ստեղծման համար, որոնք պատրաստվել են քարից, կավից, փայտից, ոսկրից, ապակուց, մետաղից, բրդից, մետաքսից, բամբակից, վուշից:
Տարբեր շրջաններում հմայիլները տարբեր անուններ են ունեցել` «համայիլ», «հերյալ», «դաղդղան»: Առաջին երկու անվանումները տրվում էին ընդհանրապես տարբեր նյութերից պատրաստված հմայական պահպանակներին, իսկ դաղդղան անվանումը` միայն փայտե հմայիլներին: Դաղդղան անունը ծագել է դաղդաղ ծառատեսակի անվանումից, որը համարվում էր սուրբ ծառ և չարահալած ուժ ուներ: Դաղդղաններն իրենց բնորոշ ձևով հայտնի են 18-րդ դարից` առնչվելով հնագույն նախապատմական հմայիլ-կնիքների հետ:
Դաղդղանները կաթնատու և լծկան կենդանիներին, տունը, գոմը, զանազան պարագաները, երեխաներին պաշտպանելու համար էին: Դաղդղանների չափերը տարբեր են եղել: Օրինակ` խոշորները կախում էին տան պատից, գոմի սյունից, ամրացնում էին շեմքի վերևում: Միջին չափի դաղդղանները կախում էին կենդանիների վզից, եղջյուրներից, տիկից: Փոքրերը կախում էին երեխաների օրորոցից, վզից: Որոշ շրջաններում կանայք կրում էին իրենց պարանոցից` ուլունքաշարերի հետ:
Դաղդղանները վաղ շրջանում պատրաստում էին բացառապես սուրբ համարվող ծառերի փայտից, որոնց բազմաթիվ հատկություններ էին վերագրում (հիվանդությունների բուժում, մարդկանց և կենդանիների պտղաբերության ապահովում, չար ոգիներից պաշտպանում և այլն):
Ըստ հնագույն պատկերացումների` ծառերի մեջ ոգիներ են ապրում կամ հենց ծառերն են ոգեղեն: Հիմնականում սուրբ են համարվել այն ծառատեսակները, որոնք աչքի էին ընկնում երկարակեցությամբ, փայտի ամրությամբ, բերքի առատությամբ, անբարենպաստ պայմաններում աճելու հատկությամբ: Այդպիսի ծառեր կային նաև սրբավայրերի մոտ, ուր մարդիկ ուխտի էին գնում, մոմեր վառում, զոհաբերություն, գուշակություններ անում, ծառերի ճյուղերին թաշկինակ, հագուստից կտրած կտորներ, թելեր կապում` հիվանդություններ բուժելու, երազանքները կատարելու նպատակով: Չբեր կանայք գալիս էին, սուրբ համարվող երկճյուղ ծառերի միջով երեք անգամ անցնում, որպեսզի որդի ունենան:
Հավատացողներից ոչ ոք չէր համարձակվում վնասել այդ ծառին, նրանցից մի ճյուղ, մի տերև անգամ պոկելը մեծ մեղք էր համարվում, և մեղավորները շատ խիստ պատժվում էին: Հմայիլի դեր էր կատարում ծառի մի կտորն անգամ: Օրինակ, բռնչիի փայտիկները դնում էին տան տարբեր անկյուններում, հարսնացուի գրպանում, երեխաների հագուստին:
Սուրբ համարվող այդ ծառերը նույնիսկ չորանալուց հետո էին պահպանում իրենց զորությունը: Մարդիկ այդ ծառերի ճյուղերը չէին կտրատում, այլ դրանց փտած բների փոշին լցնում էին ջրի մեջ և խմեցնում հիվանդներին` բուժման նպատակով:
Հայտնի ծառեր էին Գետաշենի «Չինարի խաչը», Բրաջուր գյուղում բլրակի վրա գտնվող բռշնի ծառը, Բուզլուղ գյուղի մոտ գտնվող հացենիները և այլն1: Լոռիում սուրբ ծառերից հայտնի էին Հաղպատի մոտ Սուրբ Լուսի լեռան ստորոտում գտնվող հաճարենին, որի վրա կանայք իրենց գոտիները կապում էին` երեխա ունենալու համար, Դսեղում գտնվող մի կաղնի կար` «Զորավոր ծառ» անունով, Արճեշ գյուղի բռշնին, Գինեքի և բարդու ծառերը2: Վերջին երկու ծառերը կապվում էին Քրիստոսի խաչելության հետ: Վարանդայում նշանավոր են եղել Հացի գյուղի «Որդեղեն (հորթերի) խաչ» անունով կաղնին, որը բուժում էր ջերմությունը և տենդը, Դռնավարզ գյուղի կաղնու ծառերը գորտնուկ էին բուժում, Նոր-Շենում գտնվող փռշնի ծառը, որի բնի մեջ մի անցք է եղել, նախօրոք, մոմեր վառելուց հետո նիհար երեխաներին անցկացնում էին այդ անցքի միջով, որպեսզի գիրանան:
Սուրբ ծառերին հատուկ այցելության օրեր էին համարվում Համբարձման և Զատկի տոները: Ծառերին վերագրվել են նաև կենդանիներին բուժելու հատկություններ: Այդ են վկայում ծառերից մի քանիսի անվանումները, օրինակ` «Որդոտեն խաչը»: Այսպիսի մի պատմություն կա, երբ հայր ու որդի անցնելիս են եղել վար անողների կողքով: Հայրն ասում է. «Ի՜նչ լավ եզ է», և սպասում է, որ եզը տրաքվի, սակայն ոչինչ չի պատահում: Զարմացած, ուղարկում է որդուն, որ տեսնի` եզի սամին արդյո՞ք բռշնուց է: Որդին գնում տեսնում է, որ իրոք, բռշնուց է և հոր պատվերով փոխում է: Եզն անմիջապես տրաքվում է: «Տեսա՞ր, որդի, բռշնին էր, որ արգելում էր»,- ասում է հայրը: «Ի՜նչ լավ աչք ունիս հայրիկ»,- ասում է որդին, և իսկույն հոր աչքն էլ է տրաքվում3:
Ծառերի պաշտամունքի լավագույն արտահայտություններից են փայտե փորագրված հմայիլները, որոնք կիրառական արվեստի փայտի փորագրության լավագույն նմուշներից են թե՛ պատմական, թե՛ գեղարվեստական նշանակությամբ:
Հարուստ է Փայտարվեստի թանգարանի հմայիլների հավաքածուն, որտեղ տեղ են գտել հին և նոր շրջանների` կիսալուսնաձև, եռանկյունաձև, շրջանաձև, սեղանաձև, գլանաձև, հատած կոնաձև, պրիզմայաձև, տակառաձև, ձվակերպ, գորտանման և այլ ձևերի դաղդղաններ:
Ամենամեծ խումբը լուսնաձև դաղդղանների խումբն է: Կիսալուսնաձև դաղդղանները Հայաստանում հայտնի են դեռևս հնագույն ժամանակներից: Մինչև փայտե կիսալուսնաձև դաղդղանը, եղել են նաև բրոնզից և երկաթից հմայիլներ: Ժողովրդական հավատալիքներում լուսնին մի շարք գերբնական հատկություններ են վերագրել (պտղաբերություն, հարստություն, հիվանդությունների բուժում, չարքերի վանում և այլն): Լուսնաձև դաղդղանները կապված էին հենց այդ հատկությունների հետ: Հատկանշական է, որ առասպելներում լուսինն ու ցուլը նույնացվել են կամ ցլի մեջքին լուսին է պատկերված: 13-րդ դարի խաչքարերի համար պարտադիր է եղել աջից արեգակի` թռչունի մեջքին, իսկ ձախից լուսնի պատկերումը` ցլի մեջքին4:
Հայկական լեռնաշխարհում գորտաձև հմայիլներն ու զարդերը շատ տարածված են եղել վաղնջական ժամանակներից և գորտերի հետ շատ մեծ նմանություն ունեին, իսկ ավելի ուշ` 17-20-րդ դարերում փայտե դաղդղանները խիստ ոճավորված էին: Հնագիտական աղբյուրները հավաստում են, որ գորտը, կապված ջրի տարերքի հետ, հայ ժողովրդական հավատալիքներում հանդես է եկել որպես արգասավորության խորհրդանիշ, կանանց պտղաբերության հովանավոր, երեխաների պաշտպան: Ահա թե ինչու գորտի ոճավորված պատկերը լայն տարածում է գտել 18-19-րդ դարերի հայկական կիրառական արվեստում, հատկապես գորգերի և կարպետների վրա:
Լայնորեն տարածված է եղել կենդանի, մասնավորապես չորացրած գորտի կիրառումը` որպես մոգական միջոց: Չար ոգիներին վանելու համար չորացրած գորտը դնում էին տան շեմքի տակ, երեխաների բարձի տակ, կախում էին անասունների ճակատից և այլն: Ավելի ուշ, գորտաձև դաղդղաններ էին կախում երեխաների օրորոցներից, կանայք գորտի տեսքով զարդեր էին կրում:
Գորտի կերպարը` որպես պտղաբերության սիմվոլ, հավանաբար նմանությունն է մարդու սաղմնային վիճակին: Նշենք նաև, որ հայկական բանահյուսության մեջ գորտը հանդես է գալիս կնոջ կերպարով: Ավանդություններից մեկում այն հղի կին է, որն ամոթից գորտ է դարձել: Գորտը խորհրդանշական է նրանով, որ մետամորֆոզ է, այսինքն` կերպարանափոխվում, ձևափոխվում է:
Խիստ ոճավորում ունեն նաև եռանկյունաձև, քառանկյունաձև և սեղանաձև դաղդղանները: Եռանկյունը, քառակուսին և սեղանը նույնպես հանդես էին գալիս կնոջ կերպարով, արտահայտում էին պտղաբերության և աճի գաղափարը:
Հայաստանի տարբեր շրջաններում ուլունքները, որպես մոգական միջոցներ, լայնորեն տարածված են եղել: Տակառաձև դաղդղանները մոգական քարե ուլունքների տարբերակով են արված:
Հետաքրքիր են նաև ձվակերպ հմայիլները: Հայերի ժողովրդական հավատալիքներում թռչնի ձուն, օժտված լինելով բազմաթիվ մոգական հատկություններով, կատարում էր նաև հմայիլի դեր և դասվում էր բնական հմայիլների շարքին: Ըստ հին պատկերացումների` հավկիթը պաշտպանում էր մարդկանց, նրանց արժեքավոր իրերը, կենդանիներին, բույսերը, բնակարանը պաշտպանում էր չար աչքից, չար ոգիներից, բուժում էր հիվանդությունները, բարիք էր բերում: Հավկիթի ամենակարևոր հատկանիշներից մեկը նորածնին և մորը պաշտպանելն էր (ծննդաբերությունից հետո մոր առաջին կերակուրը ձվածեղն էր):
Ձվին վերագրվող գերբնական հատկությունները գալիս են հնագույն այն պատկերացումից, որ ձուն կյանքի սաղմն է: Այն կապվում է աշխարհի ստեղծման գաղափարի հետ:
Փայտարվեստի թանգարանի ֆոնդում պահպանվող ձվակերպ հմայիլները ժամանակակից աշխատանքներ են` պատրաստված բնական հավկիթից, կավից ու փայտից, զարդարված ասեղնագործությամբ, վրձնումով և փորագրությամբ:
Ձևից բացի, հայկական դաղդղանների նախշերը ևս խորհրդանշական իմաստ ունեին: 19-20-րդ դարերի դաղդղանները որոշակի նախշեր ունեին` զիգզագաձև, շեղանկյունաձև, եռանկյունաձև, քառանկյունաձև (հաճախ խաչաձև անկյունագծային բաժանումներով), ինչպես նաև շառավղային, պարագծային թերթիկներից բաղկացած վարդյակներ: Այս նախշերը հանդիպում ենք նաև նույն ժամանակաշրջանի փայտե գաթանախշիչների, սկուտեղների, գուլպայի կաղապարների, գդլնոցների, աղամանների, գրակալների և կիրառական արվեստի այլ առարկաների վրա:
Հայ հին վարպետների աշխատանքներից, ցավոք, մեզ փշրանքներ են հասել, բայց ոչնչացումից փրկված այդ պատառիկներն էլ բավական են` հասկանալու, թե ինչպիսի հմուտ վարպետներ են եղել մեր նախնիները: Առաջին հայացքից շատ պարզ թվացող այս առարկաներն ունեն իմաստային բարդ ու խորը բովանդակություն: Այս աշխատանքների շնորհիվ մենք պատկերացում ենք կազմում, թե մեր հեռավոր նախնիներն ինչպես են ճանաչել բնությունն ու ինչպես են մարմնավորել իրենց աշխարհընկալումը:
Փայտարվեստի թանգարանի հիմնադրումից հետո փայտը կարծես նոր շունչ է ստացել Հայաստանում, և թանգարանի ժամանակակից վարպետները առանձնահատուկ սիրով ու նվիրումով շարունակում են մեր նախնիներից ժառանգած ավանդույթները:
_____________
1. Ազգագրական հանդես, Գանձակի գավառ, Ծառերի պաշտամունք, էջ 334-338:
2. Ազգագրական հանդես, 8-րդ տարի, X գիրք, (1903), Բորչալուի գավառ, Ծառերի պաշտամունք, էջ 186-187:
3. Ազգագրական հանդես, Բ Գիրք (1897), Ժ Գլուխ, Սնոտիապաշտություններ. էջ 240-241:
4. Բ. Առաքելյան, «Հայաստանի միջնադարյան կոթողային հուշարձանները, 9-13-րդ դարերի խաչքարերը», էջ 32:
