Լեզվաբանական մտածողության առանձնահատկությունները, դրսևորումները կամ իմաստասիրական դաշտում քննված նրա ծագումնաբանական խնդիրները` պոեզիայի լեզվով: Սա գրականության նկատմամբ առանձնահատուկ մոտեցում է` ամփոփված «Լեզու և տաբու» գրքում, որով լեզվի ընձեռած հանելուկային հնարավորությունների տարածքներում նավարկել սիրող գրասեր հանրությանն է ներկայացել Մանասեն: Այս ոլորտում նրա իմաստասիրական խոհի հետ զուգահեռվող բանաստեղծությունը պոետիկ հանրության առջև ետ է տանում մի վարագույր, որից այն կողմ գտնվող իրականության մեջ լեզուն ինքն է ներքաշում անհատին ինքնադրսևորվելու աննյութեղենից քամված մտային նյութեղեն մատուցումներով.
Արթնությունս ննջեցի ու արթնացա քնիս մեջ,//անմեկնելին ջանք չարի ու կաղ տվի մեկնություն,//դաստակներս թափ առան, սակայն թևեր չաճեցին,//քայլերը որ շեղվեցի` առանց ինձ են ընթանում:
Ինչ մեղանչում եմ հիմա` հանձն եմ առել Աստծո հետ,//պիտի քավեմ միայնակ-ազատությունը սա է,//մթությունս ներծծվեց` լուսացնում է ինձ ներսից,//որ արթունը ես ննջեմ ու արթնանամ քնիս մեջ:
Այսպես, լեզուն կյանքի ընթերցանության այբուբենն է, եթե նրա միջնորմներում խաղում է միտքը կամ գիտակցությունը: Այս երկուստեք խաղի միջոցով հնարավոր է կյանքն ընթերցել նրա շատ տարբեր կողմերից: Ընթերցանություն, ներկայացում աջից ու ձախից, վերից ու վարից, սկզբից վերջ, թե հակառակը` միևնույն է, դու գալիս, հանդիպում ես ինքդ քեզ հետ, քո այն ներկայացմանը, որն իր մեջ ամփոփում է ամենահասարակ գոյաձևից մինչև ամեհի փոթորիկներ:
Կյանքի ընթերցումը լեզվամտածողության միջոցով, յուրաքանչյուրն ըստ իր չափ ու կշռի է անում: Կան, որ հեգում են այբուբենը հազիվ իմացողների նման, կան, որ ընթերցում են միայն լուսապատկեր օրինաչափություններ, կան, որ ներքինն առանձնացնում են արտաքինից… Կան վարպետ ընթերցողներ, ովքեր չեն բավարարվում բառի սահմանումներով, և նրանից ավելի առաջ են բերում ոչ թե նոր հորինվածքներ, այլ պեղում, հանում են դրանք Աստծո հետ վաղուց համաձայնեցված տարածքներից. «Մի առիթով շանթը ես համեմատել եմ երկնքում արմատահան եղած ծառի` նկատի ունենալով շանթի ճյուղավորվածությունը»,- գրում է Մանասեն, բացելու համար, թե պատկերանմանությունն ինչպես է տեղավորվում պոետական միջավայրում: «Տաբու լեզվում,- ասում է նա,- ակնհայտ են մետաֆորիկ տեղաշարժերը, և ենթադրում եմ, մետաֆորը տաբուով թելադրված մասնահատումների և հավելումների մեջ է նախապես տևողունակ եղել, հետո այն մշակվել է ինքնուրույն, իբրև պոետական միավոր»:
Մանասեն վարպետ ընթերցող է: Այստեղ լեզուն կյանքի ընթերցանության այն գործիքն է, որը կարող է շնչավորվել խոսքի տողատակերում, լողալ նրա ներքին աշխարհներում, այցի գալ երազներում և մոգական ձևով իրենով անել: Նույն կերպ, այդ դու չես, և լեզու չես խոսում,
…եթե կարգ կարգես քաոսայնության և կարգաբերվես քաոսների մեջ,//եթե ողբերգություն զավեշտաբանես և զավեշտության ողբերգակ լինես,//եթե ինքնուրույն աքսորվես քեզնից և դեպ ինքնություն արտաքսես դու քեզ,//եթե խորհես մղձավանջներ ու եթե խայթվես խոհականությամբ,//եթե բռնկվես` մխալով քեզ հետ-այրվելդ թողնելով այլ տեղ…//Այնժամ դու արդեն լեզու չես խոսում-լեզուն է խոսում քեզ արդեն:
Լեզուն ի հայտ է գալիս այնտեղ, ուր մի վերջին պահի մեջ հանկարծ կարող է կորչել հույսը, լքել սերը, պակասել մխիթարությունը… Եվ դա ոչ թե պարզ ասված կամ տաբու խոսքի տեսքով, այլ` այն ի հայտ կգա որպես գոյության համար վտանգի ներկայությունն ազդարարող ճիչ: Իսկ ի՞նչ լեզվով է ներկայանում ճիչը: Այն կարող է լինել ինչպես սառույցի կաթիլք կամ քար լռություն…
Գոյության ամեն մի ձև, կամ կյանքն, ընդհանրապես, ինքն իրենով նկատվելու, ընթերցվելու սպասող լեզու է:
Ընթերցել լեզուն, վեր հանել, բարձրացնել այն, նշանակում է տեսնել, թե ինչպես է լինում, երբ`
Սառը քամուց սարսռացող ճյուղին, երբ պակասում է//մերկ տերևը-աշխարհը լեզու է դողում ու ճյուղին//տալիս է տերև:
Անձրևից ծածանվող ծովին, երբ պակասում է //ծփանքը-աշխարհը լեզու է ճչում ու ծովին//տալիս է ճայը:
…Նուրբ ու թափանցիկ ձյան փաթիլին, երբ պակասում է//բուրմունքը-աշխարհը լեզու է բուրում//ու փաթիլին տալիս է եղևնի:
Սառույցից կախված կաթիլին, երբ պակասում է//արցունքը-աշխարհը լեզու է լաց լինում…
Ինչով է տարբերվում պոետական լեզուն սովորական լեզվից: Որպես մետաֆորիկ համակարգի մեջ ընթացող գոյաձև` այն ամեն պահի ինչ-որ մի այլ համակարգի հաղթահարման ընթացքում է:
«Ես դիմում եմ այլաբանության,- գրում է Մանասեն,- ոչ թե այն պատճառով, որ այդպես աշխարհը ինձ ավելի հասկանալի է, այլ անհասկանալի կլիներ, եթե ընկալեի տաբուացված կառույցով: Ինձ «արգելված է» շանթը շանթ անվանել, այլ հրեղեն լեզու «Կալդերոն»: Շանթ ասելով` ես ոչինչ «չեմ հասկանում», իսկ այդ անհասկանալին ինքնին տաբուացնում է բառը և ստիպում որոնել ինչ-որ այլ անուն, որը շանթ է միայն ինձ հասանելիության մեջ»:
Այսպես, պոետական լեզուն ամեն պահի բախվում է արգելվածի, և հենց այդտեղ էլ ի հայտ է գալիս տաբուացված ինչ-որ համակարգի հաղթահարումը: Տաբուացված որևէ բառ անհասկանալի է պոետին, և նա որոնում է իրեն հասանելի փոխարինող մետաֆորը:
Խոսիր բերանիդ մեջ – լռիր նրանից դուրս, //Հույսով հուսախաբվիր – վառվիր վհատությամբ, //Ծարավիր քո ոտքերով ու խմիր ճանապարհներ,//Մտածիր ներբաններով ու ընկիր կրնկիդ տակ:
Մանասեն ինքն է բացում իր պոեզիայի առանձնահատկությունը, այն դիտարկելով լեզվաիմաստասիրական գիտաիմացաբանության տեսանկյունով:
Այսպես` «Ես մետաֆորը ոչ այնքան դրսևորված լեզվի հայտանիշներով եմ ընկալում «ինչպես շանթը ընկալել հրեղեն լեզու պարզունակ մակարդակն է», որքան ներքին լեզվի «չարտահայտված-չդրսևորված» խաղ: Խաղ, ուր ինքդ ես որոշում` ո՞ր լեզվատարրերն ես թողնում տաբուի տակ, ո՞ր լեզվատարրերն ես ուզում տաբուազերծել, այլ կերպ ասած, ներքին լեզուն լիովին ենթարկված է մոգության օրենքներին: Ներքին լեզվի մեջ մետաֆորի առանձնահատուկ որոնումների ես չեմ դիմում, քանի որ այդտեղ խնդիրը ոչ թե վարպետորեն մտային տարրերը պատկերավոր խաղի մեջ դիտելն է, այլ քեզ զգալ մոգի գերիշխանությամբ…»:
Իր թաքնված հմայքի գայթակղությանն էր տրվել//բնությունը, որպեսզի մտածումիս կերպն առներ,//հրապուրված տեսնելու, թե ինքն ինչպե՞ս կնետի//անիծվածությունը նյութի, որ հանդերձանք է իրեն:
Ահա մոգությունը: Բնությունը ներկայանում է հակառակ կողմից, ընդ որում, անասելի չափերի հասնող կենդանությամբ, կամ` մոգական կենդանությամբ:
Բանաստեղծության հաջորդ տողերի մեջ, թեպետ, տրվելով մտքի թևերին, բայց մտքի լեզվով բնությանը հասկանալի լինելու մերժումն է առաջ քաշվում, որովհետև մտքի յուրաքանչյուր աշխատանք տառապանք է համարվում.
Այլության մեջ իր հայելու ինձ պահելով իր առաջ`//մեղսագրելի չէ՞ իրեն, որ հոդ բարդեց բանական`//կապված լինի տառապող անիծվածությանը նյութի,//ինչի՞դ էր պետք, բնություն, որ կամեցար Մտածել:
…Գետնատարած այդ բիրտը, որը կավ էր ոտքի տակ,//մեռյալությունից նյութի ինչի՞ն էր պետք արթնանար`//բանականությունս գրկեր, կարծելով այն իր հայելին`//անգիտացած մի բանի, որ կոչվում էր տառապանք:
«Գիտակցության պոռթկումները,- ինչպես գրում է հեղինակը,- ուղղված էին տաբու հոգեվիճակների հաղթահարմանը, թեև դա, ըստ էության, հաղթահարման թատրոն էր, քան` լուծում… Իսկ հաղթահարելու թատրոնը պետք է ունենալ: Հաղթահարման թատրոնը տաբուի էությունն է»:
Մանասեի պոեզիան մի բանալի է, որ պտտվում է պոետական լեզվամտածողության գաղտնիքների մեջ.
Բանալիի պտույտն է, որ կողոպտում է գաղտնիք,//Գոցածի մեջ ներխուժած` ինքնասպանության փորձով.//Նպատակ է նա կարդում, որ կողպանքը արձակվի,//Թե բանալու անցքում է Բանն Աստծո առեղծված:
…Ու ճողվում է ինքնորեն` ինձ առնելով նրա մեջ,//Ես, որ առա բանալին, նախընտրեցի, որ գործի,//Ու առանց մի վարանման դուրս է թափում ծամծմած//Հարատև իր պտույտքը ու փշրանքներ գաղտնիքի:
Գաղտնիքի փշրանքները հենց այն մասնահատումներն են, որոնցով ամբողջանում է գաղտնիքը.
Ես մի բանալի գիտեմ երկու Թեբեի միջև,//Ինձ բռնանալու ոչ մի հերձում չունեք,//Ոչ ոք չի տա իրավունք ունենալու ավելին,//Քան որ պետք է ինձ հետ ոսկյա մակույկը նստեք:
Կյանքն ու մահն են «երկու Թեբեի միջև», և նրանցով է ամբողջանում ողջ տիեզերքի գոյավիճակը:
Ի վերջո, տիեզերարար ճշմարտության մեջ նավարկելու ճանապարհը ցույց տվող միջոց է լեզվի ներքին կյանքին տրվելը, որը Մանասեն դիտարկում է տաբու լեզվի հետ համեմատական քննությունների մեջ:
