Երիտասարդ գրողների հավաքին ընդառաջ, փորձում էի հստակեցնել տեքստ-սոցիալ-քաղաքական ուղղություն, տեքստ-գրական-փիլիսոփայական ուղղություն հարաբերությունները բացող այն խնդիրները, որոնց մասին կուզեի խոսակցություն սկսել գրող և գրականագետ ընկերներիս հետ: Այդ հարցերի շրջանակը ուրվագծելու համար ինձ օգնության եկավ Արփի Ոսկանյանի «Չի վաճառվում» (Երևան, 2016, Անտարես) պատմվածքների ժողովածուն, որը հեղինակի արձակի ամփոփումն է: Ինչպես նկատված է գրքի անոտացիայում, այս ժողովածուն ոչ միայն Արփի Ոսկանյանի արձակի բոլոր երևումներն ու հատկանիշներն է ի ցույց դնում, այլև հայ ժամանակակից արձակի ընդհանուր տեղաշարժերն ու միտումները: Ուստի սա առիթ է գրականության մի քանի կարևոր երևույթների մասին հպանցիկ անդրադարձ կատարելու: Արփիի արձակի մասին խոսելիս պետք է նկատի ունենալ այն քաղաքական դիսկուրսը, որ կար այն ժամանակ, երբ գրվել են Արփիի տեքստերը և այն դիրքավորումը, որ ունի հեղինակը քաղաքական տվյալ դիսկուրսում:
Արփին գեղարվեստորեն արձագանքում է մեր կյանքի ամենասուր, խոցելի ու, այսպես ասած, վտանգավոր թեմաներին, ինչպիսին են, օրինակ, կանանց իրավունքներն ու կիսապատրիարխալ հասարակություններում նրանց դերը («Մարգո տոտայի ոդիսականը», «Մազերի հեղափոխություն»), որով Արփիի գրականությունը տեղավորվում է նաև մեր ժամանակների համար բավական արդիական ու միջազգային թիրախավորում ունեցող ֆեմինիստական կամ առհասարակ գենդերային հավասարության դիսկուրսում: Առաջին հարցադրումը, որ առաջանում է ընթերցելիս, թե ինչպես է քաղաքական և ֆեմինիստական դիսկուրսը գրականություն դառնում Արփիի տեքստերում: Ըստ իս` ֆեմինիզմ ասվածը այս պատմվածքներում դուրս է գալիս իր նեղ, ընդունված չափորոշիչներից և վերածվում է առհասարակ մարդու բնական իրավունքների ու ազատության հիմնախնդիրների, որոնց անմիջական բախվում են պատմվածքի կերպարները: Օրինակ, պատումներից մեկում հենց նարատոր-կերպարն է ստիպված անվերջ պայքարել իր երկար մազերի գոյության համար` սկզբնապես նեղ-սոցիալական շրջապատում վաստակելով ազատությունը և ապա ընդլայնելով դրա սահմանները: Արփին այլ պատմվածքներում ֆեմինիզմի երկրորդ փուլին բնորոշ «անձնականը քաղաքական է» մտքի մյուս կողմն է ընթերցողին ցուցադրում, թե ինչպես է քաղաքականությունը անձնականանում, և անձնական պատումի միջոցով ի ցույց է դրվում քաղաքական պատումը: Ու այս դիտանկյունից էլ հենց Արփիի տեքստերում իրացվում է քաղաքական` մասնավորապես մարտի 1-ի թեման («Մարտի 2», «Մինչև աքաղաղի կանչելը»): Այսօրինակ թեմաների անդրադառնալիս մեծ է վտանգն ու գայթակղությունը` անցնելու հրապարակախոսության: Ուստի անմիջապես երկրորդ հարցն է ծագում` որն է հրապարակախոսության և գրականության սահմանը այստեղ: Իմ տպավորությամբ` այդ հարաբերության մեջ նժարը դեպի գրականություն են թեքում ժամանակակից լեզուն ու գեղարվեստական պատումի ձևը, որ աչքի է ընկնում առօրյա-խոսակցականի, երբեմն անգամ սլենգային լեզվի ու գեղարվեստականի օրգանիկ ներդաշնակությամբ:
Մյուս հարցադրումը, որին առնչվում ենք ժողովածուն կարդալիս, ժամանակակից հնարներով ժամանակակից տեքստ ստեղծելու փորձարարությունն է: Արփիի տեքստի ժամանակակից լինելու մյուս ցուցիչը ժամանակի հայ և համաշխարհային գրական մեթոդների կիրառումն է: Այս իմաստով, Արփիի գրականությունը ավելի մերձ է կանգնած մոդեռն ու պոստմոդեռն գեղագիտությանը: Նախ, այս ուղղություններին բնորոշ է պատրաստի կաղապարների քանդումը, վերադասավորումը (այլ տերմինով ասած` դեկոնստրուկցիան), որն, իհարկե, նաև գաղափարական` տաբուները քանդելու և վերադասավորելու նշանակություն ունի: Թերևս բերեմ միայն մեկ օրինակ` «Կարմիր գլխարկով գայլը» պատմվածքը: Ինչպես բնորոշ էր 2000-2010-ականների հայ գրականությանը, այստեղ օգտագործված է արդեն հայտնի հեքիաթային սյուժեն: Ինտերտեքստուալ հղումը բավական պարզ է և հասկանալի, սակայն ժամանակները փոխվել են, և հեքիաթը այլևս կորցրել է իր նախնական իմաստը: Որպեսզի հեքիաթը տեղի ունենա, գայլը պետք է չար լինի, իսկ Կարմիր գլխարկը` զոհ: Սակայն ոչ միայն հեքիաթայնությունը չկա, այլև չի կարող կրկնվել նաև հին նարացիան: Այս պատումում ոչ միայն նարատորն ու հավանական ընթերցողը, այլև նրանց հավասար չափով նախորդ մետատեքստին ծանոթ է նաև կերպար նապաստակը, որը հերոս է փնտրում, ինչպես Բորխեսի հերոսն էր հեղինակ փնտրում իր էսսեներից մեկում: Սա, իհարկե, ոչ միայն գրականության մեջ հայտնի հնարների կիրառման արդյունք է, այլև բավական տպավորիչ գեղարվեստական ընդհանրացում, որովհետև մեր ժամանակների մարդը այլևս չի կարողանում հերոս գտնել, նույնիսկ` հակահերոս: Թեև քաղաքական վերջին իրողությունները հայ հասարակության ակնկալիքների ակնհայտ այլ պատկեր են ցուցադրում, բայց դա, թերևս, այլ զրույց է:
Հերոսի փնտրումը և գրական հերոսի բացակայությունը 2000-ականներին ոչ միայն գրական, այլև գրականագիտական խոսակցության և բանավեճի նյութ էր: Բազմաթիվ օրինակներից, թերևս, հիշենք միայն 2014 թ. ՀԳՄ Կլոր սրահում տեղի ունեցած բանավեճը, որը տպագրվեց «Գրական թերթում» «Մեր ժամանակի հերոսը (գրականության և իրականության մեջ)/Բանավեճի ակումբ» վերնագրով*:
Պոստմոդեռն գրականության բնորոշ մյուս գիծը սև հումորն է, որով ևս աչքի է ընկնում Արփի Ոսկանյանի տեքստը: Նա ծաղրում է բոլոր տաբուներն ու կառույցները: Սա էլ, ըստ իս, ժամանակի հարաբերությունների, գաղափարական առանցք և հերոս չունեցող հասարակության անմիջական ազդեցությունն է: Օրինակ` «Իմ ո՛չ մեծ, ո՛չ էլ չաղ հարսանիքը» պատմվածքում ակնհայտորեն ծաղրվում է հարսանեկան ավանդույթը և ծեսի հին մնացուկների անհեթեթությունն է ցուցադրվում, բայց ոչ թե ողբերգականության, ճշմարիտ ելքն իմացող մարդու դիտանկյունից, այլ ամենածանր, ամենացավոտ թեմաներում անգամ Արփիի տեքստը պահպանում է իր կենսական հումորն ու հեգնանքը` կրկին մնալով մեր ժամանակի տրամաբանության մեջ:
Եվ ուրեմն` Արփի Ոսկանյանի տեքստի ընթերցումը առաջ է բերում կարևոր ու լայն մի այլ հարցադրում` ինչպե՞ս է հարաբերվում ժամանակակից տեքստը իր ժամանակին, և ինչպե՞ս այն ընթերցել:
Սա, իհարկե, միայն հպանցիկ ակնարկ է, որով փորձում եմ խոսակցություն բացել և հրավիրում եմ երկխոսություն բանավեճի գրականություն-քաղաքականություն դիսկուրսի, պոստմոդեռն հնարների կիրառման և ժամանակակից գրականության մեջ հեքիաթ-անտիհեքիաթ ժանրային փոխակերպումների մասին:
Մնացյալը` Ծաղկաձորում:
—————–
* ՄԵՐ ԺԱՄԱՆԱԿԻ ՀԵՐՈՍԸ (գրականության և իրականության մեջ)/Բանավեճի ակումբ: https://www.grakantert.am/archives/4782
