Ցայգալույսի սյուքից լիճը սրսփաց տղամարդու առաջ անսպասելի մերկ մնացած կնոջ պես: Ալիքները հևիհև հասան ափին, ուշակորույս փռվեցին ավազին, բայց ավազը կեսօրվա արևի ջերմը չէր պահպանել, սառն էր, և կոհակները նորից ետ փախան` լճի խորքերում տաքանալու համար: Լճի տուրևառը հասավ թախտին պառկած Ջանոյի ականջին: Ջանոն լսեց ու չլսելու տվեց, բայց ջրի հևքից հասկացավ, որ շուտով լույսը կբացվի: Լուսամուտից մի աչքով նայեց երկնքի իր իմացած մասում այդ ժամին առկայծող ծանոթ աստղին ու ոտքերը ներքև կախեց: Այսօր աստղը ո՛չ այն է ժպտում էր, ո՛չ այն է անտարբեր էր: Թե տնակի ու ափի տեր Բուդիին հարցնես, Ջանոն հանգստյան տուն է եկել: Հա՛մ ձրի հանգստանում է տարին բոլոր, հա՛մ աշխատավարձ է ստանում: Հետո ի՞նչ, որ աշխատավարձը քիչ է, ու Բուդիի համար տարին ոչ թե տասներկու ամիս ունի, այլ մի յոթ-ութ: Թոշակի հետ յոլա է տանում ու Բուդիի կարծիքով, Ջանոն թագավորի կյանք է վայելում: Այնքան հաճախ է հիշում թոշակի մասին, որ Ջանոյին թվում է, թե թոշակն էլ է պետության փոխարեն Բուդին տալիս: Ինքը Մոսկվայում` իր ափն ու տարածքն անտեր չթողնելու համար վարձել է Ջանոյին, ու Ջանոն կլոր տարին ափի տնակում է կենում: Տուն գնա, ի՞նչ անի: Կնոջ մահից հետո տանը մարդ չկա, ու իր համար լրիվ մեկ է, թե գլուխն ուր կդնի:
Աչքը բացեց և մտքի մեջ ուրախացավ, որ այսօր էլ լսեց ջրերի հևքը, որ այսօր էլ է ողջ: Լուսամուտից նայեց «իր» աստղին, որի անունը չգիտեր և կիսաբաց արեց տնակի փոքրիկ լուսամուտը: Մայրուղու հևքը խժալուր եղնաղով անմիջապես ներս լցվեց: Հսկա, բաբախուն, անհանգիստ մայրուղու աղմուկը տնակի մեջ չտեղավորվեց: Պատերը դողացին բեռնատարի դռռոցից: Տնակի երերուն հանգիստը խախտվեց միանգամից: Առանց այն էլ արդեն քանի տարի` տնակը պպզել էր լճի ափին ու նրա քմայքների գերին էր: Մեքենաների ժայթքած ծուխը, արտանետած տագնապը, բաբախուն անհանգստությունը պարուրեց Ջանոյին, բայց նա սովոր էր: Գիտեր` ամեն մեքենա ու ամեն մի մեքենատեր վազում է անհանգիստ, վազում է տագնապով, ուզում է իր մի պուտ կյանքի ընթացքում շատ բան անել, բայց չի հասցնում ու դրանից ավելի խելագար է դարձնում վազքը: Հետո ի՞նչ, որ վազում է ունայնության հետևից, կարևորն այն է, որ վազում է:
Չէր նայել, բայց գիտեր, որ ցայգալույսի այս ժամին կամրջի ոտքի մոտ կանգնած է լինում Գայանը: Գայանն անցել է անբախտ կնոջ կյանքի բոլոր հանգրվաններն ու հիմա կամրջի ոտքի մոտ է կանգնում: Ջանոն չէր հետաքրքրվել նրա անցած կյանքով: Չէր հարցրել, թե ի՞նչն է պատճառը, որ հենց գիշերով է դուրս գալիս գործի և ինչո՞ւ է ճանապարհի վրա կանգնում: Ինչո՞ւ է ապավինում կամրջի ոտքին: Ի՞նչ հարցնի, ինչո՞ւ հարցնի: Ասենք թե ճիշտ կամ սուտ ինչ-որ պատմություն պատմեց, դրանից ի՞նչ կփոխվի: Ջանոն մրսած ժամանակ նրան իր տնակում տեղ է տալիս ու չի հարցնում: Գայանը կանգնում է կամրջի ոտքի մոտ, կանգնում է մինչև լուսաբաց: Թե բախտը բերեց, մեքենաներից մեկն արգելակեց, վերցրեց, իր եկամուտը կաշխատի, չէ` կանիծի: Մեքենաները կանգ էին առնում, նրան վերցնում իրենց գիրկը, տանում էին` ուր ուզենային և կյանքից կրած հարվածների վրեժը նրանից էին հանում սովորաբար: Գայանը նրանցից ցածր էր կյանքի սանդուղքի վրա: Նրանից կիրք էին քաղում, իրենց կիրքը հագեցնում էին ագահաբար, հետո իրենց վիրավորանքը, դժգոհությունը, ցավը մեղմելու համար ծեծում էին: Իբր իրենք բարոյական էին, Գայանն` անբարոյական, իբր իրենք մաքուր էին, Գայանը` անմաքուր: Կյանքից իրենց ստացած հարվածներն իբր փոխանցում էին նրան, բայց որքան էլ զարմանալի է, դրանից չէին թեթևանում: Անտես-անտեսանելի, չհասկացված մեղքն ավելի ամուր էր սեղմում նրանց ուսերը, և կյանքն առավել անտանելի էր դառնում:
Ջանոն չնայեց Գայանի կողմը, գնաց պառկեց թախտի վրա: Դեռ մեկուկես ժամ կար արևագալին: Չնայեց Գայանի կողմը, բայց հասկացավ, որ էսօր նրա բախտը չի բերել, տանող չի ունեցել: Նրա կողմից անտեսանելի մի դժգոհություն էր գալիս դեպի Ջանոյի տնակը:
Ջանոն վաղուց էր հասկացել, որ լուսնի տակ գոյություն ունեցող ամեն բան, ամեն մի շնչավոր կամ անշունչ էակ, աշխարհի ու Արարչի հետ շփվելու իր կերպն ունի: Հարևան Կորյունի կովերի համար տարածքից հնձած խոտի դեզն ասես ծնկաչոք հսկայի նման աղոթում է, ճայը ճչում է սգավորի նման, ջուրն ավազն է համբուրում և մե՛րթ շշունջով, մե՛րթ գոռոցով ինչ-որ բան է ասում նրան: Ավազը լսում կամ չի լսում, համոզվում կամ չի համոզվում, համառում, կոտրատվում ու սիրելով ետ է հրում ալիքին: Աստղերն աչքով են անում նայողին, կղզու վրա թառած եկեղեցիները հոգնում են արցունքախառն աղոթքից, բայց ցույց չեն տալիս և ղողանջում են անձայն, ասես շուռ տված զանգեր լինեն, որոնց տակ կամ կողքին մոմեր են վառվում` գիշերվա մեջ լույս տալիս անշշունջ: Իսկ ինքը մտքի մեջ հեքիաթ է պատմում: Իր պատմած հեքիաթները հրեղեն են, թեև բառեր չունեն: Պատմվում են դանդաղ, առանց շտապելու, և եթե փորձի բառերով արտահայտել, հաստատ անհոտ կդառնան` թփից անժամանակ պոկած վարդի պես: Ջանոն իր պատմած հեքիաթները չի հիշում հետագայում: Ով գիտե, եթե հիշեր, գուցե այդքան չպատմեր: Գուցե թե մի բանը պատմում է մի քանի անգամ, բայց չի հիշում, մանավանդ, որ նրա հեքիաթի կարիքը ոչ ոք չունի: Թոռներ չկան, որ լսեն, կինը մեռել է քանի տարի առաջ, ճանապարհով անցնող մեքենաները ժամանակ չունեն, լիճը… Երևի լիճն էլ հեքիաթի տրամադրություն չունի: Ճայե՞րը… Ջանոն ճայերեն չգիտի: Նրանք ճչում են միայն, իրար կտուցից խեցգետնի կամ ձկան մնացորդներ փախցնում: Գայանն էլ չի լսում Ջանոյի հեքիաթները, քանի որ կա՛մ զբաղված է լինում, կա՛մ` հիասթափված: Դրա համար էլ Ջանոն իր հեքիաթներն իրեն է պատմում: Չի հասկանում, ինչի՞ց է, որ մարդը հեքիաթներ է հորինում, մանավանդ, որ այդ հեքիաթների կարիքը կարծես թե ոչ ոք չունի: Բայց ի՞նչ անի, երբ այդ պատմությունները գալիս են իրենք իրենց ու պատմվում են անճիգ, երբեմն` անբառ: Սկզբում պայքարում էր այդ հեքիաթների դեմ, կարծում էր` անօգուտ են, բայց հետո հասկացավ, որ դրանք աշխարհի ու այն Արարողի հետ շփվելու իր կերպն ու եղանակն են: Եթե հեքիաթներն իրենք իրենց գալիս ու պատմվում են, ուրեմն դրանց կարիքն էլ կա: Դրանց կարիքը գուցե նաև աշխարհն ունի, թեև անգիտակ է դրան:
Իր հեքիաթից սթափվեց և մտածեց Գայանի մասին: Հաստատ սառել է: Ականջը սրեց: Գայանը կամրջի սյունի մոտ կանգնած լաց էր լինում ու անիծում էր իր մտքերի պես խառն ու խուճուճ: Տանում են` անիծում է, չեն տանում` անիծում է.
– Ձեր հերը թաղեմ, անտեր մնայիք, ինձ չհանդիպեի՛ք….
Այսօր դժգոհ էր ավելի շատ: Սպասել էր մի քանի ժամ: Ցայգալույսին օդը սառչում է, ամառ լինի թե տաք աշուն, միևնույնն է: Կամրջի սյունից սառնություն էր գալիս, սառը քամի էին որձկում ճանապարհով անցնող մեքենաները, ամառնավերջի ցայգալույսի օդը խտացել էր, և աշխարհում սառն էր ամեն ինչ: Գայանը հույսը կտրել էր, մեքենաների խելագար ընթացքը բանի տեղ չդնելով անցել էր ճանապարհն ու բախում էր Ջանոյի դուռը:
– Արի՛,- պառկած տեղից շտկվեց Ջանոն: Առաջին անգամը չէր, որ Գայանը գալիս էր,- արի՛:
Գայանը մտավ ներս ու փլվեց աթոռին: Սկսեց կանաչ շորի կարճ փեշը ներքև քաշել, իբր բաց ազդրերը ծածկելու համար, սառած ազդրերը շփեց նույնքան սառած մատներով, բայց չէր տաքանում: Ջանոն օղու բաժակն ու շիշը հրեց նրա կողմը, ափսեի վրայից վերցրեց անձեռոցիկն ու կտրտված լոլիկի ու երեկ եփած ձկան ափսեն դրեց շշի մոտ:
– Չէ՛,- գլուխը թափահարեց Գայանը,- վրայիցս օղու հոտ կգա, անտերները չեն տանի կամ կտանեն փող չեն տա… Չէ՛: Ինձնից անբարոյական են, բայց իրենց մաքուր ու սթափ են երևակայում հերը թաղածները:
Փորձեց կոշիկի կապերն արձակել, բայց մատները սառած էին: Չէր կարողանում: Ջանոն վեր կացավ տեղից, առանց խոսելու ծնկեց նրա առաջ ու փորձեց արձակել ճարմանդները: Կոշիկները բարձրակրունկ էին, դեղին ու սև գծերով, փայլուն չափռաստներով ու ասես կպել էին Գայանի ոտքերին` ոչ մի կերպ չէին արձակվում:
Աղջիկը վերևից նայում էր Ջանոյի գլխին. ալեխառն ու նոսրացող մազերով գլուխը դողդողում էր բարակ վզի վրա: Վզի մաշկը սևացած ու կնճռոտված էր, ասես մարմնի վրա ձկնորսական հին ու ծակծկված ցանց քաշած լինեին: Մատները հաստ, կոշտ ու կոպիտ էին, բայց թույլ էին ու փափուկ: Գայանն զգում էր, որ դրանց մեջ տղամարդկություն չկա: Որձի եռքն ու ցանկությունն ասես մեռած են դրանց մեջ:
– Էս ի՞նչ մատներ ունես,- նետում է վերևից,- ասես Ջանոյի գլխին քար շպրտելիս լինի: Ինքն էլ չգիտի, որ տղամարդկանցից ստացած իր վիրավորանքն ինքն էլ իր հերթին փոխանցում է Ջանոյին:
– Ի՞նչ մատ,- չհասկանալով՝ տակնիվեր նայում է Ջանոն:
– Մատներդ փափուկ ու անկյանք են, ասես տղամարդու մատ չլինեն, ասես ոչ թե կնոջ ես կպնում, այլ աղե արձանի:
– Հա՛,- տնքում է Ջանոն, վերջապես հանում է նրա կոշիկն ու իր միակ ծածկոցով ծածկում է սրթսրթացող բաց ծնկները:
– Ի՞նչ է եղել: Ամեն ինչ վերջացել, պրծել, կորե՞լ է,- լրբանում է,- թե՞ ես դուրդ չեմ գալիս: Էսքան գալիս եմ մոտդ, մի անգամ մատով չեն կպնում:
– Է՛, դու ինձ պիտի հանդիպեիր էն ժամանակ, որ Նավթալան էի գնացել,- ժպտում է Ջանոն: Փոս ընկած այտերը ետ են գնում ու բացում են ծուռումուռ, դեղնած ատամները:
– Ի՞նչ Նավթալան,- չի հասկանում Գայանը:
– Նավթալան…- մտքո՞ւմ է ասում, թե՞ բարձրաձայն, չգիտի: Հերթական հեքիա՞թն է, թե՞ ճիշտ է իր կյանքի ճմրթված գրքի նման, չգիտի, բայց պատմում է: Չգիտի իրե՞ն է պատմում, թե՞ Գայանին, չգիտի մտքո՞ւմ է պատմում, թե՞ բարձրաձայն:
– Եռակցող Ջոնիկն էկավ, թե` իմ մեջքն է ցավում, քո` ծնկները, գործարանում Նավթալանի ուղեգիր են ստացել, արի վերցնենք, գնանք Ադրբեջան: Ասում են` մի անգամ նավթի վաննա ընդունես, բոլոր ցավերդ կմոռանաս:
– Գնանք,- հեշտ համոզվեց ինքը, քանի որ ցավերը կյանքը կերել էին: Համ էլ ի՞նչ էր եղել` մեքենա կար, փող կար, ամեն ինչ կար: «Զրո վեցը» հանեց ավտոտնակից, լիքը բաք բենզին լցրեց ու գլուխը բաց թողեց դեպի Նավթալան: Հետները պանրի գործարանից մի քանի գլուխ պանիր էին վերցրել, ծխեցրած սիգ, ուրի՞շ… Ուրիշ ինչ պետք լիներ` կառնեին տեղում: Խորհուրդների երկիրը` լեն ու բոլ, իրենք` երիտասարդ:
– Է, հետո՞,- Գայանը հետաքրքրվել էր, իսկ Ջանոն լռում էր իր մեջ խորասուզված:
– Հետո՞,- սթափվում է,- մի գլուխ պանիր տվեցինք գլխավոր բժշկին, ու Ջոնիկն սկսեց բողոքել.
– Рыбы,- ասաց:
Բժիշկը, ձկան անուն լսելով, աշխուժացավ, սկսեց ավելի լայն ժպտալ:
– Где рыбы, какие… сколько… осетрина… или форель?…
– Нет!,- վիզը ծռելով ձգեց Ջոնիկը,- ни эти рыбы, вот эти рыбы болят,- ասաց ու ձեռքը սրունքներին քսեց:
– Ա՛,- վերջապես հիասթափված ծոր տվեց բժիշկը, այդպես էլ չհասկանալով, թե հայն ինչո՞ւ է իր սրունքներին «ձուկ» անվանում:
Էդ ժամանակ էր, որ ինքը վաննա էր մտնում ու երգում էր:
– Երգելու ուրիշ տեղ չկա՞ր,- էլի Գայանն է: Խառնում է իր հուշերը:
– Կար,- մի քիչ ջղայնացած վրա է բերում,- բայց էդտեղ հատկապես էի ուզում երգել, քանի որ կողքի սենյակում վաննա էր ընդունում նա, ում համար երգում էի: Ուկրաինացի աղջիկ էր, անունը` Տանյա: Ես երգում էի, ինքը պատասխանում էր երգով.
– Ты же меня тжманула,
Ты же меня тжмела…
– Ու քո ամբողջ սերը «չերեզ պա՞տ էր»,- ձեռ է առնում Գայանը: Չգիտես ինչու, սրտի մեջ խանդ է ծնվել ու չի ուզում, որ Ջանոն նույնիսկ հազար տարի առաջ ուրիշին պատկանած լինի:
– Չէ՛, ի՞նչ «չերեզ պատ»,- առանց նեղանալու, մի տեսակ անարյուն պատասխանում է Ջանոն:
– Մարդ ճանճ ըլներ, էդ ժամանակ քո մոտ ըլներ,- աչքերն է շողշողացնում Գայանը:
– Ամեն ինչ լավ կլիներ, եթե էն շան տղեն չըլներ, ո՞վ գիտե, գուցե թե իմ կյանքն էլ այլ կերպ դասավորվեր:
– Ի՞նչ շան տղա:
– Իգորը,- ասում է նեղացած, ասես Գայանը ճանաչում է Իգորին, բայց զուր տեղը խոսեցնում է իրեն:
– Իգորն ո՞վ է:
– Նույն սենյակում էինք վաննա ընդունում:
Ասում ու լռում է: Քորում է գլուխը, հայացքը` լուսամուտից դուրս, ասես Իգորը եկել ու ձեռքերն ապակուն դրած՝ ներս է նայում:
– Բռնեց, չթողե՞ց,- էլի լպիրշանում է աղջիկը:
– Չէ՛,- տնքում է Ջանոն,- բժիշկներն զգուշացրել էին, որ վաննա մտնելիս սիրտը դուրս թողնի: Իսկ ինքը… Ամեն անգամվա պես ես սկսեցի երգել, Տանյան պատասխանեց: Երգով ընկած՝ գլխի չեղա` ինչ եղավ: Հետո նայեցի, տեսա` Իգորը չկա: Դու մի ասա` ամբողջ մարմնով սուզվել է նավթի մեջ, սիրտը չի դիմացել ու…
– Հետո՞:
– Էլ ի՞նչ հետո, մինչև հանեցին, մեռել էր: Դու հում նավթի մեջ մեռած ռուս տեսե՞լ ես: Չէ՞: Դե էլ մի խոսի: Դրանից հետո էլ երգե՞լ կլիներ: Մանավանդ, որ երկու օր հետո Տանյան գնաց:
Լռեցին երկար: Հետո Գայանը հանկարծ բռնեց Ջանոյի ձեռքը.
– Ջանո՛, պսակվիր ինձ հետ, էլի՛,- լաց լինելով խնդրեց,- ի՞նչ կլինի: Ես ի՞նչ վատ կին կլինեմ: Դու գիտե՞ս, մարդը միանգամից չի ընկնում ցեխի մեջ: Դա լինում է կամաց-կամաց, աննկատելի: Մի օր աչքդ բացում ու տեսնում ես, որ դարձել ես Գայան, այսինքն` «պուտանկա»:
– Ես քեզ բան պատմեցի: Ասեցի` էդ ռուսի մահից վախեցա ու… դու չհասկացա՞ր ինչ ասեցի: Հիմի դու ասում ես… Խելոք բան խոսի,- տնքաց անօգնական,- ինձ կին հարկավոր չի: – Հաստատ գիտեր, որ թուլության այս պահն անցնելու է, և Գայանը հետո ծիծաղելու է իր վրա:
– Աշխարհում ով ասես ամուսին ունի,- իրենը շարունակեց Գայանը,- ի՞նչ անենք, թե կյանքը հյութերդ քամել է ու քեզ սմքած լիմոնի պես էս լճի ափն է շպրտել, ի՞նչ անենք, թե տղամարդկությունը դուրս է հոսել քո միջից, ինձ թևիդ տակ առ:
– Օ՛ֆ,- անորոշ տնքաց Ջանոն:
Երկար լացեց աղջիկը, հոգնեց, ու քնեցին, ինքը՝ թախտի վրա, Ջանոն` աթոռին նստած:
Ջանոն քնից վեր թռավ միանգամից, ասես հանցանք էր գործել:
– Ի՞նչ մարդ ես դու,- ինքն իրեն մկան ծակը կոխեց,- չես կարողանում մի քիչ զարթուն մնալ:- Բայց մտքում նաև արդարացրեց իրեն: Ախր, համարյա ամբողջ գիշեր չէր քնել:
– Ամռան գիշերվանից մի կունք քուն է բաժին հասնում ինձ,- չգիտես ում առաջ արդարացավ:
Աղջիկը չկար: Ե՞րբ էր գնացել:
Արգելակների ճռռոցից հասկացավ, որ մեքենա կանգնեց: Հետո տղամարդկանց հարբա՞ծ, թե՞ «ուռած» ծիծաղը հասավ ականջին: Դուրս եկավ: Չորս հոգի էին: Արագ-արագ սեղան էին բացում մեքենայի «կապոտի» վրա: Վռազ շարեցին վրայից մի բաժակ խմած օղու շիշը, մի քանի կտոր սառած խորովածը, միանգամվա օգտագործելու բաժակներն ու ափսեները:
– Հոպա՛ր, ցավդ տանեմ, հոպա՛ր,- մեծ գլուխը բարակ վզի վրա հազիվ պահելով առաջ եկավ կարմիր բլուզ հագածը,- արի մի բաժակ բան խմենք: Էսօր լավ օր է, էսօր մեր Բոյլուխի ծնունդն է:
Ծնունդը երեկ էր եղել, բայց քեֆ-ուրախության թոհ ու բոհի մեջ տղերքը գլխի չէին ընկել, որ օրը փոխվել է: Ի՞նչ կարևոր էր օրը: Կարևորը տրամադրությունն էր: Իսկ նրանց տրամադրությունը հազար էր:
– Չէ՛, տղե՛րք ջան, ներող,- արդարացավ Ջանոն,- գործի մեջ եմ:
– Հոպա՛ր, էս աշխարհում ամենակարևոր գործը կերուխումն է, ժամանակն անցնում է, կյանքն է անցնում,- փիլիսոփայեց կարճլիկը,- հետո հռհռաց աչքերը շլելով,- արաղ չես ուզում, մի քաշ էն լավ բանից տամ, հը՞, հոպա՛ր:
– Չէ՛, չէ՛,- ձեռքերը թափահարեց Ջանոն,- չէ՛, տղե՛րք ջան, շնորհակալ եմ:
– Դե լա՛վ,- հաշտ ասաց կարճլիկը,- դո՛ւ գիտես: Հետո ասես նոր տեսավ մեջքը տնակի պատին հենած Գայանին.
– Վա՛յ, էս ի՞նչ փոմփոլ ա…
– Ինչի՞ փոմփոլ: Ե՞ս եմ փոմփոլը: Փոմփոլն ի՞նչ է,- առաջ եկավ աղջիկը:
– Փոմփոլը…,- մի պահ կարկամեց տղան,- փոմփոլը դու ես:
Հետո մեքենայի մեջ նստած տղաներից մեկը բարձրացրեց երաժշտության ձայնն, ու սկսեցին պարել: Պարի հրավիրեցին նաև Գայանին:
– Հոպար ջա՛ն,- թևերը պարզած նրա կողմը եկավ Բոյլուխը,- պարենք, հոպա՛ր:
– Չէ՛,- կոտրված ժպտաց Ջանոն:
– Ա՛յ մարդ, ի՞նչ տեսակ մարդ ես, չես խմում, չես ծխում, չես պարում: Ուրիշ բան անո՞ւմ ես,- երկիմաստ ասաց ու իր ասածի վրա քրքջաց՝ ասես օդի մեջ լողալով:
Ջանոն առնվեց, բայց չպատասխանեց: Ի՞նչ պատասխաներ: Տղերք են` քեֆները լավացրած` իրենց աշխարհի ու կյանքի տերն են կարծում: Գիտե, որ վաղը տանջվելու են գլխացավից, իսկ հետո նորից մտնելու են կյանքի տաղտուկի ու հոգսի մեջ: Ո՞վ գիտե, գուցե թե լուրջ ժամանակ հանդիպես նրանց, այնքան էլ վատը չթվան, բայց հիմա… Հիմա լպիրշացել էին, մեջների չարությունը որոշ ժամանակ հաղթել էր բարությանը, և Ջանոն ուզում էր, որ շուտ քշեն-հեռանան: Համ էլ հո առաջին անգամը չէ՞ր: Ամռան ամեն մի բացվող օր իր անակնկալն էր բերում նրան:
Ջանոն քաշվեց պատի տակ, աննկատելի դարձավ: Այդպես լավ է, քանի որ նման դեպքերում ավելի լավ է հեռու քաշվել, աչքի չընկնել, մինչև որ իրենց շառը քաշեն-հեռանան:
Տղերքը պարեցին էլի մի քիչ, քրքջացին Գայանի հետ, հետո մեքենա նստեցին, աղջիկն էլ` նրանց հետ: Մեքենան ճռռոցով պոկվեց տեղից, ասես վախվխելով ոստոստաց ասֆալտի վրա, հետո առաջ սլացավ ամբողջ թափով:
Մեքենան երևի հազար խխունջ ճզմեց անիվների տակ: Ջանոն նման բան չէր տեսել. այս տարի, չգիտես ինչի, շատացել էին խխունջները: Խոնավությունից էր, թե ուրիշ մի բանից, չգիտեր: Խխունջներ կային ամեն տեղ: Ջանոն ո՛չ զզվում էր, ո՛չ էլ սիրում էր նրանց, պարզապես մտքի հեռավոր մի անկյունում իրեն նմանեցնում էր խխունջի: Թե կյանքը նեղում էր, քաշվում էր պատյանի մեջ ու լռում էր համբերելով: Սպասում էր այնքան, մինչև վտանգն անցնում էր:
– Օ՛ֆ,- թեթևացած հոգոց հանեց այս անգամ էլ, նայեց լեռնաշխարհի վրա շառագունող աղոթարանին, կղզուն նայեց, լայն խաչ քաշեց դեմքին ու դիմեց անորոշ: Չգիտեր Աստծո՞ւն է դիմում, մշուշի մեջ ուրվագծվող եկեղեցիների՞ն, թե՞ լճին.
– Տեսնես ո՞րն է էս աշխարհի իմաստը, մարդն ապրում է, որ ի՞նչ: Տանջվում, տանջվում, տառապում է, իսկ հետո մեռնում է անսպասելի ու անհեթեթ ձևով: Ինչի՞: Ինչի՞ց է, որ նույնիսկ իր համար ուրախ ու երջանիկ թվացող օրվա մեջ էլ մարդը տխուր ու ապերջանիկ է:
Պատասխան չստացավ ու մտավ ներս: Շունը՝ տնակի մուտքի մոտ պպզած, տղերքի թողած խորովածի կտորն էր ուտում ախորժակով: Ամռանը շան բախտը բերում է: Էնքան լի է լինում ու կշտացած, որ իր տված հացին թանազուկ չի անում: Ի՞նչ շուն լինի, որ խորովածի ձեռք չտված կտորը թողած` Ջանոյի տված չոր հացն ուտի: Այ, ձմռանն ուրիշ է: Ձմռանը չոր հաց էլ է ուտում, սատկած ճայ էլ, նաև` լճից հանած փչացած ձուկ ու խեցգետին: Անարյուն, շնությունը կորցրած, մարդացած շուն է, պահելու բան չէ, բայց թե հավատարիմ է, ու Ջանոն հանդուրժում է նրան:
Նստեց թախտին, ուզեց մի բաժակ սուրճ սարքել իր համար: Մի բաժակ սուրճ խմի հանգիստ, հա՛մ քունը կփախչի, հա՛մ էլ ստամոքսը կտաքանա: Մանավանդ, որ շատ է սիրում իր ձեռքով, իր համար դրած սուրճը վայելել անշտապ:
– Էլ ի՞նչ է մնացել: Մի բաժակ սուրճ էլի, էդ մի բանն է՞լ չվայելենք,- ինքն իրեն արդարացնում էր հաճախ, ասես մեկը ձեռքը բռնում ու թույլ չէր տալիս, որ սուրճ խմի:
Նորից մեքենայի ճռռոց լսեց:
– Էսօր ի՞նչ են լսել,- թոնթորաց դժգոհ ու դուրս նայեց: Ասես երազում տեսավ բացվող դուռը և մեքենայից դուրս շպրտվող ու ասֆալտին բախվող Գայանին: Կինո լիներ կարծես. կապույտ ջինսե տաբատ ու կարմիր գուլպա հագած մի ոտք ամբողջ թափով դուրս հրեց աղջկա մարմինը: Մարմինը գլորվեց, գլուխը խփվեց ասֆալտին, հետո ետ հրվեց ու նորից զարկվեց: Ասֆալտն աղջկա գլուխն անդրադարձրեց նաև երրորդ անգամ, բայց ավելի թույլ: Գայանի կարճփեշ կանաչ շորը ետ գնաց, բացեց գիրգ ազդրերը, և աղջիկն անշարժ մնաց ճանապարհի վրա:
Մեքենան սլացավ կատաղի արագությամբ:
– Ձեր ի՞նչն եմ ասել,- նեղսրտեց,- քեֆ եք անում, հասկացանք, բա ուրիշին ինչի՞ եք խփում: Իրեն չեք ուզում, ձեր գործն է: Ամեն մարդ աշխարհում ապրելու իր ձևն ունի: Գայանի ապրելու ձևն էլ էս է: Ինքն իրեն տալիս է մարդկանց, որ ապրի: Ամեն մարդ պիտի էնպես ապրի, որ ուրիշին չխանգարի:
Կարծում էր, աղջիկն ուր որ է ոտքի է կանգնելու, լաց ու անեծք իրար խառնած ոռնալու է ճանապարհի վրա, հետո գալու է տնակ, որ սրտնեղությունը Ջանոյի վրա թափի, բայց Գայանը տեղից չէր շարժվում: Ջանոյի սիրտը վատ բան գուշակեց: Շտապ դուրս նետվեց տնակից ու վազեց աղջկան օգնության: Չհասկացավ, թե ինչ է տեղի ունեցել` տղերքն ինչի՞ց են կատաղել, ինչի՞ց են դժգոհ մնացել: Վազեց ընկած մարմնի մոտ, վերցրեց ասֆալտի վրա` ասես անկողնում նազանքով փռված նրա թևն ու շոշափեց զարկերակը: Զարկարակ չկար: Փորձեց ուշքի բերել, բայց տեսավ, թե արյունն ինչպես է գլխից հոսել ու առու դարձել ճանապարհի վրա: Չէր նկատել, թե ոտքն ինչպես էր դրել աղջկա արյունի մեջ: Տաբատը արյունից սրբել-լվանալու և աղջկա մեռած լինելու մտքերը միանգամից ծագեցին: Բերանը բացուխուփ արեց, օդ կուլ տվեց, ուզեց գոռալ, բայց ուղեղի ինչ-որ անկյունում պպզած մի միտք ասում էր, թե պետք չէ խախտել լուսաբացի անդորրը և տագնապեցնել մարմինը լքած աղջկա հոգին:
Ոստիկաններն արագ եկան: Ո՞վ էր զանգահարել` չգիտեր: Սկսեցին չափ ու ձև անել, հետո իրեն հարցաքննեցին ոտքի վրա:
– Բիձա՛,- քմծիծաղով ասաց լեյտենանտը,- հաստատ քո մատը խառը կլինի էս գործի մեջ:
– Չէ՛,- գլուխը տենդորեն թափահարեց Ջանոն,- չէ՛:
Լեյտենանտին մի պահ թվաց, թե նրա մազոտ, խոշոր գլուխն այդ շարժումից կպոկվի բարակ վզի վրայից:
– Քոնն էր, չէ՞,- շարունակեց, առանց ուշադրություն դարձնելու նրա ժխտմանը:
– Ո՞նց իմը…
– Հա՛, գործի էիր դնում, փողի մի մասը առնում էիր ձեռքից:
– Սուտ է,- նորից օդ կուլ տվեց Ջանոն,- սուտ է… Մեղքս գալիս էր, մեկ-մեկ, որ շատ մրսած էր լինում, թողնում էի տաքանար:
– Համա թե խորամանկն ես, հա՜,- չհավատաց լեյտենանտը:
Ջանոն բան չէր հասկանում: Տեսնում էր, որ մի բան այն չէ, հասկանում էր, որ ուզում են գլխին սարքել, բայց թե ինչի՞, չգիտեր:
– Մեքենան մոխրագույն էր,- սկսեց պատմել,- տղերքը` չորս հոգի: Մեկը կարմիր բլուզով էր, նիհար ու լողլող, ոնց որ դրա ծնունդն էին նշում, մյուսը` կարճլիկ:
– Բա մյուս երկո՞ւսը…
Ջանոն գլուխը քորեց տենդորեն ու զարմացավ իր վրա: Էն երկուսին չէր հիշում: Թեկուզ սպանեին` չէր հիշում: Մեքենայի մեջ էին, հետո դուրս եկան, պարեցին, բայց…
– Չեմ հիշում,- կմկմաց անվստահ:
– Ո՞նց,- աչքերը կլորացրեց լեյտենանտը,- հետները բաժակ ես խփել, կերել-խմել ես ու չե՞ս հիշում:
– Ի՞նչ ուտել-խմել, ի՞նչ բաժակ խփել… Համ էլ, օրը հազար մարդ եմ տեսնում, ո՞ր մեկին հիշեմ,- արդարացավ:
– Հազարն ու դրանք մե՞կ են,- հանդիմանեց, թե՞ «բռնացրեց» լեյտենանտը: – Բա կոշիկիդ ու փողքիդ արյո՞ւնը,- իրենն առաջ տարավ:
– Ախր, պատմել եմ,- լաց լինելու պես ծիծաղեց Ջանոն,- երևի էդ ժամանակ է արյունոտվել:
…Հետո Գայանի մարմինն առանց ծածկելու դրեցին շտապ օգնության մեքենան: Իրենց չափուձևն ավարտեցին ու մեքենա նստեցին նաև ոստիկանները:
Ջանոն կանգնել, նայում էր գետնին: Չգիտեր, որ մենակ մնա, ինչ պիտի անի: Նրա աչքին հիմա ամեն բան տխուր ու դժբախտ էր երևում: Լիճը դժբախտ էր: Դժբախտ չէր, ի՞նչ էր: Ով ասես կողոպտում է նրան, աղտոտում ու թողնում հեռանում է: Տարվա տասն ամիսն ինքն իրեն մաքրում, կարգի է բերում, որ հետո երկու ամսում հանգստացողները բզիկ-բզիկ անեն ամեն ինչ: Ասես սպասող այրի կին լինի, ամեն ինչ կարգի է բերում, ավլում, սրբում, իսկ հետո գալիս է տղամարդը, քանդ ու քար անում ամեն ինչ, խառնում ոչ միայն իր արած-դրածը, այլև` ներաշխարհը, կյանքը: Անփույթ, անսիրտ ջարդուփշուր է անում ամեն ինչ ու թողնում հեռանում է` ինքնագոհ ու անտարբեր: Կինը նախ ուրախանում է նրա գնալու համար, բայց հետո էլի տղամարդու կարոտը սողոսկում է ոսկորների մեջ, ու անձկությամբ սպասում է նրա գալուն:
Դժբախտ է նաև ճայը: Ուզում է երգել, փառաբանել լուսաբացը, բայց երգի փոխարեն կռինչ ու ճիչ է ելնում կոկորդից: Դժբախտ է աշխարհը մաքրող ու ազնվացնող նորածին արևը: Ինքն ամեն առավոտ լվանում, մաքրում է, իսկ մարդիկ անխնա ու անփույթ աղտոտում են ամեն բան: Դժբախտ էր նաև ճանապարհի վրա արդեն չորանալ սկսող Գայանի արյունը: Շունը մոտեցավ, ուզեց լիզել, բայց Ջանոն հերսոտած հեռու քշեց նրան:
«Մարդը մահանալիս էլ պիտի բախտ ունենա», – մտածեց հուսահատ:
Ոստիկանների մեքենան գնում ու չէր գնում: Ով գիտե, գուցե ընդամենը մի րոպե էր անցել նրանց մեքենա նստելուց, բայց դա հավերժություն էր թվում Ջանոյին: Եղավ մի պահ, որ ուզեց խխունջ դառնալ: Խխունջ դառնա, այս տարի այսքան բազմացած խխունջներից մեկը և չզգա, չհասկանա, չպատկերացնի մարդկանց աշխարհը: Ապրի խխունջավարի, թեև կարգին չգիտի, թե ինչպես են ապրում խխունջները. ցավ ու դարդ ունե՞ն, թե՞ ամեն մի հոգս ու ցավ դնում են իրենց Արարողի ուսին ու ապրում են անհոգ: Ի՞նչ իմանաս, մեկ էլ տեսար ճայը կտցեց ու աշխարհն ավարտվեց խխունջի համար: «Հիմա մեքենան կշարժվի, ու խխունջներն էլի կտափակեն նրա անիվների տակ: Աշխարհին ի՞նչ` խխունջները պակա՞ս կլինեն, թե՞ ավել: Հազար խխունջ ավել- հազար պակաս, ո՞ւմ պետքն է»:
– Չէ՛,- ձեռքը թափ տվեց հուսահատ,- խխունջ լինելն էլ մի բան չէ:
Մինչ այդ լեյտենանտին թվացել էր, թե անշարժ կանգնած Ջանոն տնակի մի մասն է, մայրուղու կողքին տնկած մի սյուն: Երբ նա ձեռքը թափ տվեց, լեյտենանտը նկատեց նրան ու ապակին ցած իջեցրեց.
– Նստիր մեքենան, ի՞նչ ես կանգնել:
Ջանոն առանց ձայն հանելու նստեց: Ճանապարհի կեսին հիշեց, որ տնակի դուռը բաց է թողել, բայց այդ մասին չասաց լեյտենանտին: Տնքաց, բառերն իրար բերեց ու հարցրեց.
– Հիմա դուք մտածում եք, թե աղջկան ե՞ս եմ սպանել:
– Դու էլ հո բան չասեցի՞ր,- մի պահ անկեղծացավ լեյտենանտն ու նեղսրտած նետեց,- հետո ի՞նչ, որ «պուտանկա» էր, բայց մարդ է մեռել, ու մեկը պիտի նստի, չէ՞:
– Առանց մեղքի ու հանցանքի պիտի բռնեք ու դատե՞ք,- զարմացավ Ջանոն:-Չե՞ք վախենում, որ աշխարհն ու դուք Աստծուն մի բեռ մեղք եք պարտք մնալու, գումարած մի սպանություն: Ես հո խխունջ չե՞մ:
– Հո չցնդա՞ր, ի՞նչ խխունջ,- տարակուսեց լեյտենանտը:
– Ծովի սովորական խխունջ,- վրա բերեց Ջանոն, և լեյտենանտը ընկերներին նայելով մատը պտտեց քունքի մոտ, հետո քրքջաց սրտանց,- ա՛յ մարդ, էս ի՞նչ աշխատանք է, ոչ մի խելքը գլխին մարդու չենք հանդիպում:
