Մարիամ տատի գանձը
Մեր գյուղից ինձ հայտնեցին, որ մեռել է Մարիամ տատը: Մեռել է՝ օր առաջ կանխազգալով մահը: Երեկոյան լողացել է, հագել է հարս օրերի ճերմակ շապիկը, հրաժեշտ է տվել թոռներին, հարևաններին, ծոռներին ու անկողին է մտել իբր քնելու, բայց մեռել է:
Նա գուցե հարյուր տարեկան էր, գուցե՝ ավելին, ոչ ոք ստույգ չգիտեր նրա տարիքը: Չգիտեմ որ թվականից սկսած՝ նրա տարիքն այլևս չէր ավելանում, անցնող տարիներն իրար չէին գումարվում: Համենայն դեպս ինձ համար Մարիամ տատը վերջին տարիներին նույն տարիքի էր, ինչ այն ժամանակ, երբ մենք՝ այսօրվա հասուն տղամարդիկս, գիժ ուլերի նման ոտնատակ էինք անում գյուղի բանջարանոցները, փայտե սրերով գլխատում էինք կաղամբները, նորատունկ անտառում ռոբինհուդյան խրախճանք էինք սարքում, ռազմական ամենաիսկական խորհրդակցություններ էինք հրավիրում ստորգետնյա մեր «բունկերում», և ամեն մեկս մի-մի Դոն-Կիխոտ դարձած, հարձակվում էինք նախկին սպանդանոցի կիսաավերակ պատերի վրա:
Մենք վայրենի տղաներ էինք: Մեզ վռնդում էին բանջարանոցներից, բակերից, նորատունկ անտառից, խոսքները մեկ արած՝ բոլորն ուզում էին մեր միջից հանել խենթությունը, ուզում էին ընտելացնել, ինչպես երևի գիժ ուլերին են ընտելացնում:
Մեր միակ պաշտպանը Մարիամ տատն էր: Նա մեր խենթությունները ընդունում էր այնպես, ինչպես ծառերի ծաղկումն էր ընդունում, ամպերի գոռգոռոցը, առվի քչքչոցը, տաքուկ թխսկանի տակ դարսված հավկիթների ճաքճքոցը…
Նա այն բախտավոր մարդկանցից էր, ովքեր կենդանության օրոք արդեն քայլում են առասպելների ուղեկցությամբ:
Ասում էին, թե նա հմայանքով է զբաղված, կախարդ է:
Նա կարողանում էր բուժել օձի խայթոցը, զանազան հիվանդություններ, գիտեր, թե որտեղ է բուսնում այս կամ այն բանջարը, ծաղիկը, երբ է ձյուն գալու, անձրև, որ տարին է չորային լինելու, որ մարդն է չար, որը՝ բարի…
Նրա կովը ամենակաթնատուն էր թաղում, նրա հավերը ամենախոշոր ձվերն էին ածում, նրա այգում հասունանում էին ամենաքաղցր մրգերը:
Այդպես էր, բայց նա կախարդ չէր: Նա մեծ, իմաստուն կին էր: Նա կովի, հավերի, ծառերի հետ վարվում էր այնպես, ինչպես մեզ հետ էր վարվում:
Նա գիտեր բնությունը, գիտեր կյանքը: Նա գիտեր, որ եթե ճահճուտից տզրուկ ես ուզում որսալ, ապա պիտի կտրես մատդ, որ արյան հոտի վրա մոտ գան դրանք: Իսկ մարդիկ կարծում էին, թե նա հմայում է տզրուկներին: Չգիտես ինչու մենք հավատում էինք նրա շուրջ պտտվող միայն մի առասպելի: Մարիամ տատը նկուղում միշտ փակ էր պահում իր սնդուկը, որի մեջ, ըստ այդ առասպելի, անհամար գանձեր կային: Հավատում էինք, երևի այն պատճառով, որ մեր ընկերը՝ Մարիամ տատի թոռը, նույնպես հավատում էր գանձի գոյությանը: Նա մեզ մանրամասն նկարագրել էր սնդուկի չափսերը, գույնը, կողպեքի ձևն ու մեծությունը և խորհրդավոր բանալին, որ շղթայիկով, խաչի նման, միշտ կախված էր տատի վզից: Ու սնդուկը բորբոքում էր մեր երևակայությունը…
Թաղման հաջորդ օրը, երբ ես պատրաստվում էի քաղաք վերադառնալ, ընկերս՝ Մարիամ տատի թոռը, ինձ իրենց նկուղը տարավ:
– Հիշո՞ւմ ես,- ասաց,- գյուղում խոսում էին տատիս գանձերի մասին:
– Հիշում եմ,- ասացի:
Ընկերս ինձ ցույց տվեց առասպելական սնդուկը, տատի վզից հանած շղթայիկով բանալին, հսկայական կողպեքը:
Սնդուկի ներսում Մարիամ տատի շորերն էին և ընդամենը մի եռանկյունաձև ծրար, ռազմաճակատից չվերադարձած որդու վերջին նամակը, ծրարի մեջ՝ չորացած տերև:
Դա նամակ էլ չէր. հապճեպ գրված երկտող էր.
«Ներիր, մայր, ծաղիկ չգտա: Հրաշքով փրկված մենավոր մի կեչի կա միայն, որի տերևն էլ ահա ուղարկում եմ քեզ»:
Ես և ընկերս զգուշորեն ծրարի մեջ կրկին փակեցինք Մարիամ տատի գանձը:
***
«Ինձ բացակա չդնեք»,- բանաստեղծությամբ ասաց Համո Սահյանը: Եթե նրա՝ հայոց մեծերից մեկի հոգում կասկած կար, թե, հետո, բացակա կլինի, էլ ո՞ւր մնացին շատեր… Բնական է, «բազումք են կոչեցյալք եւ սակավ ընտրյալք» գրականության մեջ ու արվեստում: Սահյանը սիրում էր իրենից երիտասարդ ընտրյալներին հայրական խանդաղատանքով, հատկապես Ռուբեն Հովսեփյանին, որի առաջին իսկ երկերում տեսավ մեր վաղվա գրականության նշանները:
Ռուբեն Հովսեփյանը թողեց հարուստ գրական ժառանգություն՝ վեպեր, պատմվածքներ, վիպակներ, դրամատուրգիա, կինոսցենարներ, ակնարկագրություն, հոդվածներ և չափազանց կատարյալ թարգմանություններ Մարկեսից:
Ասում են ու կրկնում, թե գրականությունը մայրենի լեզուն է: Մի բարձր ու զգալի չափանիշով՝ այո՛: Լեզվով կարելի է ճանաչել գրողին, նրա հայացքն ու ինքնությունը: Լեզուն գրողին անշփոթելի է դարձնում, ինչպես, օրինակ, Բակունցին, որը մեր գրական հայերենը օժտեց առատ լույս ու ջերմությամբ: Ռուբեն Հովսեփյանի լեզվական հյուսվածքը բազմագույն է, բնական, մարդամոտ, զգացմունքային ու գեղեցիկ, քեզ չի քաշքշում այս ու այն կողմ, պատեպատ չի տալիս, այլ դառնում է քեզ հարազատ զրուցակից գրականության բարդ տիրույթներում: Եվ երբ լեզուն զուգահեռվում է ձևի ու բովանդակության շատ ու տարբեր հատկանիշների, ասես համբարձվում է, բառարանային ու քերականական լեզվից դառնում գեղարվեստական լեզու, ոչ կենցաղային, առօրյա ու հաղորդակցական: Ռուբեն Հովսեփյանի լեզվամտածողությունը, հետևաբար և գրականությունը մի հիանալի օրինակ են՝ ինչպես պետք է ստեղծագործել:
Ռուբեն, քո ութսունամյակին դու չես բացակայում, այժմ էլ ներկա ես տաղանդավոր, ազնվաբարո, խոհուն, ճշմարտախոս, արդարամիտ մարդու քո տեսակով, և ես քեզ սիրում եմ:
Նորայր ԱԴԱԼՅԱՆ
***
Ռուբեն Հովսեփյանը այն մարդն էր, որի հետ եթե ծանոթ ես, կարդացել ես գրվածքը, անպայմանորեն մի ծանր քարի պես նստվածք է թողնում մարդու հոգում՝ ամուր, կայուն, ավելի շատ լռություն, քան խոսք, համբերատար, տոկուն տանելու իր դժվարությունը, իր ուրախությունը երբեք թեթևորեն չցայտեցնող: Կան տեսակներ, որոնք շուտ ոգևորվում են, շուտ կոտրվում: Ռուբեն Հովսեփյանը մշտապես մի, այսպես ասած, Բախի խորալի առինքնող ռիթմով ապրող մարդ էր: Ճանաչել եմ շատ փոքր տարիքից, և այդ խորը տպավորությունները՝ արտաքին և նաև ներքին, որոնք արտահայտվում էին նրա գրվածքներում, թարգմանություններում, իմ կյանքի ընթացքում անվերջ ուղեկցել են ինձ: Ռուբեն Հովսեփյանի կերպարի մեջ հավերժությունից մի հզոր կտոր կար, որը, բարեբախտաբար, լավագույնս արտահայտվեց նրա պատմվածքներում, որոնք ունեն հսկայական խորքեր, որոնք անվերջ կգրավեն մեր ընթերցողներին, որովհետև բազմաշերտ են, անսպասելի՝ ներքին ծալքերում, արտաքին փայլից զուրկ, և ամբողջը ապրումներ, ենթագիտակցական շարժեր, պատկերվածին համարժեք հրաշալի հայերեն, որի մեջ և՛ հին՝ գրաբարյան զնգզնգոց կար, և՛ նաև ժամանակակից մարդու ընթացիկ հայերեն:
Ռուբեն Հովսեփյանի՝ որպես մարդու պակասը ես անձամբ շատ եմ զգում՝ մի բարև տալ, նստել, մի բանի շուրջ զրուցել, մշտապես հղկած, առանց էմոցիաների, առանց ավելորդ արագ եզրահանգումների, մշտապես չափած, մշտապես տեղը տեղին և, իհարկե, կարող էր ունենալ նաև զգացմունքային որոշակի պոռթկումներ, որոնք, սակայն, համբերատարությունից հետո էին լինում: Միշտ ապրող՝ ժողովրդի հետ, մեր կյանքի հետ, մեր անցյալի, ներկայի, ապագայի հետ: Ցավով եմ հիշում Գերմանիա գնալուց առաջ նրա խոսքը՝ «Ես հիվանդ, երկիրը հիվանդ»: Այդ փոքր խոսքի մեջ, խոստովանային այդ երանգը և՛ ցավալի էր, և՛ երկրի ցավը ավելի գերադասող, երկրի ցավի մեջ մտած և ցավը հաղթահարելու ջանքով: Երբեք չեմ նկատել, ոչ էլ կարդացել եմ, որ նա գեղգեղուն խոսի իր ցավից, ժողովրդի ցավից: Բնավ: Հաճախ մարդիկ հայրենասիրությունը խառնում են ողբերգության, ցավի՝ մանրամասն պատմելու հետ: Ռուբենը մի տողով կարող էր արտահայտել այդ ամբողջ կուտակումը: Ռուբեն Հովսեփյանի հավատը շատ հզոր էր: Այն հավատը, որ երկիրը, ինչպես օվկիանոսը, ծովը, ինքնամաքրվելու, ինքնակառուցվելու ներքին բանաձևեր, օրենքներ ունի, առանց դրան հավատալու դու դժվար գրիչ վերցնես և ինչ-որ բան գրես: Դա ինքնահոս չի լինում: Պիտի մարդը, ընդհանուրը զորեն:
Ռուբեն Հովսեփյանը մեր լավագույն արձակագիրներից է, և պատահական չէ, որ հենց ինքը թարգմանեց Մարկեսի «Հարյուր տարվա մենությունը», «Նահապետի աշունը», որոնք ասես բնագրից թարգմանած լինեն: Կարևորը այստեղ համոզիչ հայերենն է՝ հզոր, հրաշալի, ոսկեղենիկ հայերենը:
Ռուբեն Հովսեփյանը նաև որպես «Նորք» ամսագրի խմբագիր, Գրողների միության քարտուղար, մշտապես սեր և կամք է դրել իր աշխատանքում:
Էդվարդ ՄԻԼԻՏՈՆՅԱՆ
***
«Ի՞նչ կասեր հիմա Ռուբեն Հովսեփյանը»,- մտածում էի ու հիշում նրա ազնվական գիտնականի խառնվածքով գրավաճառ Լևոն Սիմոնյանին՝ իր զարմով («Որդան կարմիր»), և անպայման՝ Գարսևանին («Ձայներ»):
Նա, ցավոք, չհասցրեց մեր վերջին իրադարձություններին ներկա լինել, հետևել: Ինձ տված վերջին հարցազրույցում ասաց. «Վերջերս մեկը ինձ ասում է՝ «Ո՞ւր է Հրանտ Մաթևոսյանը, գլուխը բարձրացներ, ի՞նչ կասեր»: Ասում եմ՝ Ինքը ինչ որ ասելու էր, արդեն ասել է: Դուք մարսե՞լ եք Հ. Մաթևոսյանի բոլոր մտքերը. պարտադիր չէ, որ ինքը ֆիզիկապես մեզ հետ լինի»: Այդ օրերին, Պերմյակովի հետ կապված, գյումրեցիներն ընդվզել էին: Ռ. Հովսեփյանն ասաց. «Իհարկե, դեպքը սոսկալի է, բայց կատարվածը ինձ ավելի շատ ստիպում է մտածել ուրիշ բաների մասին՝ մեր երկրի վիճակի մասին, Ռուսաստանի վերաբերմունքի մասին, մեր՝ նրանց նկատմամբ ունեցած վերաբերմունքի մասին, որովհետև նման բաներ, դժբախտաբար, կարող են էլի լինել»: Եվ ահա՝ Մեդվեդևի պահվածքը ԵՏՄ անդամ պետությունների խորհրդակցությունում, որ կարծես նախապատրաստված էր:
Գարսևանին և Լևոնին հիշեցի հատկապես, քանի որ նրանց ոչինչ չէր կարող ետ կանգնեցնել իրենց մեկ անգամ ընդունած որոշումից: «Քավ լիցի, որ ձեզ արդարացնեմ: Մինչև մեռնելս իմ շիտակությունը չեմ թողնելու»,-ասել էր Հոբը իր ընդդիմախոսներին: Գարսևանին հավատ ու նաև մեծ պատկառանք էր ներշնչել մի պոռոտախոսի պատմությունը, թե՝ Անիի կողմից ձայներ է լսել: Որ, իբր, իրենց նախնիներն այն կողմից հավաքվում են գիշերով ու կանչում են իրենց կորցրած հարազատներին: Եվ ասել էր ընդամենը՝ առանց իրեն, այսինքն՝ առանց այս սուտասան Ավետիսի, խաղողը չքաղել:
Իսկ Լևոնը, որ անցել էր Հոբի կրած բոլոր տառապանքներով, գտել էր իր կյանքի լուսավոր այն կետը, որի համար էլ արժեր շարունակել կյանքը՝ անապատում հիմքից կառուցել առաջին տունը, որ հետո քաղաք էր դառնալու… Չքաղված խաղողը, տրորված որդան կարմիրը… Մի՞թե մարդկային մի դժվար վազքի մեջ ստիպողական դադարի այս պահերը կարող են խոնարհեցնել մարդուն, մարդկությանը… Որ ունի հիշողություն: Արագիլն իր արուի սիրո հիշողությանը մեկ ձմեռ էլ չդիմացավ («Արագիլների վերադարձը»), իսկ ագռավը ապրում է 300 տարի: «Տեսնես ագռավները հիշողություն ունե՞ն: Հիշողություն ունեցողը 300 տարի կապրի՞»: Այս հարցը տալով՝ Գարսևանը մի շատ կնճռոտ ու բարդ խնդիր է առաջադրում: Եթե մեր հին ժողովուրդը, ապրելով ու իր հիշողությունը չկորցնելով, շարունակում է հևիհև քայլել այս մոլորակի վրա, չընկրկել համաշխարհայնացման որոգայթների առաջ, ուրեմն արժանացել է Հոբի ու նրա ընդդիմախոսների վեճին ուշադիր ունկնդրող Աստծո զարմանքին, ողորմածությանն ու նաև հարգանքին:
Ռուբեն Հովսեփյանի գրականությունը ազնվազարմ է՝ իրեն ստեղծողի նման… Չեմ կարողանում Ռուբեն Հովսեփյանին՝ իմ ուսուցչին, իմ առաջին գիրքը հրատարակողին ու հրապարակ ելնելու ուղեգիր տվողին, հանդարտ ու վեհաշուք, բայց ներսից փոթորկվող մարդուն պատկերացնել 80-ամյա ծերունու տեսքով: Նա միշտ երիտասարդ է, միշտ արթուն մարգարե է՝ միշտ իր հին ու նոր ժողովրդի հետ:
Ալիս ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ
***
Սցենարական դասընթաց ունեի Ժուռնալիստիկայի ֆակուլտետում: Գործնական աշխատանքի համար (պատմվածքը վերածել սցենարի) ժամանակակից գրողների յոթ պատմվածք էի առաջարկել ընտրելու: 15 ուսանողից 8-ը ընտրել էր քո «Նռները» պատմվածքը: Երբ քեզ հայտնեցի, միայն քեզ հատուկ ժպիտով մի պահ լռեցիր ու ասացիր՝ ինձ թվում է, ինձնից շատ դու ես ուրախացել: Ինչպե՛ս էիր կարողանում կարդալ մարդկանց հոգիները, և ոչ միայն պատմվածքով…
Կարինե ԽՈԴԻԿՅԱՆ
***
Ռուբենի 80-ամյակը կարող էինք նրա հետ ու նրա ներկայությամբ նշել, սակայն… Մինչ հիմա էլ դժվար է պատկերացնել, առավել ևս, հասկանալ, մահն այդքան մոտեցել, պտտվել է շուրջը, ու ո՞նց՝ ոչ մեկս, ինքն էլ հետներս, չենք նկատել, որ գոնե մտքում աղոթելով փորձեինք պաշտպանել: Կորուստի ցավի հետ ավելի կարոտն է հիշողությունները բորբոքում: Աստված գիտի, նրա լուսավոր հոգին հիմա տիեզերքի որ անկյունում է, սակայն որտեղ էլ հայտնված լինի, վստահ եմ, այնտեղ ավելացել է բարության ու արդարության, սկզբունքայնության ու նրբանկատության ապրեցնող էներգիան, էներգիա, ինչով լիցքավորված են նաև նրա հրաշալի, նրբահյուս պատմվածքներն ու վիպակները, հրապարակախոսությունն ու, մանավանդ, «Ծիրանի ծառերի տակ» վեպը: Վերջին շրջանում աշխատում էր ավարտել տարիներ առաջ ծրագրած «Խաչատուր Աբովյան» վեպը: Հասցրեց 14 գլուխ գրել: Իմանալով այդ մասին, ինչ-որ մեկը հիշեցրել էր, որ ով փորձել է Աբովյանի մասին գրել, չի հասցրել ավարտել: Արդեն 14 գլուխները ֆեյսբուքում կարդալուց հետո, հիացմունքս հայտնելով, փորձեցի վստահեցնել, որ այս տեմպով և որակով մի քանի վեպ կավարտի: Աշխատանքը դանդաղեց, նոր փաստերի և ուսումնասիրությունների կարիքը կար, և, ավաղ, իրեն էլ չհաջողվեց ավարտել: Էլի ծրագրեր մնացին անավարտ: Մտքի և հոգու ինչ թռիչքներ էր ունենալու, կարելի է միայն գուշակել, իսկ որ դրանք թռիչքներ էին լինելու, միանշանակ է, քանզի այն, ինչ արդեն ստեղծել է, երկնքի չափանիշներով է հնարավոր միայն գնահատել: Եվ մեր գրաքննադատներն այդ չափանիշները հայտնաբերելու պարտքն ունեն մեր գրականությանը:
Սիրելի՛ Ռուբեն Հովսեփյան… Թեև անհնար է այլևս՝ դեմ դիմաց, կողք կողքի, բաժակ բաժակի խփելով, ինչպես միշտ է եղել, հոբելյանդ նշել, սակայն անգամ բացակա, պիտի հավատաս, որ ոչ ոք, ո՛չ ժամանակը և ո՛չ մահը անկարող են մեզանից խլել քո հոգևոր ներկայությունը, որը ոգևորելու առաքելությունն ուներ և շարունակելու է ոգևորել:
Սամվել ԿՈՍՅԱՆ
