Սկիզբը՝ «Գ.Թ.», թիվ 11
2.
Բանաստեղծ Հենրիկ Էդոյանի «Վերադարձիր տուն, Սեբնի» արձակ գործերի ժողովածուն, որոշ իմաստով, անակնկալ էր ընթերցողի, բայց ակներևորեն ո՛չ իր՝ հեղինակի համար: Գրքույկում ամփոփված պատմվածքները գրվել են 1996-ին: Ուրեմն, ի՞նչն է ստիպել նրան հրապարակ հանել դրանք ավելի քան երկու տասնամյակ անց՝ մեր օրերում: Թվում է, պատասխանը պարզ է՝ արծարծված հիմնահարցերի այժմեականությունը, արդիական հնչողությունը: Ինչպես Վահագն Գրիգորյանի գրվածքների պարագայում, այստեղ ևս գրողին զբաղեցնողը մարդու, ազգի, հասարակության կյանքի հիմքերը կազմող հավերժական ճշմարտությունների ակունքների որոնումն ու գեղարվեստական արտացոլումն է:
Ժողովածուի համանուն պատմվածքը բացվում է հենց մարդկության պատմության խորքերը տանող առասպելական մի դրվագով. Եգիպտական Օն քաղաքի ղեկավար, Ամենայն Սրբության սպասավորը «իր զինված ջոկատով իջնելով դեպի հարավ, փնտրելով Սրբազան Գետի՝ Հապիի սկիզբը, նուբիացիների երկրով անցնելով, Տոթակեզ Երկրի սահմանի մոտ» ենթարկվում է հարձակման և սպանվում կռվի մեջ՝ իր բոլոր ուղեկիցների հետ միասին: Եվ հիմա նրա որդի Սեբնին պարտավոր է անցնել նույն ճանապարհով, գտնել ու հողին հանձնել իր հոր և նրա զինակիցների մարմինները՝ հոր թողած իշխանությունը ժառանգելու համար: Հավաքելով իր խումբը և քաջալերելով բոլորին ճոխ, հարուստ ու բարեկեցիկ կյանքի հեռանկարով՝ Սեբնին ճանապարհ է ընկնում գտնելու Հապիի սկիզբը: Թերևս, սակայն, որոշ մտահոգությամբ՝ «Եթե, իհարկե, այդ սկիզբը երկրի վրա գոյություն ունի»: Սեբնիի իմաստուն ուսուցիչ Իպուին և Երկրաչափը՝ շուտափույթ նպատակին հասնելու ակնկալիքով ճամփա ելած երիտասարդ առաջնորդին ժամանակ առ ժամանակ հիշեցնում են երկրի ու երկնքի, կյանքի ու մահվան հավերժական օրենքների մասին, որոնք, իհարկե, միանշանակ և ուղղագիծ չեն: «Երկինքը պտտվում է, ինչպես սայլի անիվը,- ասում է իմաստունը: – Այն, ինչ գտնվում է հակառակ կողմում, դանդաղ գալիս է, գրավում առաջին գիծը, նայում մեզ և նորից վերադառնում հետ, որպեսզի հետո նորից հայտնվի»: Ուրեմն և՝ «Անցյալը նույնն է, ինչ ներկան: /…/ Ժամանակը մեզ նայում է երկու դեմքերով՝ մեկը ստորերկրյա, մյուսը՝ վերերկրյա, մեկը ներքևից, մյուսը՝ վերևից…»: «Իսկ ինչո՞ւ չենք կարող ըմբռնել այն, ինչը մեկ է, բայց նայում է երկու դեմքերով»,- հարցնում է Սեբնին: Ու նրան բացատրում են, որ դա ամենքին չի տրված, այլ միայն նրան, ով ապրել է «այնքան կյանք, որքան ճաղեր ունի սայլի անիվը», ով «անցել է Օսիրիսից այն կողմ»: Բայց պարզվում է նաև, որ այդ ճանապարհը կհայտնվի միայն այն ժամանակ, երբ մարդը կհասնի բարձրագույն իմաստնության, երբ «քանդվեն մարմնիդ կապերը, /…/ կբացվի ինչպես Տաճարի Դուռ, և դու ներս կմտնես իբրև մի քուրմ, որ քարերն է հանում իմաստության ավազանից»: Իպուին Սեբնիի համար բաց է անում նաև գերագույն Գաղտնիքը՝ «Այդ մաքուր աստղերը, որ հավերժ թափառում են երկնքում, քո մարմնի մեջ են… Քեզ ըմբռնիր որպես Ռա-Ամոն և աստղերը՝ որպես քո ոսկորները, և դու կտեսնես Եզակին»: «Ուրեմն երկինքն իմ մարմի՞նն է»,- ահով ու զարմացած բացականչում է Սեբնին: Եվ ահա պարզվում է նաև, որ «բոլոր գազանները դուրս են մղված Մարդու Գերագույն Ոգուց», և դեռ շա՜տ բաներ կան նրա մեջ, որ պետք է դուրս մղվեն:
Այնուհետև, պատումի ընթացքում, Սեբնին անցնում է բազում փորձությունների միջով (դաժան ու վայրի, աստվածներ չունեցող ցեղերի հարձակումներ, գազանների կռիվ, անապատային աշխարհ), որի ընթացքում նա ազատ է արձակում իր ուղեկիցներին, մինչև իսկ գեղեցկուհի Ռենպեթնեֆրեթին, դիմադրում իրեն հետապնդողներին և, ի վերջո, հասնում բարձր պարիսպներով Տաճարին, որտեղ «սպիտակ շորերով, գլուխն ու դեմքը սպիտակ փաթթոցով» խորհրդավոր մարդը ավետում է նրան բաղձալի լուրը, թե, ուրեմն, «քո բոլոր մարմինները մաքրագործված են, դու պետք է մուտք գործես Դատարկության հովիտը, որպեսզի լցվես մտքի կրակներով և հավասարակշռես երկու նժարները»: Այդ ասելով՝ նա երկար զգեստի տակից հանում է երկսայր սուրը և մխրճում երիտասարդի կուրծքը: Քիչ անց բացելով աչքերը՝ Սեբնին իր գլխավերևում տեսնում է «երկինքը և աստղերը՝ մեծ ու բոցափայլ, նրանց թռիչքները անհունից անհուն… Աշխարհների վազքը, որոնք եթե կանգնեն՝ կխորտակվեն… տիեզերքի չորս հենարանները» և… մի ուրիշ տիեզերքի լույսով շառագունած տիեզերքի անծայրածիր մարմինը… Ու հենց այդ պահին էլ՝ «սրահի ամայի լռության մեջ», Որդին հանկարծ լսում է Հոր ձայնը՝ «Սեբնի, լսիր ինձ, այդ ես եմ, քո հայրը», որը կոչ է անում նրան թողնել մեռած մարմնի որոնումները և հետևել ապրողին: Նա արդեն Սրբազան Տաճարի որդին է, իմաստուն քուրմերի Աշակերտը: Պարզվում է, նրանք վաղուց հետևել են իր քայլերին: Գլխավոր քուրմը Սեբնիի պայծառացող մտքի առջև բաց է անում նրա ու նրա անցյալների կյանքի ճանապարհն ու գաղտնիքները: Մասնավորապես, Որդին բացահայտում է իր հոր՝ Օն քաղաքի հզոր առաջնորդի կործանման բուն պատճառը. այն, որ նա «զոհվեց անապատում, քանզի շեղվեց իր ճանապարհից և Գետի սկիզբը փնտրելու փոխարեն սկսեց ոսկի փնտրել նուբիացիների մոտ» (Այստեղ և ստորև ընդգծումները մերն են – Պ.Դ.): Այդպես կործանվում-փոշիանում են նաև երբեմնի հզոր թվացող քաղաքները, պետություններն ու կայսրությունները, որոնք շեղվում են ճշմարիտ ուղուց, քանզի՝ «Ամեն ինչ խորտակվում է՝ երբ հիմքն է խորտակվում»: Ահա թե ինչու, անհնարին փորձությունների բովով անցած, բոլոր տեսակի երկրային գայթակղությունները դիմագրաված Սեբնին՝ իմաստնանալու համար պիտի տեսածը գիտակցի, ըմբռնի «կառուցվածքը Երկնքի, Մարդու և Պետության», պետք է սովորի լռությունը, որ «առաջին քայլն է աշակերտի», քանզի «չստուգված խոսքը կամ վատ ձևակերպված դատողությունը և կամ չհասունացած մտքի կիրառումը մոտ է հանցանքի, նույնիսկ սպանության»: Ըստ քուրմերի՝ դա հենց այն «հողն է, որի մեջ ծաղկում է զարթոնքը: Հեռու մարդկանցից, բայց մոտ՝ աստվածներին»: Սակայն դա անջատում չէ մարդկանցից, որովհետև ճշմարտություն է նաև, որ «փնտրելով աստվածներին՝ հասնում ես մարդկանց, փնտրում ես մարդկանց, բայց նրանց կեղևի տակ գտնում ես աստվածներին»: Իսկ Գետի ջրի մակարդակը չափող և Գետից ջուր բարձրացնելու իր նոր մեքենան փորձող քուրմը մատնացույց է անում մեկ այլ անհերքելի ճշմարտություն՝ «Իշխանությունը այստեղ է և հետո այստեղ»,- ասում է նա՝ ձեռքը դնելով ճակատին և սրտին: Ու խորհուրդ է տալիս վերադառնալ իր հարազատ Օն քաղաքը, որովհետև՝ «Ինչ այստեղ սովորել ես, քեզ բավարար է»: Միայն թե՝ զգուշացնում է իմաստուն քուրմը, «Գիտելիքներդ մի՛ տուր պատահածին, այլ նրան, ով կարող է կշիռները պահել» (տե՛ս նաև Վ. Գրիգորյանի «Կշեռքը»): Եվ Սեբնին, այլևս զինված Սրբազան գիտելիքներով, Գերագույն Ճշմարտության ու Արդարության ակունքներում թրծված հոգով վերադառնում է իր քաղաքը՝ իբրև մի փյունիկ թռչուն, «հավիտյան ազատ» մարդ, որ ո՛չ մահ ունի, ո՛չ՝ կյանք, այլ ամենքի հետ «գոյակցություն հավիտենական, կյանքից ու մահից բարձր»: Կարծում ենք, այլևս ավելորդ է նշել խորհրդանշական-իմաստասիրական այս պատմվածքի ներքին խորքերի արդիական հնչողությունը:
Վերը հիշատակված Տաճարի Դուռը կրում է նաև «Դուռը և էկրանը» պատումի իմաստային գլխավոր բեռը: Հերոսներից մեկը տարված է, մասնավորապես, հին եգիպտական մշակույթի կենտրոնական խորհրդանիշի փնտրտուքով: Եվ, ըստ նրա, դա ոչ թե հայտնի բուրգն ու սֆինքսն են, այլ հենց Տաճարի Դուռը, «որը բախելով կարող էիր ներս մտնել, բայց հնարավոր է, այլևս դուրս չգայիր: Ի վերջո, Տաճարը նույն տիեզերքն է, իսկ Տաճարի Դուռը՝ այն սահմանը, որը բաժանում, նաև միացնում է երկու աշխարհներն իրար»: Պարզապես պետք է բացել այն «և Իմաստության գիշերվա մեջ տեսնել Անմահությունը»: Ընդ որում՝ հերոսը իր որոնումների մեջ գլխավոր խնդիրը համարում է «խորհրդանիշի ճիշտ կռահումը, որից հետո համակարգը բացվում է ինքն իրեն», ինչպես որ օտար տան մեջ լույսը վառելու համար նախ պետք է գտնել անջատիչը, և լույսն ինքն իրեն կվառվի: Նույնն է նաև մարդու և աշխարհի արտաքին ու ներքին հարաբերությունների ոլորտում՝ «Նախամարդը ենթագիտակցական սարսափից մղված» նետվում էր կյանքի շրջապտույտի մեջ, դեպի նրա արտաքին ձևերը, բայց դրանից «ներքին կյանքն ավելի է պակասում», ավելանում են մարմնապաշտությունը, բռնությունը… Նա նման է հեռուստատեսային էկրանի, «որի վրայով մեծ արագությամբ վազում են պատկերները, բայց էկրանը մնում է անփոփոխ»: Այդպես, ահա, էկրանը, ըստ էության, մնում է նաև «արդեն ավարտվող մեր դարաշրջանի ամենաճշգրիտ խորհրդանիշը, որի շուրջը պտտվում է ամեն ինչ: Պատկեր-միրաժները հոծ խմբերով անցնում են նրա տեսողության և լսողության միջով, վայրագ արագությամբ սլանում նրա գիտակցության էկրանով, բայց այդ էկրանի ապակին մնում է անփոփոխ, անշարժ, քարացած, ուղղված դեպի մի ուրիշ ապակի, որը նույն աշխարհն է՝ ապակու վերածված: Իրար դիմաց դրված երկու հայելիներ, որ դատարկ աչքերով նայում են իրար, և չկա ոչինչ նրանց մեջ արտացոլվող, բացի սարսափից և ցավից, որոնք էկրանային սառը խաբկանքի մեջ հայտնվում են իբրև արվեստ և հաճույք»:
Թեման շարունակվում է «Ծաղիկներ սեղանին» պատմվածքում, որտեղ բախվում են առօրյա-կենցաղային և արվեստի ու իմաստասիրության վերին հոգեկան ներշնչումների դրվագները: Արվեստագետ հերոսների քննարկումներում շեշտադրվում է այն տեսա կետը, որ «ամեն մարդ մի աշխարհ է՝ անջատված մյուսից»: Բայց նաև ավելի կարևորվում է հարցը, թե կա՞ն կամուրջներ այդ անհատների միջև, «որոնցով կարելի է մի աշխարհից անցնել դեպի մյուսը»: Պատասխանը, ինչպես և պետք էր ենթադրել, դրական է՝ «Կան, իհարկե, կան», միայն թե «դրանք պետք է գտնել», քանզի «Մենք հեռանում ենք, կարծես դուրս ենք գալիս կինոդահլիճից, ուր չարչարվում ենք, տենչում, երազում էկրանի պատկերների հետ, մինչև մի նոր սկիզբ, երբ բոլոր սկիզբները ջնջվում են»:
Նշված ենթատեքստում պատահական չէ, որ «300 տարվա բանտարկություն» պատմվածքի հերոսներն իրենց շրջապատում պատահական հայտնված բանաստեղծին նույնացնում են տաղանդավոր «էքսպրեսիոնիստ բանաստեղծի» հետ, որին խստադեմ դատավորները որոշել էին լճում խեղդել, բայց, ի վերջո, իր «հիվանդագին հոգեբանությամբ /…/ համակեցության կանոնները խախտելու համար», դատապարտում են 300 տարվա բանտարկության: Իսկ «Չէ՞ր դավաճանում Դեզդեմոնան Օթելլոյին» պատմվածքում «մարդու հոգևոր երկու աշխարհների»՝ ենթագիտակցականը խորհրդանշող սևի, մութի (Օթելլոյի) և գիտակցականը խորհրդանշող սպիտակի, լուսավորի (Դեզդեմոնայի) միջև, հաստատվում է այն ճշմարտությունը, թե «խավարն առաջանում է այն ժամանակ, երբ վառվում է լույսը»: Հատկապես այս գործերում հերոսների յուրատեսակ հարցուպատասխան-քննարկումների միջոցով գրողն արծարծում է նաև ստեղծագործական երկունքի, ստեղծագործության էության, բովանդակության ու սահմանների հարցեր՝ ըստ էության պաշտպանելով ու հիմնավորելով Արվեստը Սեր է խորքային սկզբունքը:
Մարդու և բնության, շնչավորի ու անշունչի մեջ եղած «ներքին կապակցության» բացահայտումն է «Ծեր մարդու էլեգիան» պատմվածքի բովանդակությունը: Ընթերցումն ավարտելուց հետո այլևս տարօրինակ չի թվում, որ կյանքի տաքն ու պաղը տեսած և ապրած ծերունու զարմանքը, թե ինչո՞ւ են մարդիկ ծառերի միջից հնչող թռչունների բազմաձայնությունը «աղմուկ համարում»: Բնության հետ ներքին հոգեկան կապի որոնումը նրան մղում է նույնիսկ խորհելու, թե պատուհանից այն կողմ՝ ծովի վրա դանդաղ ընթացող նավն էլ, հնարավոր է, նույն պահին իր մասին է մտածում: Ավելին՝ թերևս, «նավն էլ մտածում է, թե ինքը ես եմ»: Ինքնազննումների շղթան, ի վերջո, հանգեցնում է նրան, որ հերոսը սկսում է նմանություններ տեսնել իր ու նավի միջև՝ «Ինչպե՞ս թե մեր միջև նմանություն չկա,- մտածեց նա,- երկուսս էլ գնում ենք: Գնում ենք /…/ դեպի արևմուտք՝ արևին հետևելով»: Եվ այդպես բնության մեջ ամեն բան, որ հասանելի է մարդուն՝ «նա կանգ առավ ցանկապատի մոտ, նայեց չորս կողմը, ինքն իրեն մտածեց, որ նրանք բոլորը կապված են իր հետ, իրենից անբաժան են: Հուզմունքից աչքերն արցունքոտվեցին»: Հոգեկան համանվագային գերագույն այդ Պահի մեջ ծերունին վերջապես հայտնագործում է նաև տարիներ շարունակ իրեն տանջող ցավագին հարցի պատասխանը՝ ուրեմն, մահացած որդին ևս իր հետ է՝ «ես նա եմ, իմ տղան եմ, մենք միասին ենք, այդպես էլ եղել ենք, այդպես էլ կլինենք»: Ի դեպ, այս պատմվածքը հիմքեր է տալիս խոսելու նաև Հենրիկ Էդոյանի գրական ներքին փոխկանչերի մասին՝ Ինտրայից մինչև Աղ. Այվազյան:
(Շարունակելի)
