Բնության հետ իր ֆանտաստիկ կապով է նաև հզորանում Զորայր Խալափյանի գրականությունը: Սակայն այս անգամ շեշտը դնենք նրա ստեղծած կենդանական աշխարհի վրա: Ու քանի որ բնության և մարդու կապը խտացած, բյուրեղացած է «Մեռնող հառնողում», սկսենք սրանից, որ նոր խոսք է մեր ողջ գրականության մեջ: Որ Զ. Խալափյանի ստեղծած կենդանիների կերպարները միևնույն ժամանակ իրական ու դիցաբանական են, համոզվում ենք գործողությունների ընթացքում այս կամ այն կենդանուն հանդիպելիս: Վեպում վայրի կենդանիներն ավելի մեծ տեղ են զբաղեցնում, քան ընտանիները, մի բան, որ երևակայության շատ ավելի հզոր թափ ու թռիչք է պահանջում: Արեգի գյուղում (վեպի բոլոր գյուղերը անվանված են հին հայկական ամիսների անուններով) ձմռան մի օր հանդիպում են վեպի գլխավոր հերոս Տարոնն ու գայլը: Բանահավաք Տարոնը, որ բնությունից պոկված մի արարած է հիշեցնում հաճախ, դառնում է նաև մեր աչքի առաջ հյուսվող դիցաբանության հերոս: Հիշենք, որ հունական դիցարանում Դիոնիսոս Տավրոսը ցուլ է: Ցուլերին, որ իրենց խորհրդավոր հզորությամբ երբեմն դուրս են գալիս հեքիաթային ջրերից, կարողանում է սանձել Անահիտ աստվածուհին ու նրա ժամանակակից կրկնակ Անահիտը՝ Մեծամորի թանգարանի աշխատակցուհին: Նա և՛ հեշտությամբ մերձենում է մարդկային հասարակությանը, և՛ միշտ անձեռնմխելի է, ու սրանով ավելի է շեշտվում նրա՝ նույնպես տարերքի մաս լինելը կամ նրա էության մեջ ապրող տարերքը: «Նախիրը լիճը քշելով, երբեմն մտնում էր ցուլերի հետ և նրանց մահիկի պես կեռ պոզերից բռնած՝ լողում էր ու խաղում, իսկ ափից բերանբաց դիտում էին»: Չի՞ հիշեցնում Վ. Սերովի կամ Տիցիանի «Եվրոպայի առևանգումը», որտեղ ցուլը հենց ինքը՝ Զևսն է:
«Մեռնող հառնողը» կարծես այն երկիրն է, այն հեքիաթ-մոլորակը, որտեղ ամեն ինչ հենց այնպես է, ինչպես պետք է լինի ներդաշնակորեն ծավալվող բնության մեջ: Եվ եթե պատահում են վթարներ, մահեր, կռիվներ, դրանք չեն անցնում բնության մեջ եղած կենդանիների միջտեսակային և ներտեսակային բախումներից այն կողմ: Այստեղ գեղեցիկ է ամեն ինչ, հենց այնպես, ինչպես Զ.Խալափյանի սիրած Շուբերտի սիմֆոնիաներում:
Եվ ինչպե՞ս է, որ նույն ստեղծագործողը, որ կերտել է հերոսական վեպ-սիմֆոնիաներ, որտեղ մահը, մատնությունը, ստորությունն ու ստահակությունը ամեն քայլափոխի ծառանում են առաքինության, վեհության, լուսակիր անհատների ճանապարհին՝ գիշեր թե ցերեկ, հորինում է մի այսպիսի հեքիաթ, որի մեջ քայլքը միայն հիացում, միայն ժպիտ ու բարություն հունցող արարածների է հանդիպեցնում: Նա կարողանում է հրաշագործի զմայլվածությամբ երկու զուգահեռ աշխարհ ստեղծել, որոնցից մեկում ենք իրականում, և երբ նեղսրտել ենք, երբ ուզում ենք երես թեքել, հեռանալ, ուրեմն հեռանալու մի տեղ կա: Բայց այստեղ մտնելու համար պետք է մի այլ բան դառնաս, պատրաստ լինես թռչունի, բույսի, կենդանի մի այլ արարածի տեսողությամբ ընկալել նույն աշխարհը: Տարանցումներն այստեղ հովվերգություն լինելուց զատ, նաև բնության անսքող պայքարի, նրա էակների գոյատևելու ճիգն են: Որը և՛ գեղեցիկն է, և՛ պարզն ու վեհը:
Ահա թե ուր են տանում մեզ Տավրոսի ճամփաները: Նա գնում է իմանալով ու չիմանալով, թե ուր և ինչու է գնում: Կարող է քայլերն ուղղել ագռավի ցատկոտումներին համընթաց: Մի խոսքով՝ երաժշտություն, հեքիաթ, ասք, սագա, պոեմ և էլ չգիտեմ, թե ինչ:
Ահա իրապատում հեքիաթը յոթ հարյուր տարեկան ագռավի, Տավրոսին ճանաչող գայլի, սրա ու ձագուկի՝ կովին ու նրա հորթուկին դարանակալ հետևելու անցած-գնացած հիշողությունը… Տավրոսը ժպտում է նրան… «Ես սրան հիշում եմ,- մտածեց գայլը, նույնպես ժպտաց»: Հետո հիշողության ալիքներով հայտնվում է նաև ցուլը…
Տավրոսը, ինչպես նաև Սիրանոսը «Միջնաշենից», շամանի նման կարողանում է խոսել կենդանիների հետ, լսում է նրանց միջև տեղի ունեցող խոսակցությունները: Տավրոսի հետ լսում, հասկանում ենք, ներում ենք ու զարմանում մարդկանց ու կենդանիների համակեցությունից: Այսպես լսում ենք երկու ծիծեռնակների սրտառուչ զրույցը, Տավրոսի խոսքի բռնվելը իրեն խտուտ տվող մրջյունիկի հետ. «Մրջյունի՞կ,- ասաց՝ մատից իրեն նայող մրջյունին և ակամա հուզվեց,- դո՞ւ ես, Մրջյունի՛կ: Մի՛ իջնիր, սպասի՛ր խոսենք: Պոզիկներդ ինչո՞ւ ես շարժում, ողջունո՞ւմ ես ինձ, Մրջյունի՛կ, բարև: …Մրջյունն իջավ, խառնվեց ուրիշ զեռունների: Եռուզեռ էր, հարազատ մի աշխարհ էր նրանց համար ափաչափ այդ հողը, նրանց Հայաստանը»: Եթե անգամ չշեշտվեր երկրի անունը, որով քայլում էր Տավրոսը, դրա կարիքը չէր լինի: Այնքան միանման են աշխարհի մոլախոտերը, զեռունները, մարդիկ և այնքա՜ն արժանի սիրո:
Ահա և ծիծաղելի կոյաբնդիռը: Այս զզվելի զեռունի՝ փթիրի գունդը գլորելով տանելու պատկերով պետք է սկսվեր Հրոտից անհյուրընկալ գյուղով բանահավաք Տավրոսի անցումը: Եվ ի՞նչ կարելի էր սպասել ջրվորից, որ անցորդին հյուրասիրելու ոչ մի ցանկություն չուներ: Հակառակը՝ խեթ էր նայում նրա պոկած մի հատիկ վարունգին: Նա ճիշտ և ճիշտ նրա համար էր լույս աշխարհ եկել, ինչի համար կոյաբնդիռը… «Գլորում էր իր բեռը, որն էր կանաչավուն մի գնդիկ, կուրորեն գլորում էր աջ ու ձախ, ետուառաջ, մինչև մի ճեղքի մեջ կգլորվեն երկուսով, ուր պիտի ապրեր իր նպարի հետ, ձմեռեր, որպեսզի գարնանը ելնի կրկին, սերունդ տա, աշխարհից նրան միայն փթիրի այս գունդն էր պետք, կուրորեն գլորում էր փթիրը դեպի իր ապագա սերունդները, հարատևություն, դեպի կոյաբնդիռային իր անմահությունը»: Այս գեղեցիկ ու լայն աշխարհում, որտեղ այնքա՜ն գույներ ու ձայներ կան, նրա համար միևնույնն է, թե որտեղ է բնավորվելու, հարկավոր է միայն մի ճեղք և իր ավարը այս աշխարհի բոլոր շքեղությունից՝ մի փոքրիկ, կանաչ գնդիկ:
«Կոյաբնդիռի նման ապրող Հրոտիցի բնակիչները. «ոչ մի հին հեքիաթ, առակ, ասացվածք, ես ինչ գիտեմ՝ հնություն, հին մտքեր չկան»:
Բայց ինչո՞ւ կոյաբնդիռ, ավելի լավ չէ՞ ավարտենք երկու ծիծեռնակների զրույցով: «Ինձ ինչո՞ւ չառար, մնացիր միայնակ»: «Գարնանը ո՞ւր էիր, հիմա ես խոսում: Ես կղմինդրե տան ձեղնահարկում բույն հյուսելու լավ տեղ էի գտել»: «Գոնե գալ ապրիլին հանդիպենք, ես այնպե՜ս եմ ցանկանում, որ մենք միասին բույն հյուսենք»: Նա օդում իր կտուցից մի քանի մժղուկներ թողեց մյուսի առաջ, կարծես թռչելիս ձագ է կերակրում: «Կատակո՞ւմ ես,- ասաց մյուսը»: «Ո՛չ, ես այդ բանը շատ եմ ցանկանում»: «Մի՛ հուզիր ինձ, խնդրում եմ, բնազդներիս վրա ես ազդում»:
