Հենրիկ Էդոյան. «Վերջաբանը գրվում է ինքնիրեն», թեև «վերջը վերջ չունի» / Սուրեն ԱԲՐԱՀԱՄՅԱՆ

Հենրիկ Էդոյանը վերջին՝ «Լույսը ձախ կողմից» (2018) ժողովածուի «Կեսօրն անկարեկից» բանաստեղծության տողում ասում է. «Հիմա ես կարդում եմ այն գիրքը, որ գուցե//ոչ ոք դեռ չի գրել ( և ոչ ոք չի գրելու)1»: Նախորդ պոետական «կանգառը», ուր «հենման կետ» էր փնտրում բանաստեղծը և ժողովածուի վերնագիրն էլ նույնն էր՝ «Հենման կետ», բանաստեղծության որոնումն էր կրկին այն իմաստով, որ տանում էր գրքի հայտնության ճանապարհով, գրքի, որ, ինչպես ասում էր, «ոչ ոք չի գրել», որի էջերից բանաստեղծը «տուն է կառուցում»՝ բնակվելու նրա էջերում («Մի գիրք»): Հետևաբար գրքի գաղափարը բանաստեղծության նախահիմքի քննության հարցադրում է ինքնին, որ ոչ միայն Էդոյանի, այլ առհասարակ պոեզիայի, պոետի աշխարհայացքի և պոետիկայի միասնության հարցադրմանն է առնչվում: Ուստի գրքի գաղափարը «գրքերի գրքի», կամ, որ նույնն է, խոսքի ոլորտին առնչվող արտահայտություն է, որի նախասկիզբը որոնում է բանաստեղծը, նրա էության մեջ և նրանով փնտրում «հենման կետ»:
Չարենցն էլ էր ճանապարհի վերջին հանգրվանում ասում՝ «այն, որ ես էի և իմն էր միայն,//էլ չի լինելու և՛ ոչ մի գրքում, և՛ ոչ մի գրքում»: Գրքի գաղափարը, հետևաբար, իբրև հիմնային գաղափար, որ ձևավորում է Չարենցի և Էդոյանի պոեզիայի ստրուկտուրան և համակարգը, պատմական հարցադրում լինելուց բացի, սահմանում է գրականությունը՝ որպես գրքից ծագող և նրանով ի հայտ եկող արտահայտություն: Ուստի, կարելի է ասել, գիրքը, որի ստեղծումը թե՛ Չարենցի և թե՛ Էդոյանի անկատար երազանքն էր, այն նախահիմքն է սակայն, ինչին հաղորդակց- վելով է հնարավոր, որպեսզի գրողը հասնի ամբողջության, արտահայտի ինքնիրեն ու ժամանակը: Ուստի Էդոյանն էլ «Օրերում քարացած» բանաստեղծության մեջ պոետի իր ուղին մեկնաբանում է իբրև ինքնագիր տեքստի գրառում և ասում.
Դու անվերջ քո կյանքի տեքստն ես գրում,//Ոչ թե բառերով, այլ քո օրերով,//Որոնք անցնում են էջից էջ, գրքից գիրք… (10)
Չարենցն, իհարկե, «ճանապարհի գիրքը» ընկալում է և մեկնաբանում պատմության ոլորտում՝ իբրև կենսափորձի փիլիսոփայություն, որ կրում է բանաստեղծը և արտահայտում լեզվի միջոցով: Ուրեմն, պատմության համարժեքը բանաստեղծը կարող է արտահայտել լեզվի նշանային և իմաստային կապի միջոցով, որովհետև լեզուն բանաստեղծի անհատականության կրողն է, որ հոգևոր նախասկիզբ ունի, և ընկալել լեզուն, նշանակում է հաղորդակցվել նախասկզբի իմաստին, որ նաև պատկեր է, նշան (фигур): Էդոյանն ահա ինչու, գրառելով պատմությունը, գրառում է ինքնիրեն նաև: Իսկ սա նշանակում է, որ, ինչպես Պրուստն է ասում, ոչ թե գրողն է գրառում, այլ նրա «խորքային (глубинный) եսը», կամ, ինչպես ասում են՝ այն եսը, որ «ես չէ»: «Քարացած օրերում», ահա ինչու, բանաստեղծը, թերթելով գրքի էջերը, ասում է՝ «ոչ մի բառ ճիշտ չէ, ոչ մի շեշտ//իր տեղում չէ, ավա՜ղ, ամեն ինչ//եղել է ոչ այնպես://Ուզում ես սրբագրել, ուղղել սխալներդ,//և նոր սխալներ են հայտնվում ձեռքիդ տակ» (10): Բանաստեղծը միայն անցածի հետքերն է տեսնում՝ անվերջ ու անսկիզբ մի եղելություն «օրերում քարացած», օրերում անդեմ, ասել է՝ անես: Ուստի և անկարեկից՝ ինչպես պատմությունը, որ իր տարածությունն է, և բանաստեղծն ապրում է «ժամանակի տարածության» մեջ, ուր չկա ներդաշնակություն, ինչպես որ չկա ներդաշնակություն պատմության խառնաշփոթում, և ուր իրերը նետված են որտեղ պատահի, հագուստներն՝ աթոռին, կոշիկները՝ միջանցքում, անձրևանոցը՝ հատակին: Սակայն իր «մի քայլից սկսվում է պատմությունը//պատմության մղձավանջում» («Կեսօրն անկարեկից»), որի «առաջաբանը դժվար է գրել, քան վերջաբանը //քանզի վերջաբանը գրվում է ինքնիրեն (ինչպես //հետևանք )» («Ավելի դժվար է…»): Ինչո՞ւ: Որովհետև, ինչպես բանաստեղծն է ասում, «ծնունդի համար Արարիչ է պետք», իսկ վերջաբանը «գրվում է ինքնիրեն»: Այսինքն, պատմությունը, որպես ժամանակի ընկալման բացության ոլորտ, բանաստեղծի մտահղացումն է, որ, ինչպես ակնթարթը, մոտենում է և հեռանում՝ «ինչպես մի շարժում հանկարծակի», «մի նշան անվրեպ», որ հետևում է բանաստեղծին, պահում իր նշանի տակ, իր շրջագծում («Միշտ կա մեկը») կամ, ինչպես ակնթարթը, որ «վերջ չունի» («Ակնթարթ»), որովհետև պատմության և ժամանակի բացությունը հնարավոր է միայն գրի/լեզվի ստրուկտուալ միասնության մեջ, այսինքն՝ պատկերի լեզվական իմաստի և նշանային կապի հակադրության և պառակտվածության մեջ, որ ձևավորում է մեկնաբանական շրջանակն առհասարակ: Ահա ինչու Էդոյանը հավելում է՝ «վերջը վերջ չունի» (110), որովհետև ժամանակը ինքնասպան է, խորտակում է քաղաքները, քանդում է նաև այն տունը՝ «մարդկային սիրտը, որի ծածկի տակ ծնվում է և հասունանում»՝ ինչպես կեղծ հայելու մեջ, որ «հենված է ինքն իր ստվերին («Ժամանակը խորտակում է»), ուստի՝ պոետը «վկայում է, որ գոյությունը //գոյություն ունի», իսկ ինքը, իր եսը ժամանակի մի այլ «վայրում է», այլ ես է կրում, որ «գոյություն չունի» («Պոետը վկայում էր»): Այսինքն՝ լեզվի/պատկերի այնպիսի շրջապտույտի մեջ է, որ կրում է լեզվական նշանը, որի իմաստը հնարավոր է ընկալել ժամանակի բացության, ուրեմն և՝ այստեղ և այս ժամանակ թերևս: Ուստի պոետը, միայնակ հոգին, համաշխարհային իր մենությունը գրառում է և պահպանում լեզվի մեջ և նրա միջոցով, որ Թ. Էլիոթը տապանագիր է անվանում: Ուրեմն՝ լեզուն է այն վայրը, ուր պոետն է, ուրիշ տեղ նա չունի, ուստի՝ «պոետը ինչ գրում է, գրում է իր սեփական//տապանագիրը//իր բոլոր օրերի մեջ» («Տապանագիր՝ ըստ Թ. Ս. Էլիոթի»): Հետևաբար հարցումը, որ անում է Էդոյանը՝ «մարդն ունի՞ պատմություն, //թե՞ ինքն է ստեղծում իր համար անհնարին//մի կենսագրություն…» (17), պատասխանը, որպես մեկնաբանություն, բանաստեղծը ընկալում է իբրև մի առասպել, «գաղտնի մի վայր», չբեմադրված պիես և հուշ՝ անգծագիր և անճանաչելի, «համատարած մոռացության մեջ», այսինքն՝ այնպիսի լռության մեջ, որ գիրն է պահպանում («Մարդն ունի՞ պատմություն»): Եվ թեև «ամեն մարդ՝ ինքն իր մեջ//մի փակ գալակտիկա է», «մենության սարկոֆագ», և «ամեն մարմնի մեջ//ապրում է մեկ հոգի» (71), ուրեմն և՝ եզակի է մարդու տիեզերական եսը, ինչպես եզակի է անունը և ժամանակը նրա, սակայն «մենության համաշխարհային հրապարակում», ինչպես մի լապտեր, նրա լույսի տակ մելանխոլիկ, լույսն ընկնում է նրա վրա, և բանաստեղծը անշարժ այդ վայրկյանն է համարում իր ժամանակը («Ժամանակն ունի լապտեր»):
Այնուամենայնիվ, որպեսզի մեկնաբանության շրջանակը հստակ լինի և ըմբռնվի, վերադառնանք թերևս մի քանի գլխավոր հարցադրումների, որոնք առնչվում են Էդոյանի պոեզիայի համակարգի ձևավորմանը և ստրուկտուրայի գաղափարին: Քանի որ հարցը ընդհանուր է, ասենք, որ Էդոյանի նոր՝ «Լույսը ձախ կողմից» ժողովածուն, բանաստեղծի ստեղծագործական երկրորդ շրջանի արտահայտությունն է, որն սկսվում է «Երեք օր առանց ժամանակի» (2005) ժողովածուից մինչև «Հենման կետ» (2015): Ինչպես ասում է Էդոյանը, «միջուկը իմ մեջ է», որի նախասկիզբը խոսքի ոլորտին է առնչվում և նրանով կարող է ի հայտ գալ: Ուստի «լույսը ձախ կողմից», իբրև պատկեր, թեքման անկյուն է ենթադրում, մինչդեռ Էդոյանը «Լույսի հետագիծը» բանաստեղծության մեջ ասում է՝ «լույսը կենտրոն ունի», իսկ խավարը՝ ոչ: Եվ եթե երկիրը մեռած լույսն է, ապա այն պետք է հրել ետ, որպեսզի լույս և հոգի դառնա: Հետևաբար լույսը ձախ կողմից նշանակում է բանաստեղծության նախասկզբի որոնում կամ առնչություն, որ գրքի(գրի) նախահիմքն է: Երկրի և ժամանակի մերձեցումը ահա ինչու տանում է պոետական խոսքի անկման ուղիով, որ, ինչպես Բլանշոն է ասում, ոչ թե ցածրացնում է գրականությունը, այլ ցույց է տալիս, թե ինչպես ենք ըմբռնում և արժեզրկում (ժխտում) այն: Պոլ Վալերին սա անվանում է «փրկարար դեվալվացիա», որ Էդոյանի պոեզիայում արտահայտվում է շրջապտույտի կամ, ինչպես Ժ. Ժենետն է ասում, «գլխապտույտի» միջոցով՝ ձևավորելով Էդոյանի պոեզիայի համակարգը և ստրուկտուրան: Ուստի տեղին է մեջբերել Պ. Վալերիի միտքը, որն ասում է. «Ես գրականության էջն եմ», թեև հաճախ հանդիպում ենք նաև հակադիր պնդմանը՝ «Ես ոչ մի ընդհանուր բան չունեմ գրականության հետ»: Այս հակադրությունը Ժենետը բացատրում է գլխապտույտի, միմյանցով փոխակերպվելու և ժխտելու ընթացքով, ինչը բնորոշ է գրական պրոցեսին առհասարակ3: Սա մի կողմից ենթադրում է, ինչպես Սևակը կասեր, «նահանջ երգով», մյուս կողմից՝ գրքի/գրի հայտնություն, որ նույնն է՝ ինչպես ասվի՝ «լույս եղև»: Էդոյանը այս անցման շրջապտույտը մեկնաբանում է ժողովածուի վերջին բանաստեղծության մեջ՝ անցման և փոխակերպման շարժումը բացատրելով որպես ժանրերի փոխակերպում.
Դրաման մե՛զ համար է, մեր կյանքի,//Զիգզագների, վեպը՝ պատմության//և ժամանակի,//բայց Աստված նախընտրում է քնարերգությունը://Նա չունի ժամանակ://Նա չունի զիգզագներ://Վերջ և լռություն: (146)
Ո՞րն է «լռության վերջը», և ո՞ւր է տանում մեզ այսպիսով բանաստեղծը… Քնարերգության լեզուն, ինչպես ասում են, աստվածների լեզուն է: Ուստի Էդոյանն էլ նախընտրում է պայմանականություններից զերծ աստվածների լեզուն, որի նախահիմքը խոսքի ոլորտն է, և նրանից է ծագում ամեն ինչ: Գրողը թերևս, ըստ Բլանշոյի, պատկանում է լեզվին: Ինչպես Վալերին է ասում, գրողը «դրական ոչ ոքն է»4, գրքի ստեղծողը, որ օտարել է լեզվի մեջ խոսողին: Այսինքն՝ նա չունի ես, այլ, երբ խոսում է, խոսում է իբրև նա-ն: Սուբյեկտը, ուրեմն, ոչ թե ստեղծողն է, այլ լեզուն, որի միջոցով հաղորդակցումը հնարավոր է դառնում: Հետևաբար հակասությունը կարող է լինել լեզվի նշանային/պատկերային և հաղորդակցական իմաստի միջև, ուր եսը, այնուամենայնիվ, վերապրում է պատմության վիպական դրամայի ներքին կոնֆլիկտը: Եվ, թերևս կարելի է, ինչպես Վալերին է ընկալում, պատմությունը անվանել գրական այնպիսի ժանր, որը «քաշվում է գրական լինել»5, իսկ Յակոբսոնը սրա համեմատ հավելում է՝ «գրականագիտության հետազոտության առարկան ոչ թե գրականությունն է, այլ գրականության գրական լինելը (литературность), այսինքն՝ այն, ինչը տվյալ ստեղծագործությանը դարձնում է գրական»6: Սա նշանակում է թերևս, որ միակ ռեալությունը գրականության մեջ կարող է լինել (թող պարադոքս չլինի) գրականությունը, որը զերծ է պայմանականություններից, ինչպես այն ռեալիան (ունիվերսումը), որ գրի/գրքի հայելային արտացոլումը չէ, այլ, ինչպես Էդոյանն է ասում, հակա-արտացոլումը: Ուստի, եթե կա մեկը, որի նշանի տակ ապրում է գրողը, «ոչ ոքն է» (Վալերին, տեսանք, ասում է՝ «դրական ոչ ոքը»), որ գրքի ստեղծողն է և ապրում է «շնորհի մեջ»՝ «շիկնելով անցյալից, վախենալով ապագայից»,- հավելում է Էդոյանը («Որտե՞ղ ես ապրելու դու»): Շնորհը, սակայն, ունի «իր» լեզուն, որ տրված է բանաստեղծին, ուստի՝ գրականությունը «լեզվի լեզուն» է, որի «գրական լինելը» կարող է արտահայտվել, ինչպես Վալերին կասեր կրկին, երբ լեզուն դեն է նետում ռեալությունը արտահայտող իլյուզիան, և տեքստի յուրաքանչյուր էլեմենտ տրվում է զարգացման ներքին տարբերակների մի ամբողջությամբ, ուր պատկերը/բառը ներկայացվում է որպես մետաֆորային և այլաբանական միասնություն, որ բազմաձայն է ինքնին: Վալերին, անշուշտ, երազում էր այն ստեղծագործությունը (գիրքը), որը յուրաքանչյուր կապակցության մեջ արտահայտի շարունակության բազմազան հնարավորություններ, ինչը կարող է հասանելի լինել մտքին և նրանցից մեկը՝ եզակին, ընտրում է «իր կյանքի տեքստը գրառողը»՝ բանաստեղծը՝ ռեալության իլյուզիան փոխարինելով պատկերի/բառի զուգահեռականությամբ յուրաքանչյուր կապակցության համար, որ ավելի ճշմարիտ է թվում7: Էդոյանի պոեզիայում վարիացիաների, արտահայտության փոխակերպումների հնարավորությունը ուղղված է հենց, այսպես ասենք, պոեզիայի ինքնորոշումը հաստատելուն, որ սահմանում է այսպես. «Մի՛ նայիր ներքև-//այնտեղ անդունդ կա, մի՛ նայիր//վերև, դու այնտեղ կանհետանաս» («Ո՞վ է հաշվել աստիճանները»): Ահա այս երկու աստիճանները՝ «երկնքից իջնող և երկրից բարձրացող», չեն հանդիպում իրար: Այնպես էլ պոեզիան, որ «ծնվում է ուրիշ Բեթղեհեմում»: Ահա ինչու բանաստեղծը ասում է՝ ինքը մենակ չէ, թիկունքում իր կանգնած է մեկը, ով գիտի իր սխալները, սրբագրում է դրանք և գիտի այն ուղին, որով պիտի անցնի բանաստեղծը: Այդ մեկը տուն է կառուցում բանաստեղծի համար, որ ուրիշ մի վայր է՝ լեզու-վայր, ուրիշ մի քաղաք՝ հիշողության ու մտքի, ինչպիսին տապանագիրն է (Էլիոթ): Ահա ինչու, որպես այդպիսին, պոետական խոսքի գլուխգործոց է Էդոյանի «Հայր մեր» բանաստեղծությունը, որ սրբազան խոսքի ներկայության կամ, ինչպես ասվում է, «խոսքի (գրքի) ոլորտից կախում ունենալու» գաղափարն է կրում: Բայց միտքն այն մասին, թե գրականությունը (պոեզիան) նախևառաջ լեզվական արտահայտություն է, ավելի լայն, այն ըմբռնվում է իբրև նամակ, այսինքն՝ այնպիսի լեզվական խաղ, որ հիմնված է տարբերության հիմքի վրա (Դերիդա), ուստի՝ մեկնաբանել այն, նշանակում է, ինչպես Ժենետն է կարծում, «գրական ստեղծագործությունը և նրա յուրաքանչյուր մասը (կապակցությունը) դիտարկել իբրև տեքստ»8, որ իբրև պատկեր (фигур) «լեզվական տարածությանն» է պատկանում, ուստի՝ վերլուծության գաղափարը հենց լեզվական կապակցությունների բազմազանության և կապի միասնությունը գտնելն է, որ հնարավոր է պոետիկայի և ստրուկտուրայի համակարգում: Էդոյանի «Հայր մեր» բանաստեղծությունը ուստի մեկնաբանության բաց համակարգի արտահայտություն է, որի լեզվական յուրաքանչյուր պատկեր ունի ստրուկտուրայի ներքին բազմազանություն, և դրա կապերով էլ հնարավոր է ընթերցել (մեկնաբանել): Ահա ինչու, տրվելով ընթերցման հաճույքին, մեջբերենք դրանից մի ծավալուն հատված.
Այս ապառաժների միջև որոնք թեքված են//չորս կողմից մեզ վրա//ցույց տուր քո դեմքը այս ջրերի քարերի//այս ոլորապտույտ օրերի վրա//կիսախավարում երկու դռների տարածության մեջ//որոնք անընդհատ բացվում են ու փակվում և նորից//կրկնվում նույն ձևով նույն ռիթմով//Այս կիսաքաղաքներում կիսափողոցներում//այս կիսաշենքերում այս կիսադեմքերի//անվերջ գոռգոռացող սաստկացող ձայների մեջ //այս պարիսպների պատուհանների//այս անցորդների քողարկված և անդուռ //երազ-տանջանքներում//ցույց տուր քո դեմքը//Հայր մեր որ յերկինս ես //Հայր մեր որ յերկիրս ես: (15)
Բացի այն, որ կապակցությունների այսպիսի ներքին բազմազանության հասնելու, բանաստեղծորեն արտահայտելու համար պոետական վիթխարի ջանք (եթե չասեմ՝ տաղանդ) է պետք, բայց նաև լեզվական այնպիսի զգացողություն, որ պատկերը փոխակերպելու, հետադարձ կամ ուղիղ-գծային ընթերցելու համար անհրաժեշտ է նաև խոսքի ոլորտի զգացողություն, երբ կետադրելը հղի է կործանելու կապակցությունների հոսքը, իմաստների խաղը, զարգացումը և աստիճանավորումը, սահմանափակելու պոեզիան և պոետական միտքը, հղացումը առհասարակ… Այդպիսի «փորձ» Էդոյանը արել է նաև «Երեխաները արթուն քաղաքում» բանաստեղծության վարիացիաները հրապարակելիս, թեև վերջին տարբերակը, որ զետեղել է բանաստեղծը «Պատկեր և կեսօր» (1980) ժողովածուում, կետադրել է: Ինչո՞ւ: Ինձ թվում է, որ բանաստեղծը, երբ նայում է բառի «անդունդի» մեջ, սարսափում է թերևս, ուստի, հնարավոր է, որ Էդոյանն էլ սարսափել է՝ հայտնվելով անդունդի եզրին, ուր բառի խորխորատն է. լռության մի հավերժություն, որի իմաստը հնարավոր է ընկալել «ժամանակից դուրս», սրբազան խոսքին առնչվելու տագնապի մեջ և նրանով գահավիժելու միայնության մեջ՝ ինչպես մի Ոդիսևս, որ անցել է կյանքի և մահվան սահմանագիծը… Հետևաբար, կարելի է ասել, որ յուրաքանչյուր բառ ունի իր «անդունդը», գոյաբանական իր նախահիմքը, որ ընկալման (ընթերցման) բացության պարագայում ձևավորում է այնպիսի իմաստների «խաղ», ինչը հնարավոր է բացատրել բառի մշակութային «կենսագրության» վերլուծության միջոցով: «Հայր մեր» բանաստեղծության մեջ, ուստի, բառի մշակութային նախահիմքը առնչվում է տերունական խոսքի ոլորտին, որից ծագում է և որին հանգում է բառի իմաստը: Բանաստեղծն ահա ինչու «կրկնում» է Հայր մեր-ը իբրև մի արտահայտություն, որ տանում է դեպի բառի անդունդը: Աղերսում է, որ Հայրը երկնքում ու երկրում ցույց տա իր դեմքը: Սակայն բանաստեղծության ստրուկտուրայում խոսքի կապակցությունները, իմաստների նրանց բազմազանությունը հաջորդական չեն. յուրաքանչյուր ընտրություն կարող է ընկալվել որպես եզակի իմաստ, որ ծագում է բառի նախապատկերի ոլորտից: Դժվար չէ կռահել հետևապես, որ բանաստեղծի աղերսը Հորը, որ Հայրը ի հայտ գա երկրում ու երկնքում, արտահայտվում է նաև պատկերի և բառի միջոցով, որ կարող է տողի և կապակցության շրջմամբ առարկայական աշխարհի անուններով արտահայտվել՝ ինչպես ապառաժների, ոլորապտույտ օրերի, փակ և բաց դռների տարածության մեջ, կիսաքաղաքներում, կիսափողոցներում, անցորդների քողարկված կամ անդուռ երազ-տանջանքում…
Այնուամենայնիվ, Էդոյանը, անցնելով սահմանը, կարո՞ղ է հայել և ճանաչել դեմքը, որ մի ուրիշ եսի անուն և ճակատագիր է կրում, որ բանաստեղծի ճակատագիր է: Թերևս սա է պատճառը, որ ասում է՝ «մեզ որ դեմք չունենք», քանի որ չունենք անուն, երբ ճակատագրի սկիզբը անորոշ է և վերջն է միայն, որ տանում է… լռության անդունդ: Հետևաբար, ի՞նչ է պոեզիան, և հնարավո՞ր է այն, Էդոյանը մեկնաբանում է «Հովհաննես Գրիգորյան» բանաստեղծության մեջ, ուր հարցումը պատասխանի հետ ունի միասնություն.
Ինչպե՞ս կարող ես տարբերել իրարից//հրեշտակներին և թռչուններին,// որոնք այնքան մոտ են մեկը մյուսին,//այնքան նման իրար: Եթե քո ձեռքը//շոշափում է նրան, ուրեմն թռչուն է,//իսկ եթե մարմին չունի, ուրեմն հրեշտակ է://Ավելի ճիշտ, դա ինքը բանաստեղծությունն է//երկուսը միասին՝ թռչունն ու հրեշտակը,// արցունքն ու ժպիտը: (72)
Բանաստեղծության շարունակության մեջ, բացի այն, որ Էդոյանը կերպավորում է բանաստեղծ ընկերոջը՝ «ժպիտը դեմքին, արցունքն աչքերում», որ չափազանց դիպուկ է ասված, մարդկային մտերիմ ձայնի հնչերանգ կա, որ երկխոսական ռիթմ ունի: Թեև հարցն ուղղված է ինքն իրեն, բայց, ինչպես թռչունների և հրեշտակների համեմատության դեպքում, Էդոյանը բանաստեղծության ծնունդը մեկնաբանում է թռչունների և հրեշտակների փոխակերպության միջոցով, որն արտահայտում է նաև բանաստեղծի ճակատագիրը: Մեռած պոետի հողաթմբի մոտ օրը հավերժության է փոխակերպվում, հավերժությունը դառնում «ցած իջնող մի օր»: Եվ բանաստեղծն ասում է ինքն իրեն՝ «մի՛ փնտրիր նրան այստեղ», որովհետև հողաթումբն է, որ պահպանում է բանաստեղծ ընկերոջը մահվանից: Հետևաբար նա՝ Հովհաննես Գրիգորյանը, բանաստեղծության փոխանունն է Էդոյանի ընկալմամբ՝ ինչպես որ բանաստեղծության փոխանունն է անմարմին հրեշտակը և թռչունը, որ, իբրև փոխասացություն, մարմնավորում է և անվանում աշխարհը՝ իբրև անուն գոյավորելով այն:
Անշուշտ, Էդոյանի պոեզիայի ժամանակակցությունը սրանով եթե միայն խոսքի ոլորտի քննությանը առնչվեր, ստրուկտուրալ առումով կարելի էր ավարտուն համարել: Սակայն «Լույսը ձախ կողմից» ժողովածուում ի հայտ է գալիս պոետական մի առանձնահատկություն, որ թեև կար «Երեք օր առանց ժամանակի» ժողովածուում ժամանակը ըմբռնելու էդոյանական հայացքում և արտահայտվում էր «անանուն եսի» միջոցով, որ կարելի է անվանել «համընդհանուր ես», բայց Էդոյանի այս ժողովածուում, ավելի ծավալուն, քան նախորդ շրջանում, խոսում է իբրև այնպիսի ես, ում տեսադաշտում ոչ միայն այլաբանական իրականությունն է, խոսքի ոլորտին առնչվող մետաֆորը, այլև բանաստեղծի փորձառության միջոցով ի հայտ եկող աշխարհը և ժամանակը: Իհարկե, երբ բանաստեղծը ասում է՝ ես, նա ունի իր ժամանակը, բայց եսը և իր ժամանակը մշակութային նախահիմք են ձևավորում նաև կամ ապրում են մշակույթը իբրև իրեն տրված փորձառություն: Հ. Էդոյանը ահա ինչու «Վերջացրու, վերջացրու…» բանաստեղծության մեջ ասում է, թե՝ «հեռանալով խոսքերի լաբիրինթոսից՝//հայտնվեցինք մի ուրիշ լաբիրինթոսում,//ավելի խճճված, քան առաջինը» (73): Բանաստեղծն, ինչպես ասում է, կորցնելով քաղաքի պատկերը, հայտնվել է «այս նեղ նրբանցքում», ուր չունի «սեփական ոչ մի խոսք, ինքնուրույն ոչ մի քայլ, ոչ մի գործողություն» (81): Նրան «ոչ մի ձայն չի կանչում», և հայտնվել է «սպասումների անորոշ խաչմերուկում», ուր, ինչպես հավելում է՝ «ձեր կյանքը ժանգոտվեց, քայքայվեց, տարրալուծվեց,//ինչպես աղը ջրի մեջ»: Հետևաբար բանաստեղծի հարցումն օրինաչափ է.
Ի՞նչ արժի այս անկումը//ձեր կյանքի առաջ, ո՞վ կտա մնացորդը//ձեր հսկա պարտքի, այստեղ, այս անկյունում,//այս նեղ նրբանցքում, փակ դռների մոտ,//մի կորած իմաստության աղոտ լապտերի մեջ: (81)
Քաղաքը, աշխարհը բանաստեղծի համար դարձել է «նեղ նրբանցք», ամեն ինչ փոխվել է, և այս «քաոսի» մեջ անհնար է ասել՝ «ես այստեղ եմ»: «Կյանքը իրենից դուրս արձագանք չունի» (92), իրերը իշխում են մարդկանց վրա, եկել է «կյանքի զրո ժամը», և սերը հեռացել է (119): Վերջին պոետները հեռացել են արդեն, իջել է վարագույրը դատարկ բեմի վրա, ահա ինչու՝
Սպիտակած գլուխներով,//հիշողությունը կորցրած//շենքերը չգիտեն՝ ում դիմեն, ում հետ խոսեն://Ողնաշարի հյուծախտ: Շուրջը՝ կրակոցներ,//ջազ, աղմուկ, ջղայնություն: Շենքերը՝ սփրթնած…//Շենքերը՝ ռոմանտիկ, սիրված, սպասված…//Միայն սփոփանք: Ուրիշ ոչինչ: Միայն սփոփանք: (123)
Այսպես, իրերից հոգնած, մեր ուղին՝ անուղի, մոտենում է «սառցե դարաշրջանը», ուր ամեն ինչ ընկղմված է մոռացության մեջ, թռչունները չեն թռչում երկնքում, քաղաքները՝ սառցահար, «մարդը՝ հալածված, մարդուց հալածված», «ժամանակը՝ հավերժի խոռոչի մեջ» («Սառցե դարաշրջան»): Էդոյանը սա, ինչպես իր բանաստեղծ ընկերը՝ Հովհ. Գրիգորյանը, անվանում է «կես ժամանակ»: Բայց Էդոյանը հավելում է նաև՝ «կես խոսք», որ ասվում է «Վերջացրու, վերջացրու…» բանաստեղծության մեջ: Բնութագրումը ավետարանական ծագում ունի, որ Հովհ. Գրիգորյանի պոեզիայում հնարավոր է մեկնաբանել Հովհաննու Հայտնության գրքի զուգահեռում, իսկ Էդոյանի պոեզիայում «կես խոսքը» և «կես ժամանակը» առնչվում են «սառցե դարաշրջանի» տեսիլքին, որ ավելի վաղ մեկնաբանել է Դանիելի գիրքը: Եվ ահա Դանիելի տեսիլքում հայտնված չորրորդ գազանի մասին ասվում է. «Նա առաւել այլակերպ էր, քան բոլոր գազանները ու յոյժ ահազդու, նրա ժանիքները երկաթեայ էին, եւ նրա մագիլները պղնձեայ, նա ուտում էր ու մանրում և մնացորդները կոտրում ոտքերի տակ» (Դանիելի մարգարեությունը, առաջին տեսիլքի մեկնությունը, 19): Այս չորրորդ գազանը թագավորություն պիտի հիմնի, մոլորեցնի սրբերին ու բարբառի բարձրյալի դեմ, «պիտ կարծի փոփոխել ժամանակներն ու օրէնքները, եւ դա պիտի յաջողուի նրան մինչև որոշ ժամանակ, ինչ-որ ժամանակներ և կես ժամանակ» (Առաջին տեսիլք, 25): Հետևաբար, ի՞նչ է կամ ինչպիսի՞ն է պոեզիան այս իրականության տագնապի և իրերի տեսիլքում: Կես խոսք: Կամ, ինչպես «Սատանայի դասերը» բանաստեղծության մեջ է Էդոյանը մեկնաբանում, հեռուստացույցի սև էկրան, որ իրականությունը ձկան պես թաքցնում է ջրերի հատակում, ուստի՝ կարող են հնչել անխորհուրդ այն խորհուրդները, որոնց հակադրվում է բանաստեղծը և ասում՝ «դարն այսպիսին է, եղիր նրա շունչը և ժամանակը», գրադարանիդ գրքերը դուրս նետիր (ինչպես ասում էին ֆուտուրիստները): Այնուհետև, հավելելով ասում է, մարմնավաճառի կուսությունը սիրիր, որ էպատաժի, գրելու էֆեկտի մերօրյա արշավն է նկարագրում: Ուստի սերը՝ կրքի, ատելությունը՝ սիրո փոխանունն է, ինչը համարժեք է իրականության իլյուզիայով տարված մերօրյա բանաստեղծի բառին, որովհետև, ըստ նրա դավանանքի, «նախադասությունը աշխարհի մոդելն է», իսկ «Դանթեի դժոխքը սխալ է ոտից գլուխ, և նա չի տեսել դժոխքի գեղեցկությունը»: Ուստի բանաստեղծի եզրահանգումը, իր շրջված իմաստով, հետևյալն է՝
իմացի՛ր, սատանա չկա, որովհետև եթե սատանան//լինի, ուրեմն Աստված կա: Իմացի՛ր, ես չկամ: (137)
Ահա այսպես. սատանան եթե ասում է, թե ինքը չկա, ուրեմն չկա-ն իր գոյության խարիսխն է: Ուստի իր դասերը իրականի հայելային հաստատումն է, որ, Էդոյանի կարծիքով, ոչ թե ապացուցում է գրականության «գրական լինելը», այլ սահմանում է անտիգրականության գեղագիտությունը, պատմությունը և ավանդույթը… Եվ եթե, իրոք, մոտենում է խավարի ժամը, «երեխան ծնվում է Բեթղեհեմում», բանաստեղծը հորդորում է և ասում՝ զգույշ խոսիր («Զգույշ խոսիր»): Ինչու՞: Որովհետև, ինչպես ասում է Էդոյանը «Ե՛վ վերջը, և՛ սկիզբը» բանաստեղծության մեջ.
Որքան սկիզբն է սուրբ, նույնքան սուրբ է վերջը,//որքան Աստծո Խոսքի առաջին բառն է սուրբ,//այնքան սուրբ է նաև վերջին բառը://Դա ուժ է և ոչ նախադասություն: (38)
Բանաստեղծի հարստությունը, ուստի, իր թիկունքում է՝ պարտությունների կույտի մեջ մեծացող, որ գիրքն է (գիրը) պատկերում (պահպանում): Ամեն ինչ սակայն ունի իր ժամանակը (ինչպես ասում է Սուրբ Գիրքը): Եվ բանաստեղծի ամեն մի շարժում փոխակերպվում է ինքնիրենով մի առանցքի շուրջ, որ ժամանակ է կոչվում: Ուստի «Եթե ամեն ինչ…» բանաստեղծության մեջ Էդոյանը ասում է՝ եթե կա բաժանման ժամանակը, ապա չգիտի երբ, բայց գալու է հանդիպման, խաղաղության, սիրո ժամանակը «այս չոր, այս կիզիչ տարածության մեջ»: Բանաստեղծը ահա ինչու հարկատու չէ ժամանակին, այլ միայն՝ խոսքին, որի շրջանագիծը, կրկնելով ինքն իրեն, սկիզբը և վերջը փոխակերպում է միմյանցով՝ պահպանելով սակայն դարձի երազը, երբ մանուկը մի օր կծնվի Բեթղեհեմում: Ուստի այսպես է հավելում Էդոյանը «Ե՛վ վերջը, և՛ սկիզբը» բանաստեղծության մեջ.
Վերջը//մոտ է Աստծուն, ինչպես սկիզբը, որ Նրանից//շատ չի հեռացել:
————
1. Հենրիկ Էդոյան, Լույսը ձախ կողմից, Երևան, 2018, էջ 85 (այնուհետև այս գրքից մեջբերումներ անելիս կնշենք տեքստում էջահամարը):
2. Եղիշե Չարենց, Երկեր, Երևան:
3. Жерар Женет, Фигуры, т. 1, Москва, 1998, ст. 256.
4. Նույնը, էջ 256:
5. Նույնը, էջ 243:
6. Р. О. Якобсон, Работа по поэтике, М., 1987, с. 275.
7. Ж. Женет, Фигуры, т. 1 , М., 1998, ст. 242.
8. Ж. Женет, Фигуры, т. 1, , М., 1998, ст.259.

Գրեք մեկնաբանություն

Ձեր էլ․փոստի հասցեն չի հրապարակվելու։ Պարտադիր դաշտերը նշված են * -ով։