Քիչ է ասել, թե Թումանյանը հայ գրականության, հայ պոեզիայի բարձր գագաթներից մեկն է՝ եթե ոչ ամենաբարձրը, քանզի մեծ է նա ոչ միայն որպես ստեղծագործող, բանաստեղծ, ազգի հոգսերով կլանված գործիչ, այլև որպես մարդ, իր հոգեկան անհուն տիեզերքն ունեցող անհատականություն: Անսահման էր նրա հոգու ճախրը ժամանակի և տարածության մեջ, բազում գաղտնիքներով ու առեղծվածներով լի, որոնց մի չնչին մասը միայն կարողացավ պեղել, մշակել ու հանձնել մարդկանց: Թերևս, հենց իրեն կարելի է հասցեագրել 1921 թ. Ղ. Աղայանի մահվան առիթով արտահայտած այն միտքը, թե վերջինիս «կյանքը անգիր անցկացավ: (…) ինչքա՜ն բան ուներ նա ու ինչքա՜ն բան տարավ իր հետ»: Բարեբախտաբար, բացի իր խորունկ երկերից, Թումանյանը մեզ է թողել նաև իր ամենանվիրական զգացումների ու մտքերի մի ամբողջ փունջ՝ մտերիմ, հոգեհարազատ մարդկանց հասցեագրված, երեք տասնամյակի ժամանակահատված (1992-1922 թթ.) ընդգրկող մոտ հինգ տասնյակ նամակներ: Այդ նամակները մեծ արվեստագետի գեղարվեստական ժառանգության շարունակությունն ու լրացումն են, առանց որոնց դժվար կլիներ պատկերացնել Թումանյան երևույթի բուն էությունը: Ավելին՝ դրանցում արտահայտված մտքերի ու խոհերի աղերսները այսօրվա մեր իրականության հետ այնքան շատ են և այնքան խոր, որ օգնում են մեզ պատասխաններ գտնելու արդիական բազում ու բազմատեսակ հիմնահարցերին: Նախ՝ չափազանց ծանոթ են կյանքի այն պատկերն ու նկարագիրը, որ իր նամակներում տալիս է բանաստեղծը. «Աշխարքը, կյանքը, հանգամանքները փոխվել են: Ամեն բան իր վրա կրում է տենդոտ անհամբերության և շտապողականության անզոր կնիքը, որ չի դիմանում ժամանակին» (էջ 355: Այստեղ և հետագայում մեջբերումները՝ Հ. Թ., Երկեր, Ե., 1969 թ. քառահատոր ժողովածուի 4-րդ հատորից): Մի վիճակ, որի մեջ՝ «այն, ինչ որ մաքուր ու վեհ է, չի երևում, չի շարժվում…» (339): Չափազանց ծանոթ է նաև կյանքի այս համայնապատկերի մեջ իր երկրային ու երկնային խաչը կրող գրողի տառապանքների նկարագիրը՝ «առօրյա կյանքի և գրական կոչման այն զարհուրելի երկպառակությունը, որ հոշոտում, քայքայում, պատառ-պատառ է անում մարդու բոլոր ուժերն ու ընդունակությունները» (329): Ցավով էր արձանագրում մեծ բանաստեղծը, թե «մեր աշխարքում մենք ունենք գրողի տառապանքը, առանց ունենալու գրողի կյանքը» (358): Ու թեև երբեմն կեսկատակ հայտարարում էր՝ «Ես միշտ համոզված եմ, որ շատ հարուստ մարդ եմ, միայն հարստությունս այս րոպեիս մոտս չի» (344), բայց իրականում պատեպատ էր խփվում, ամբողջ կյանքում ոչ միայն երազում, այլև գործնական անհնարին քայլերի էր դիմում՝ իր և ուրիշ տաղանդների համար ստեղծելու օդի պես անհրաժեշտ «բարեհաջող պայմաններ», ստեղծագործական ազնիվ մթնոլորտ: Հոգեկան բարձր արժանապատվության դիրքերից չէր խորշում նաև արդար պահանջ հնչեցնելուց՝ «Եթե գրականությունը ձեզ է պետք և գրողն էլ գրականությանը – համեցեք հաշիվ տանք մեր պարտականությունների մասին – ոչ թե ողորմության խնդիր դնենք» (346): Թումանյանն ավելի քան համոզված էր, որ պատմական ամենադժվարին ժամանակներում անգամ, «Գրականություն ունենալու համար ժողովուրդները պետք է ոչինչ չխնայեն», պետք է պաշտպան կանգնեն ստեղծագործ ուժերին, լավ իմանալով, որ «իրենց պահածներից ու պաշտպանածներից տասնից մինն է միջակ գրող դուրս գալու, հարյուրից մինը տաղանդավոր և հազարից մինը հանճարեղ»: Ահա թե ինչու, անհրաժեշտ է «գնահատել ու պաշտպանել», քանզի «գնահատել ու պաշտպանել արդեն վաղուց ասված է, կնշանակի ստեղծել» (265-266. ընդգծումները մերն են -Պ.Դ.): Իսկ այդ ամենը անհրաժե՛շտ է, քանի որ «Մեր կյանքին պակասում են մարդուն աստվածային տիպ պարգևող, ոգի ու ձգտումն ներշնչող վսեմ բաները, նրանց հետ և պոեզիան» (339): Հիրավի, հենց այստե՛ղ է բուն Թումանյանը, այստեղ է առավել սլացիկ նրա հոգու արծվային ճախրը տիեզերքի անհուն ու անեզր տարածություններում: Այստեղ է, որ նա խոսում է բոլոր ժամանակների մեծերի հետ, հաղորդակցվում Աստծու ամենազոր էությանը: Մի առիթով Թումանյանը տարակուսում է, թե «նույնիսկ գրողների շրջանում պարզ չի, թե ինչ բան է գրողը», քանզի իր համար պատասխանը միանգամայն պարզ էր ու հստակ: Ըստ նրա, գրողն օժտված է «աներևույթը տեսնելու և անձամբ չփորձածն զգալու» արտասովոր հատկությամբ (328-330): Այլ խոսքով, ստեղծագործողը հոգեպես պետք է հաղորդակից լինի երկնային ոլորտներին, Վերի, Անհայտի տեսանողը լինի, մարդկության փորձը հարստացնի ենթագիտակցականի բազմահարուստ շերտերի պեղումներով: Եվ դեպի Վերին մաքուր ոլորտներ տանող ամենաթանկ զգացումներից մեկը Կարոտն է նրա համար: Քանզի «կարոտից է առաջ գալիս ամեն բարձր բան: Իդեալներն ի՞նչ են որ,- հոգու կարոտներ» (352): Բայց կարոտի զգացումն ինքը բավարար չէ, կարևոր է այդ զգացման ուժը, ներքին զորությունը, որ բազմապատկում է ստեղծագործող էակի հոգեկան վեհությունը, հմայքը: Ահա թե ինչու՝ նարեկացիակա՛ն իսկ թափով, Թումանյանի հոգին բնորոշվում էր «անհագուրդ կարոտի, պապակող ծարավի, անսփոփ տառապանքի» տենչանքով (357): Ստեղծագործական ինքնավերլուծությունների մեջ Թումանյանը հասնում է անհուն խորքերի, բնական հակասություններից, երկրային կրքերից, սովորական զգացումներից ու պատկերացումներից անդին, ուր կարող էր ճամփորդել սոսկ մենության պահերին, ներսուզման, տիեզերական մե՜ծ կյանքի հետ հոգեկան ներդաշնակման լուսեղեն րոպեներին: «Եվ հենց սրա համար է լավ մենակությունը,- գրում է նա Մարիամ Թումանյանին,- մենակության մեջ ամենավսեմ հաճույքներ կան և դրանք այն րոպեներն են, երբ մարդու հոգին լա՜յն, խաղա՜ղ, անվրդո՜վ ծփում է և սիրտը քաղցր-քաղցր ճմլում՝ երբեմն որոշ, երբեմն անորոշ հրապույրներով: Եվ այդ րոպեների մեջն է, որ հայտնագործություններ են անում մարդիկ, ստեղծագործում են, իհարկե, ևս առավել բանաստեղծ մարդիկ…» (352): Ստեղծագործությունը լույսի արարչագործում է նրա համար. «Ա՜խ, ինչ սքանչելի խոսք է. եղիցի լո՜ւյս… ստեղծագործության աստվածային խորհուրդը կամ ստեղծագործական հանճարի ուժը հայտնում է այս երկու խոսքով – եղիցի լույս» (354-355): Դա այն լույսն է, որ երազում են աշխարհի բոլոր մեծերը, այն լույսը, որին ձգտում էր վաղամեռիկ Մեծարենցը՝ «Տո՜ւր ինծի, Տե՜ր, ուրախությունն անանձնական», որի տենչանքը սրտում իր մահկանացուն կնքեց Պարույր Սևակը… Վերջապես, դա այն լույսն է, որի տեսանումը միայն բանաստեղծին կարող է տանել դեպի երկնային բարձր ու խաղաղ ոլորտները. «Ես էլ հետզհետե փիլիսոփայությունն եմ սիրում,- խոստովանում էր Թումանյանը,- և բանաստեղծության մեջ էլ այն, որ ոչ արտասուք ունի, ոչ հուզմունք, այլ մի վեհափառ խաղաղություն, մի վոլիմպիական, վսեմ, արհամարհոտ թռիչք դեպի լավագույն աշխարհները և ավելի ջինջ ու մաքուր մթնոլորտները…» (354): Ուշադրություն դարձնենք բառերի, ձևակերպումների վրա, այստեղ ոչինչ պատահական չէ, քանզի չափազանց մեծ է ներքին բարձր ու խորունկ զգացածը ճշգրիտ արտահայտելու ցանկությունը: Տվյալ դեպքում մի պահ ընդգծենք արհամարհոտ թռիչք արտահայտությունը՝ որքա՜ն բան է ասված այդ մեկ-երկու բառով, որքա՜ն վեհություն, Գերագույնի, Անվիճելիի, Անճառի ոլորտներում գտնվելու ինչպիսի՜ հավաստում կա նրա մեջ: Այդ է, ահա, բանաստեղծի վերին ու վերջնական երջանկությունը՝ մեղավոր աշխարհից վեր, ճղճիմ կրքերից հեռու, երկնային լուսավոր ոլորտների մեջ… Բայց դա է, միաժամանակ, նաև նրա հոգու մեծ դրաման, եթե… իսկապես հանճարի հետ գործ ունենք: Որովհետև բո՛ւն մեծության նշանը այնքան հոգեկան վերթևումների խորությունը չէ, որքան այդ «արհամարհոտ թռիչքների» հազվագյուտ պահերից հետո վերադարձների ընդունակությունը: Այո՛, բանաստեղծի բո՛ւն մեծությունը հոգեկան հենց այս երկվության, երկփեղկվածության մեջ է, առանց որի, որքան էլ տարօրինակ հնչի, նա չի կարող իրագործել երկրային ու երկնային մարգարեի իր զույգ և անքակտելի միասնության առաքելությունը: Ահա թե ինչու, Թումանյանը կարող էր անկեղծորեն խոստովանել՝ «հիրավի, իմ սրտի վրա չափազանց սաստիկ ծանրանում են մեր աշխարքի ամեն ցավերը, (…) բայց, ասում եմ, զարմանալու բան է, ես առանց երգելու հոգնած եմ այդ ցավերից ու սիրում եմ բոլորովին ուրիշ ցավեր, ավելի անուշ, ավելի աստվածային, երջանիկ ցավեր», նույնիսկ անխուսափելի է թվում ինքնաձաղկումը՝ «այս ինչ կենտրոնախույս տրամադրություն է, որ իմ մուսային դարձնում է դավաճան ազգի առջև…» (354): Բայց և չէր ուշանում նույնքան բնական ներքին ընդվզումը՝ «խոր ու լայն զգում եմ, որ վշտոտ ազգը, տառապած ազգը շարժվում է իմ մեջ, ուզում է խոսել» (358):
Ու խոսել է, խոսել է լիաձայն, բարձր, լուսաթաթախ ու մաքուր, մի մարդու բերանով, ում համար գերագույն երջանկությունը «հոգու խաղաղությունն ու սրտի մաքրությունն» էր, ում սիրտը հայոց բարձրիկ լեռներում էր միշտ ու նրանցից էլ վեր, լուսավոր ոլորտներում… Ահա թե ինչու, թե՛ ազգի ուրախության և թե՛ վշտի պահերին Թումանյանը մնաց ու հավերժ կմնա նրա հետ՝ նրա վսեմ իղձերի, լուսավոր երազանքների, անհուն կարոտների հետ, քանզի այդպիսին էր նախասահմանված նրա ճակատագիրը.
Քանի՜ ձեռքից եմ վառվել,
Վառվել ու հուր եմ դառել,
Հուր եմ դառել՝ լույս տըվել,
Լույս տալով եմ ըսպառվել:
ԱՆՍԱՀՄԱՆ ԷՐ ՆՐԱ ՀՈԳՈՒ ՃԱԽՐԸ ԺԱՄԱՆԱԿԻ ԵՎ ՏԱՐԱԾՈՒԹՅԱՆ ՄԵՋ / Պետրոս ԴԵՄԻՐՃՅԱՆ
