Մեր աշխարհի մտավոր և գեղարվեստական մշակույթը՝ ժայռապատկերից մինչև ներկայիս վերացարկումները գիտության մեջ և արվեստներում, թեև ունի երևելի շրջափուլեր, երբեմն կամ հաճախ միմյանցից տարբեր ու սահմանազատված, իր ներքին շերտերով ինձ (ոչ միայն ինձ), պատկերանում է իբրև մեկ-միասնական ընթացակարգ, սկսվել է և չի վերջանում, ապրում է անվերջակետ զարգացման գործողություն, անցյալն իր որոշ էականությամբ չի բացակայում ներկայի դաշտից, վերջինս էլ նոր ձևակառույցներով շարունակում է արյունակից մնալ հազարամյա մշակութային կաղնու հզոր արմատներին: Հավատում եմ՝ բանը հենց այսպես է, թեև սրան ընդդիմադիր կարծիքներ էլ կան, հատկապես այսօր, անցյալին մահաճառ ասողներ: Ոչ օրացույցային, այլ իրապես տաղանդավոր մարդիկ, որոնց հուզաշխարհում ներկա է ժամանակի շունչը, նորարարությանը դեմ չեն գիտակցա-բար թե ենթագիտակցորեն, բայց այնպիսի նորարարության, որին խորթ չէ անցյալ ժամանակների ազգային-համամարդկային անմահ կուլտուրան: «Ես գալիս եմ դարերից»,- ասաց մեր մեծ նորարարը, որին հետագայում և՛ լսողներ եղան, և՛ խուլ ականջներ:
Այս տեսաբանական մտորումն ունի կարևոր գործնական նշանակություն ժամա-նակակից հայ ստեղծագործական դաշտում և պայմանավորված է գրականության, թատրոնի և նկարչության բավականին խիտ լույս ու ստվերների առկայությամբ:
Մշակույթի քննաբանները կարմիր գիծ են քաշել զարգացման շրջափուլերի միջև, որոշ ինքնատիպ հատկանիշներ հաշվի առնելով՝ դրանք կաղապարել այս կամ այլ «իզմ»-ի տիրույթում՝ կլասիցիզմ և հետագա հանգրվանները՝ մոդեռնիզմ ու պոստմոդեռնիզմ, փորձելով գիտական տեսք և բովանդակություն տալ իրենց մտազննումներին: Այս դեպքում էլ փորձը փորձանք չդարձավ, վաղուց առկա է մի իրողություն, որը մեզ ընդհանուր գծերով ճանաչելի է դարձնում մարդկության հոգևոր մշակույթի պատմությունը: Այդուամենայնիվ, այս շատ կարևոր ու գնահատելի մատյանում կան սպիտակ-անգիր էջեր, որոնցից հիմնականն ու հիմնարարը, կարծում եմ, շրջափուլերի ներքին առնչությունների, նրանց կապող պորտալարի, նրանց հոգու կենսաբանական հարազատության թույլ արտահայտությունն է, այնինչ սա պետք է լինի ուսումնասիրության դժվար հաղթահարելի, անչափ անհրաժեշտ ու գլխավոր ուղղություն՝ շարժում դեպի մշակութային երկնասլաց լեռնաշղթայի խորքերը: Շատ ուսումնասիրություններ չկան, որոնք միտված են դարերի հարազատությունը մարմնավորող ամբողջին: Դրանցից թերևս ամենանշանավորը Լեսինգի «Լաոկոոն» գիրքն է, որը կերպարվեստի ու պոեզիայի առանձին երևույթների վերլուծությամբ մեզ ցույց է տալիս հազարամյակների դիմապատկերը, հին աշխարհից ի վեր՝ այստեղ ամեն ինչ նոր է: Իսկ խոհուն ակադեմիկոս Էդվարդ Աթայանը մեկ մարդու՝ Կոմիտասի ստեղծագործության հոգեկերտվածքում տեսավ հայ ազգի ու նրա հազարամյա մշակույթի համահավաք գենետիկային բնորոշ նշաններ:
Գրականության և արվեստների կենդանի ընթացքը բավականին բարդ է՝ սկզբունքների հաճախ անզիջում պայքարով, բայց և բավականին պարզ՝ յուրաքանչյուրը ձգտում է հաստատել իր ճշմարտությունն ու ապրելու իրավունքը: Հատկապես անցյալ դարի սկզբում սա բնորոշ եղավ գրեթե բոլոր «գեղագիտություններին» (տե՛ս նաև մեր «Երեքի դեկլարացիան»), որոնք անցյալի իրենց հեղափոխական ժխտողականությամբ, ի վերջո, մնացին պատմության արխիվային լուսանցքներում: Մշակույթի դաշտը մշտապես ենթարկվել է աջ ու ահյակ փչող, երբեմն խորշակ քամիների ազդեցությանը: Հոգևոր անհատի խնդիրն է՝ խուսանավել դրանցից, գիտակցել անցյալի կուլտուրայի դասերը, «Ետևդ նայե, որ առջևդ տեսնիս»,- ասաց Հակոբ Պարոնյանը, իհարկե, խնդիրը հեշտերից չէ, շատ դժվարին՝ թեկուզ և մեկ կաթիլով գտնվել ազգի և մարդկության հոգևոր ծովում: Հայոց նոր ու նորագույն գրականության այսօր էլ լույս տվող դեմքերը եղան այդպիսին, անուններ չտամ, միայն ասեմ՝ նրանք Թումանյանի մեջ են: Պ. Սևակը «Թումանյանի հետ» վերնագրով հոդված ունի, որտեղ միտք է ձևակերպում, թե այսօր նրա նման չի կարելի գրել: Լ. Հախվերդյանին սա խիստ զայրացրեց՝ դու «Թումանյանի հե՞տ»: Սևակին հարազատ էր Թումանյանի հոգեղեն աշխարհը, որն ակադեմիկոսը չհասկացավ, հարազատության գլխավոր հիմունք ընդունելով թումանյանական տեքստի տառն ու շարահյուսությունը: Մարտիրոս Սարյանն ասել է. «Ով ուզում է ինձ շարունակել՝ ինձ նման չպետք է նկարի»: Այո՛, այսօր Թումանյանի նման հարկավոր չէ գրել, Սարյանի պես նկարել, մեզ դպրոց և ուղեցույց է նրանց հոգեղենությունը, որը հարաբերվում է ոչ միայն ժամանակակից, այլև անցյալի գեղարվեստական կուլտուրային: Հո պատահական չէ, որ Թումանյանը թարգմանել է Գյոթե, Պուշկին, Շիլլեր, Հայնե և ուրիշների, օգտվել հայոց ու աշխարհի ժողովուրդների խոհական բանահյուսությունից: Անհնարին հարց տամ ակադեմիկոսին՝ մի՞թե չեք զգացել «Անլռելի զանգակատուն», «Այր մի Մաշտոց անուն», «Եռաձայն պատարագ» պոեմների հոգեհարազատությունը Թումանյանի աշխարհին: Պարույրը Թումանյանի հետ եղավ շատ ավելի, քան ճանաչված թումանյանագետը:
«Ճանաչել զիմաստութիւն եւ զխրատ, իմանալ զբանս հանճարոյ»՝ աստվածաշնչյան այս պատվիրանն առաջինը հայոց լեզվով հռչակեց Մեսրոպ Մաշտոցը՝ կարևորագույն դաս ու խորհուրդ տալով գալիք սերունդներին: Բնականաբար, ոչ շատերն ականջալուր եղան նրան, մնացին ժամանակակից, սակայն ժամանակավրեպ աշակերտներ՝ մակերեսային ստեղծագործական մտքի ու հնարավորությունների պատճառով, «բազումք են կոչեցյալ և սակավք ընտրյալ»: Բարձր արժեքայնությամբ մեր հազարամյա գրականությունն ու պատմագրությունը, որ ժողովուրդ ու մայրենի լեզու են պահպանում, ազգային մտածողություն ու հոգեկերտվածք, սակավ ընտրյալների անչափելի-անկշռելի հոգևոր ժառանգություն է՝ այսօր և ընդմիշտ: «Ում մոտ ճնշված է և խեղված բնածին զգացմունքների նվիրվածությունը դեպի հայրենի հնությունները և հայրենի զրույցները, ում մոտ այդ սրբազան զգացմունքներն ընտանիքում կամ դպրոցում չեն ստացել իրենց բնական զարգացումը, այդպիսիները մեզ չպիտի զարմացնեն իրենց հոգևոր պահանջների բացակայությամբ և ընդհանրապես անտարբերությամբ դեպի հումանիտար զբաղմունքները»,- մի հոդվածում գրել է Նիկողայոս Մառը: (Գրականությունն ու արվեստները ևս հումանիտար զբաղմունք են, գիտություն): Այստեղ և իր մյուս աշխատություններում Մառը առաջադրում է ոչ թե կենցաղագրության պահանջ, «հայրենի հնությունների», բնության ու երևույթների լուսանկարչական վերարտադրություն, այլ հայրենի բարքերի ու բնավորության հոգեղեն ճանաչողություն, մերձեցում դրանց խորքերին, «հայրենի աշխարհ» մեծ երևույթի հումանիտար-գիտական զգացողություն: Ըստ իս, նման խնդրի բացառիկ կատարյալ լուծման մի օրինակ է Րաֆֆու «Արարատյան դաշտի առավոտը» գրական բնանկարը, որի հուզական-հոգևոր մակարդակը, թերևս, չի գերազանցել և ոչ մի հայ նկարիչ: «Րաֆֆու գերեզմանի վրա» Թումանյանը նրան համարեց «անմահ հոգի» ու «անհանգիստ հոգի»՝ նկատի առնելով նրա ստեղծագործության անպարագիծ աշխարհագրության, կերպարների ներքին իմաստի արժեքայնությունն ու դրաման:
Անցյալ ժամանակների մշակութային հոգուն օտարացումը, մեզ նրան կապող կամուրջների այրումը գրականության ու արվեստի դաշտում (և ոչ միայն), անխուսափելիորեն հանգում է ապոկալիպսիսի, անապատային լռության: Եվ եթե, օրինակ, ռուսական Հոկտեմբերից հետո, բարեբախտաբար, ամբողջովին այդպես չեղավ, մնացին հոգու օազիսներ՝ հատկապես ի դեմս 10-20-ական թվականների ռուս գրողների ու փիլիսոփաների և նրանց տաղանդավոր հետնորդների, բաց տեքստով խոսում է մշակութային հազարամյա կաղնու կենսունակության մասին: Սոցռեալիզմի գաղափարախոսությունից զերծ մնաց նաև հայերիս նորագույն «մատյան գունդը»՝ Բակունց, Թոթովենց, Մահարի, Կոստան Զարյան, Լեռ Կամսար, Դաշտենց, Շիրազ, Սևակ, Համո Սահյան, Կապուտիկյան, Սերո Խանզադյան, որոնք ավելի կամ պակաս հաջողությամբ քայլեցին իրենց հոգևոր առաջնորդի՝ Չարենցի աշխարհ անցած ոտնահետքերով: Մարտիրոս Սարյանը ներսուզումով գունանկարեց Չարենցի դիմանկարը՝ խոշոր աչքերի իմաստուն արտահայտությամբ, ասես ժամանակների կապի ու հարազատության բանաձև լինի:
Կարելի է գեղարվեստական մշակույթի միասնական-միաձույլ պատմության բազմաթիվ օրինակներ հիշատակել, ինչպես անտիկ աշխարհի մտածողությունը նորովի մոտեցմամբ արտահայտվեց Վերածնունդի դաշտում, թե ինչպես Միքելանջելոյի արվեստի մարդակերպությունը, Դոն Կիխոտի ֆանտասմագորիան թափանցեցին հաջորդ դարերի գեղարվեստական տիրույթ, ինչպես Դոստոևսկու հոգեվերլուծությունն ազդեց նորօրյա համաշխարհային գրականության, արվեստի ու փիլիսոփայության վրա: Հայ ժողովրդի գրականության հոգեղենությունը կրում է նախագրային շրջանի առասպելաբանության ու Մեսրոպ Մաշտոցի լուսավոր, զգացմունքային ու դրամատիկ շնչառությունը, թեև մարմինն արտահայտում է ժամանակային մի որոշակի շրջափուլ, սակայն հոգին անժամանակյա է, իսկապես, գալիս է դարերից և խոսում գոյության իմաստների մասին: Ոչինչ զրո կետից չի սկսվում, իսկ եթե սխալմամբ սկսվում է՝ անխուսափելիորեն հանգում է զրոյի, լավագույն դեպքում դառնում օրացույցի թերթիկ՝ գրականության մեջ ու արվեստներում, ամենուրեք:
Հոգևոր դաշտում միշտ էլ ավելի տիրապետել են պղտոր հոսանքները՝ արժեքային չափանիշների աղավաղումներով: Հովհաննես Թումանյանի ժամանակ ոմանք Թումանյան էին որոնում, շուտով էլ Չարենցին համարում գրական առաջընթացը խոչընդոտող քար: Մենք գիտենք որքան տխուր եղան այս ու նման մոտեցումների հետևանքները, հաղթահարումը՝ դժվար ու երկարատև:
Փառք Աստծուն, այսօր զրոյականներ գրեթե չկան, իմաստնացել է գրական մտածողությունը, ոչ թե Թումանյան ու Չարենց ենք որոնում, այլ պանծացնում նրանց, համարում մեր անցյալի ներկան: Այդուամենայնիվ, շատ եմ ցանկանում սխալված լինել, դեռևս խորապես գիտակցված չէ մշակույթի պատմության ամբողջական բնույթը, ավելի առանձնացնում, կանգ ենք առնում որոշ ավանդությունների, քան դրանց ամբողջական էութականության վրա՝ աչքաթող անելով բազմաթիվ կարևոր երևույթներ: Եվ այստեղ հնչում է շատ վտանգավոր մի կարծիք ու հագցվում գեղարվեստական փորձին, այն է՝ անցյալը ոչ այլ ինչ է, քան փակված-մոռացված երևույթ, մեզ անհրաժեշտ է մի նոր, շուկայական իրականություն ու արվեստ: Եվ արդեն առկա է այդ մոտեցումը, որը ես, ականջդ կանչի մեծն Մաշտոց, ժամանակակից բառով կանվանեի շոու-բիզնես:
Հումանիտար գրականությունն ու արվեստները ապրանք չեն և չեն վաճառվում, քանզի իրենց մարդակենտրոն բովանդակությամբ ըստ էության պատկանում են ժողովրդի մտավոր ու հոգեղեն դաշտին:
One thought on “ԱՆՑՅԱԼԻ ԱՐԴԻԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԱՐԴԻԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՆՑՅԱԼԸ / Նորայր ԱԴԱԼՅԱՆ”