Տանը, ուր առաստաղից պոկված մի ծեփակտոր թնդում էր համազարկի պես, ստվերանման մի կերպարանք բարձրացավ տեղից, ծիկրակեց ու համրացավ կրկին: Եթարն էր. նա սպասում էր մթնելուն: Կիսախավարի մեջ նրա մուգ կանաչ աչքերը անկայուն շողարձակումներ էին թարթում, ցնորում ժամանակը: Արդեն հարյուր հիսունմեկ օր արևի լույսը չէր տեսել նրան. չպիտի՛ տեսներ: Այս կինը վրեժ ուներ կյանքի դեմ` համառ, դրժող և ամենակործան մի ոխերմություն, և այդ կռիվը դեռ չէր ավարտվել…
Առաջինը նա արևի լույսը մերժեց: Եվ լքում էր տունը միայն իրիկնամուտին, լուռ ու աննկատ տեղավորվում քարե պարսպին ու քննում իրեն: Նա տեսնում էր, թե ինչպես է քանդվում անխնամ թողնված տունը, օր օրի փլվում իր երբեմնի հույսերի, բայց իրականում խաբեության որջը, և ցավ չէր զգում: Տեսնում էր բարձիթողի արված անասունների կործանումը, ամբարների մեջ ծլելու դատապարտված մգլած հատիկները, լսում գոց մեղվակողովների խարտոցաձայն լացը, և ո՛չ մի խայթ: Այլևս ոչինչ չէր կարող հուզել նրան:
Վերջին անգամ նա զարմանք էր ապրել այն օրը, երբ սարսափեց իրենից, որ շնչում է, տեսնում ու լսում, որ կա, գոյություն ունի այն բանից հետո, ինչը եղել էր: Որ այն եղե՛լ է. իր առաջնեկը չկա այլևս… Հարյուր հիսունմեկ օր արդեն նա կռվում էր այդ ամեհի, չտեսնված ու չլսված զորեղության դեմ` ապրելու տենչի, այդ հրեշային բնազդի դեմ: Մի բաժակ ջրով ու կես կտոր հացով նա սպանում էր իր մեջ կյանքը, նաև ծախու անմահությանը` երկնային արքայության ողջ խուճուճիկներով հանդերձ:
Նա վերածվում էր գոյության ծաղրի, որպեսզի վերջնական նվաստացներ այս կյանքը: Նրա բոլոր հույզերի, ցանկությունների ու երազների փուչ ամբողջությունը պիտի ցցեր նրա իսկ աչքը, այնքան ավարտուն ու տեսանելի, որ նա առներ վերջին ջիլ ու ջղի քայքայվող ունայնահոտը: Բայց Եթարը պիտի տնօրիներ այդ պահն էլ, պիտի հսկեր կյանքի հաշտվելը հոգեվարքի հետ` անզարմանք, անզղջում և չար ծիծաղով…
– Հախուռն է նրա ընթացքը: Անկարգ և կույր: Երբեք էլ չես իմանա, թե որտեղից է բուսնելու և ինչ տեսքով,- ասել էր Ազնիվը` նա, ով Սուրբն էր պահպանում:
Բայց ե՞րբ էր ասել: Թեև Ազնիվը այցելում էր Եթարին ամեն օր, բայց նրանք չէին զրուցում: Ազնիվը հայտնվում էր կեսգիշերին մոտ, հենվում պարսպին խորհրդավորություն, կա՛մ ցավ, կա՛մ մտահոգություն չարտահայտող դեմքով ու լռում էր: Նա մերթընդմերթ պտտում էր եռաժանին` կարճ բռնակով եղանը, որ նրա զենքն էր, ու հենափայտը, և այլևս ոչինչ, ո՛չ իսկ հոգոց: Հետո գնում էր առանց որևէ բառ ասելու:
Բայց հիմա սարսռաց Եթարը: Մի երկնչում սողոսկեց սիրտը, երբ տեսավ Ազնիվին` իր տեղը նստած: Նա ո՛չ մի անգամ այդքան վաղ դեռ չէր եկել: Վարանոտ մի քայլ էլ արեց` ասես արդեն այն աշխարհից դիտում, ինչ-որ մեկի աչքերով տեսնում էր իրեն այստեղ, պարսպի քարաքոսերի շուրջկալի մեջ` մահվանը սպասելիս… Չգիտեր անելիքը: Բայց կանգ չառավ ու մոտենում էր` չկարողանալով կտրվել Ազնիվից, որ լուռ, առանց ուշք դարձնելու մոտեցող քայլերին` սուզվել էր իր մեջ: Նա՜ էր հիմա Եթարը…
«Բայց նա չբեր է,- նախատեց իրեն Եթարն այն բանի համար, որ մոռացել էր այդ փաստը,- դժբախտ չբեր»:
Որքան առաջ էր գալիս, այնքան ավելի էր տատանվում Եթարը` զգացողություն ունենալով, թե ինքն իրեն էր մոտենում, և դրանից էլ համարձակությունն ու ուժերը դավում էին նրան` իր իսկ աչքերի մեջ նայելու սարսափից: Անկարգ, բայց ավելի դողացող քայլերով նա մոտենում էր` հայացքը չկտրելով Ազնիվից, որ իր փոխարեն նստել էր քարաքոսերի` ասես քամուց քշված ու մեկեն պարսպին սառած հրե լեզվակների մեջ, դրանց հարազատության մեջ ու խլում էր իրենից այդ ջերմությունը: Ասես Ազնիվը գրավել էր նրա ամրոցը, տիրացել նրա սերերին, հիշողությանը, կարոտին: Էլի տատանվեց ու բռնվեց պարսպաքարերից և նույն ակնթարթին էլ մատների տակ զգաց քարաքոսերի կենդանի խավը` շանթվեց. «Վաղարշակը,- ըմբռնում էր Եթարը,- իմ Վաղարշակը: Մենք երկուսով էինք այս պարիսպը շարում: Նրա ու իմ մատնահետքերը… այս մամուռները չկային… դրանք ծնվում են քարի ու մարդու ձեռքերի շփումից… ծնվո՛ւմ են…»:
– Ազնի՞վ,- շշնջաց Եթարը:
Ազնիվը ոչ միայն չլսելու տվեց, այլև անպատասխան թողեց նրան:
«Բայց նա չի՛ ծնել… Նա չգիտի՛, թե ինչ է մի աշխարհ անեզրություն ունենալն ու այն թաղելը… Նա չի՛ կարող զգալ…»,- փորձում էր հանգստացնել իրեն Եթարը, բայց ավելի էր այլայլվում` կռահելով, որ ինչ-որ անհայտ, տարողունակ վիշտ էր հայտնվել իր դիմաց, որի ներկայությունը զգում, բայց չէր կարողանում տեսնել կամ հասկանալ բնույթը: Հանկարծ Ազնիվը նրան պատկերվեց կարեկցանքից ու խղճահարությունից անդին, իր մորմոքուն վշտից անդին մի տառապյալ, ով նախանձում էր Եթարին… Չէր գտնում իր տեղը Եթարը: Ինչպե՞ս: Մի՞թե կուզենար իր տեղը լինել: Մի՞թե համաձայն էր այս վերքը կրել իր սրտում, հաշտվել դրա հետ զուտ այն բանի համար, որ…
– Ազնի՛վ…
Ո՛չ մի շարժում, կենդանության ո՛չ մի նշան: Միայն թե եղանը, որ պահում էր ծնկներով, հիմա ձեռքերով էլ բռնեց ու դանդաղորեն պտտում էր` շարունակելով նայել ճաղերի արանքից.
– Էրնե՜կ քեզ, Եթա՛ր…
Մի ձեռքը պարսպին` Եթարը ճոճվում էր: Ազնիվը շարունակում էր պտտել եղանը` ինչպես թե էրկանքի առջև նստած: Նրանք ու նրանց ստվերների ձուլվածքը աստղացոլքերի տակ նման էին ջրով լի կաթսայի մեջ հետ շպրտված թեփուկահան, հերձված ձկան լողի…
Ծեր ու միայնակ, երկու խորշոմած ու վհատված կյանքեր` իրենց կես բուռ դարձած հայրենիքի տանիքին կպած, որպես իրենց հույսերի կենդանի վախճան` այլևս չէին նայում իրար աչքերի: Նրանք սպասում չունեն: Երկյուղ չունեն, և սիրելու կամ ատելու կամքն այլևս լքում էր նրանց… Այլևս լռություն էր: Այն բոլոր օրերի նման, երբ նրանք սսկվում, այս մերկ ու քամոտ լեռներին ապավինած, իրենց դժվար կյանքը թողած, իջնում էին թափառելու աշխարհով մեկ` իրենց արյունակիցների ու նրանց ժառանգների, ամբողջ երկու սերնդի կորսված հետքերով` խճճվելով ու կռվելով այս կյանքի բավիղներում նրանց հետ, ընկնելով ու ելնելով, օրհնելով ու անիծելով այս կյանքը, նաև… Նաև երկինքներից եկած այն ջրիմուռի թե քարաքոսի հետքերով, որ կանգ էր առել այս հողագնդին, շնչավորել և դարձյալ երկինք պիտի հեռանար` նորից հանգրվանելու ու փթթելու, որ տարածվեր ու լցներ համայն անծիրը… Կարծես Եթարին հետզհետե բացահայտվում էր մարդ արարածին իշխող այն անգիտակից տենդը, մոլեռանդորեն իրար խժռող, ինքնակործան, ամեն գնով նորից երկինք առաքվելու անենթակա ու անհոլովույթ այդ ջիղը, կամքի այդ անդեմ զորությունը, որը առավ նրա որդուն և առնելու էր ուրիշ ու ուրիշ որդիների կյանք` այդ գնով մի ուրիշ տեղ կրկին բուսնելու համար` ա՛յս կյանքով, բայց առանց իրենց… Նրանց տեսակը չէ՛ր լինելու այնտեղ…
Հետո եկավ պահը, երբ Ազնիվը բարձրացավ տեղից ու ուզում էր հեռանալ: Նրանք շփոթված էին: Այս աշխարհից հալածված, հեռու այս լեռների մեջ պատսպարված, այս մաշված զարդերը` ինչպես վերջին ճիգով փթթող հնամյա ծառեր, դեռ մոլորված են այս լեռնոտ հայրենիքի ձոր ու կիրճերի, հազարակունք աղբյուրների ու բյուր գագաթների մեջ, ուր սփռված ու շռայլված էր նրանց սերը, սերերը և կորուստներից բաղադրված կյանքը… Եվ այդ սերը ծավալվելով ընդլայնում էր իրենց հայրենիքի սահմանները` հասցնելով այն մինչև իր նախաստեղծ վիճակին, և դողահար, թող որ հյուծված ու քարուքանդ լինող ջլերի վերջին պրկումից շաղվող, հարաշարժ ու նվաղող սահմանները դեռ պահում ու պահպանում էին այն հիմնարար ակունքներին մոտ, ուր ծլել, խնդացել ու ծփում էր այս կյանքի տոնը` կյանքը… Այն պահպանված էր նրանց թույլ, տկար սրտերի վերջին տրոփով, այդ ընդհատ ու խաթար զնգոցների վերջին խռովքով էլ, նրանց դատապարտված, բայց նվիրական սիրուց էլ զեղված, զեղվող վերջին զարկի մեջ էլ դեռևս նրանք հսկում էին իրենց հայրենիքի նախաստեղծ սահմանները. ուր ահա՛, ահա՛ այդ թրթռուն սաղմի մեջ պիտի շրջվեին, շաղվեին ու մի հնարով պիտի ուրիշ ընթացք ու զարգացում ունենային իրենց ճակատագրերը… Եվ նրանց միաձույլ դողը դեռ պահում էր այս լեռնոտ հողն իր հիմնասկզբի ու ներկայի ջնջխված, մի կախարդմամբ դեռևս կենդանի փոխկապվածության մեջ, ուր հուր, կայծակ, մեգ ու որոտ իրար հեղվում` բվվում, կամարում համայնն ու գվվում էին դարձյալ, դարձյալ դժժում…
Ազնիվն ուզում էր հեռանալ, բայց չէր կարողանում: Շփոթմունքը նրան շրջել էր դեպի ձոր իջնող կածանը, մի քայլով առաջ քաշել, ապա հետ օրորել, մեխել էր Եթարի առաջ ու ճոճում էր անխնա: Նրանք չէին համարձակվում իրար նայել: Կարծես զգում էին մեռնող ժամանակի թպրտոցները, դրա առկա արյունաքամությունն իրենց միջև, վերջին անգամվա վերջը, երբ այլևս ոչինչ չէր կանգնեցնելու, հետ չէր բերելու, և առավել ևս` չէր կրկնելու պահը…
Ազնիվը քայլ արեց, բայց Եթարը բռնեց նրա ձեռքը, տարավ սրտին:
– Ազնիվ,- մրմնջաց նա,- ես… ես այս կյանքը…
Նա գլխաշորը ետ գցեց ուսերին, բացեց ճակատը, սպասեց, որ շունչը հետ գար, որ Ազնիվն ավելի ուղիղ տեսներ իրեն` իր հպարտ, աննկուն աչքերի խոնավությունը:
– Իմ ատելությունը մի փոշեհատիկ էլ չէ,- դարձյալ հևաց ու դադար տվեց Եթարը` շարունակելով բռնած պահել նրա ձեռքը,- ոչինչ է… այդ սիրո դիմաց…
Մթի մեջ երկու դողդոջ կին, ասես հսկայական մի բեռի ծանրությունից ճկռել` ինչպես թե երկնքի կամարը ուսերին առել ու իրար էին նայում, ասես միայն այդ գնով, լոկ այդ ոսկոր ճաքճքող բեռան տակ միայն տեսանելի էին դառնում իրար…
…Մենակ էր Եթարը, անշարժ, լուռ: Երկու կաթիլ արցունք` ասես նրա սմքած էությունից ճիրված վերջին երերում, կյանքի ու մահվան սահմանագլխից պոկված կարոտ, ընկավ աչքերից ոտքերի մոտի չեչաքարին, ուր քարամամուռի մի սերմ չվել, բնավորվել հողափոշու մեջ և անձրևի էր սպասում…
