ԿԱՆԳ ԱՌԸ

Նոնա ՊՈՂՈՍՅԱՆ

– Մա՛մ, ա՛յ մամ, էս ինչքան շատ արձաններ են…
– Հա՛, գիտեմ:
– Մա՛մ, ոչ մի անգամ էստեղով չէիր բերել… ովքե՞ր են էս մարդիկ:
– Լավ, էլի, նորից առավոտ կանուխ սկսեցի՞ր: Իբր իմ դարդուցավն ինձ քիչ ա, քո հարցերն էլ` մի կողմից: Արագ քայլիր, ուշանում ենք: Ավելի լավ է` բազմապատկման աղյուսակդ կրկնի:
– Լավ, էլի, չե՞ս ասի…
– Մարդիկ են, էլի, սովորական մարդիկ` կյանքի հետ իրենց հաշիվները փակել ու եկել, հանգիստ բազմել են էս բլրակի վրա:
Տղան լռեց, կինը՝ նույնպես:
«Ախր, որ բախտ ունենայի, հենց էն գլխից կունենայի: Ամբողջ քաղաքը թողած, հենց էս քարուքամբախը պիտի հարս գայի: Աչքիս ոչ մեկը չէր գալիս: Սիրում էի… Էլ ո՞նց կլիներ: Եկա էս տուն, որ ուրախությունիցս էլ բան չհասկանամ, որ սեփական տան մեջ ցածրաձայն երգելն անգամ հանցանք թվա: Քնեմ, արթնանամ, տխրեմ թե ուրախանամ` անվերջ զգաստ լինեմ ու կաշկանդված: Անվերջ մեղավոր սրանց բոլորի առաջ: Որ հենց աչքս պատահաբար դիպնի նրանցից մեկի քար կտրած հայացքին` տեղս չգտնեմ, ինձ մեղավոր զգամ, ասես ես եմ նրա չապրած կյանքը գողացել ու աներեսի նման ապրում եմ: Բայց մեկը հարցնի` էս ապրե՞լ է: Եկած-չեկած` բոլորի հոգսն առա ուսերիս ու մինչ հիմա էշի պես տանում եմ: Թե ինձնից կին է մնացել` ես մեռնեմ: Տրտնջալու իրավունք էլ չունեմ: Ասում են կյանք է` ամեն մեկին իր բաժինն է տրվում: Թե որ իմը սա էր, շա՜տ շնորհակալ եմ… Ամեն Աստծու երեկո, հենց փակում եմ դուռուլուսամուտը, անվերջ թվում է, թե մեկ-մեկ եկել-շարվել են կողքիս ու չարախնդում են, թե` չէ, դու ապրեցիր, տեսար էդ 21-րդ դարը, հեռակառավարման վահանակն ու բջջային հեռախոսը, թղթից բարակ հեռուստացույցը, աշխարհի ամենահեռավոր անկյունում ապրող ու քեզանից յոթ պորտ հեռու ազգականներիդ հետ կապող սքայփը, X5-երի, X6-երի ու էլի դրանցպեսների հոգեցունց շքերթը… Հետո՞ ինչ, որ տեսա, բայց իմն էլի նույն հին տաշտակը մնաց: Տեսա ու գիշերները, երբ հոգնատանջ գլուխս բարձին դրեցի, հաշվեցի ու հաշվեցի, երազեցի, հանեցի ու գումարեցի… նորից ընդհանուր հայտարարում իմ խեղճուկրակ ընտանիքը մնաց: Ու հիմա դարդ եմ անում, որ հանկարծ որդիս մեզ պես ազնիվ ու միամիտ չլինի… Գոնե նա կարողանա իր զավակների համար մի բան անել…»:
– Մա՛մ, էս մարդիկ ինձ տեսնո՞ւմ են:
– Հա՛, բա ո՞նց, բոլորիս էլ տեսնում են: Քեզ, ինձ, պապային, մեր հարևան գող Սերոբին, նրա շքեղ խանութը: Էլ ո՞ւմ ես ուզում, որ ասեմ… Արագ քայլիր, հավես չունեմ` հիմա էլ ուսուցչուհուդ բարոյա­խրատական ճառը լսեմ:
– Մա՛մ, ո՞վ է էստեղի ծաղիկները ջրում:
– Չգիտեմ, երևի Աստված, մեկ-մեկ էլ արձանների հարազատները… Էս անտերն էլ էնքան ա մեծացել,- փնթփնթաց ինքն իրեն,- մինչև շրջանցում ես` շունչդ բերանդ ա գալիս: Ով գիտի, սրանցից շատերը իրենց երկրային կյանքում գուցե էսպես լենուբոլ չեն պառկել: Իսկ էստեղ` ազա՜տ, դեռ ազգուտակին էլ տեղ են պահել, մեծ աշխարհ է, գուցե մի օր էլ նրանք հյուր գան…
Թեքվեցին: Գերեզմանոցն անթարթ հայացքի պես սառեց կնոջ թիկունքին: Գուցե ինչ-որ բա՞ն ուներ ասելու` չասաց: Ինչո՞ւ չասաց: Խնայե՞ց, թե՞ ուշ էր արդեն: Գուցե և՛ մեկը, և՛ մյուսը…
Տղան հոգնել էր, ետ էր ընկնում:
– Մի քիչ արագ քայլիր, էլի,- հորդորում էր կինը:
Առավոտից մի ներքին անհան­գստություն էր մտել մեջը: Երեկ տնօրենը ժողով հրավիրեց, կես տարի աշխատակիցներին չէր հավաքել իրար գլխի: Մինչ կսկսվեր` ամեն մեկը գուշակում էր, թե ինչ հարցեր պիտի քննարկվեին: Բայց մի բան պարզ էր` տնօրենի կա՛մ աղն էր պակաս, կա՛մ` մաղը: Ովքեր ավելի մտերիմ էին տնօրենին` բազմանշանակ ժպտում էին, լսում ու խորհրդավոր լռում: Գուցե չարախնդում էին. «Հա՛, բա ո՞նց, հաստա՛տ գուշակեցիք»: Մյուսները լրջորեն հիմնավորում էին իրենց անփոխարինելի լինելը` կարևորելով այն «տիտանական», աշխատանքը, որ կատարում են: Բայց համոզիչ չէր ստացվում…
– Մա՛մ, իսկ էս մարդիկ բազմապատկման աղյուսակն իմացե՞լ են:
– Ի՞նչ իմանամ, տղա՛ ջան… հիմա դա արդեն կարևոր չէ: Չե՞ս տեսնում` իմացող-չիմացող հաշտ ու համերաշխ եկել, իրար կողքի պառկել են: Տվածները տվել են, առնելիքը` առել:
Լռեցին: Կինը այնքան բան ուներ որդուն ասելու, բայց չէր ուզում պղտորել նրա լուսավոր ու անմեղ առավոտը: Համ էլ` տղան ի՞նչ պիտի հասկանար, դեռ այնքան փոքր էր: Մտքում շարունակում էր որդուն բացատրել. «Տղա ջան, ի՞նչ աղյուսակ, ի՞նչ բան, էլ նրանցից ո՞վ է բան հարցնում: Միայն այցի եկած հարազատներն են ողբի ժամանակ սկսում հարցերի տարափ տեղալ. «Ինչո՞ւ այդքան շուտ հեռացար, ախր ինչո՞ւ մեզ մենակ թողեցիր, ի՞նչն էր քո ցավը» ու նման հարցեր, որոնց պատասխաններն իրենք վաղուց գիտեին»:
Հասան դպրոց: Ուսից հանեց պայուսակը, տվեց տղայի ձեռքն ու ափի մեջ արագ խցկեց 150 դրամը.
– Հին բան չուտես,- համբուրեց խարտյաշ ու գանգուր մազերը, որից փոշու հոտ էր գալիս,- քոռանամ, երեկոյան անպայման կլողացնեմ,- վեր ձգեց անդրավարտիքն ու ուղղեց վերնաշապիկի օձիքը:- Եթե աղյուսակը հարցնի` չխառնվես, հանգիստ կպատասխանես,- կամաց բացելով դասասենյակի դուռը` տղային ներս հրեց ու արագ փակեց, որ ուսուցչուհին չտեսնի իրեն: Հետո կանգնեց, խորը շունչ քաշեց, ասես մի շատ կարևոր հոգս թոթափել էր ուսերից, ուղղեց քրտնած ճակատին ընկած մազափունջն ու շտապ դուրս եկավ դպրոցից:
– Ախր, 1.500 դրամն ի՞նչ է, որ երկու շաբաթ է` էսօրուվաղն եմ անում ու չեմ կարողանում էդ երկու քրջոտ գրքի համար վճարել: Գիրքն էլ գիրք լինի… Շան հոտ է գալիս, Աստված գիտի՝ քանիսի ձեռքով է անցել, մինչև մեզ է հասել: Բա գիրքն էնպես չլինի՞, որ հենց բացես` սովորելդ գա: Էջերին է՛լ սևագրություն, է՛լ հարց ու պատասխան, է՛լ յուղի ու կեղտի բծեր: Մեռնեի` դրանցով չէի կարողանա սովորել: Դժգոհում եմ, բայց ինձպեսների համար սրանից լավ տարբերա՞կ: Նորերը երևի մի 15.000 դրամ կարժենան… Գոնե էս ամիս աշխատավարձը ժամանակին տան: Պարտքերս փակեմ, հետո տեսնեմ` ինչ կմնա տակը…
Քայլերն արագացրեց: Այսօր պետք չէր ուշանալ: Երեկվա նախազգուշական ժողովից հետո դա էր պակաս: Աստծու մի օր չի ուշացել աշխատանքից, ձմռան մութ ու ցուրտ օրեր են եղել, երեխան է փոքր եղել, ամուսնու վիճակն է ծայրաստիճան վատացել ու էլի հազար ու մի բան, բայց, չէ՛, չի ուշացել…
Կինը լարվեց… տնօրենն ի՞նչ էր ասում. «Ես գիտեմ, թե հիմնարկում ով ինչով է շնչում… Մեր գործերը շատ վատ են… Պարտավոր չեմ ձեր դժբախտ ընտանիքների համար բարեգործություն անել»: Ո՞ւմ կամ ի՞նչ էր ակնարկում:
Կանգառին չհասած` ձեռքը բարձրացրեց ու նետվեց մոտեցող տրոլեյբուսը:
– Կրիան սրանից շուտ տեղ կհասնի,- մտքում ժպտաց ու մի կերպ տեղավորվեց անխնամ տղամարդու կողքին:
«Այ տնաշեն, մի բաժակ ջուրն ինչ է, որ գոնե թևատակերդ չես ցայում: Իմն է, որ էսքան տարի անկողնուն գամված` ամեն օր ստիպում է լողացնել, սափրել: Բա նրան էլ տղամարդ կասեն, սրան է՞լ»:
Կինը տեղը փոխեց:
– Ախր, ո՞վ է գժվել` էս անտեր խարաբան նստի,- մինչ կնեղսրտեր, տրոլեյբուսը գծերից ընկավ: Ժամացույցին նայեց` ուշանում էր: Իջնե՞ր, թե՞ չիջներ: Սկսեց իրեն մեղադրել` փոխանակ հենց էս առավոտ որդուն վերցներ, նստեր տաքսի, նրան դպրոց հասցներ ու ինքն էլ արագ գնար իր աշխատանքին` որոշեց գումար խնայել: Խնայիր, խնայիր: Երկու կոպեկ խնայիր, որ տասներկու կոպեկանոց աշխատանքիցդ զրկվես: Սիրտը ճաքում էր, արդեն ինն անց էր տասը րոպե: Ուռած-կարմրած աչքերով տրոլեյբուսի վարորդը փորձում էր մետաղական պոզը կպցնել էլեկտրալարերին` չէր ստացվում: Պարզ երևում էր, որ քնատ է: Սա էլ երևի ամբողջ գիշեր իր աշխատած երկու կոպեկն էր նստել ու լակել: Չէ՛, շունչն արդեն կտրվում էր: Թե ամոթ չլիներ, կիջներ, էդ ապաշնորհի ձեռքից կխլեր էլեկտրաձողն ու ինչ որ պետք էր` կաներ… կարծես ստացվեց: Տեղից պոկվեցին…
Մուտքի մոտ հանդիպեց քարտուղարուհուն: Նա հայացքը փախցնելով, որ չբարևի, խիստ գործնական տեսքով քայլերն ուղղեց միջանցքի վերջը: «Ախր, ինչո՞ւ եմ զարմանում, սա ե՞րբ է բարյացակամ եղել իմ հանդեպ, որ հիմա… Այդպես էլ չհասկացա, թե ինչու: Մի օր երևի համբերությունս հատնի, կանգնեցնեմ ու հարցնեմ` «Ես մեղավո՞ր եմ, որ մի «կարգին» տղամարդ չես գտնում: Արի, իմ հիվանդ խեղճուկրակին քեզ տամ: Դու էլ գիտես, թե գլուխս երդիկի՞ց է ելել: Ախր, քեզպեսները միայն էսպես պուպուշվորելու ու կոտրատվելու համար են, դու մի օր հիվանդ ամուսնու կխնամե՞ս: Հլը ամեն գիշեր տասն անգամ քնիցդ վեր թռիր, կանգնիր մահվան դիմաց ու աղերսիր, որ այդ անգամն էլ գթա: Հետո, երբ այդ անգամ էլ բարեհաջող ավարտվի, վազիր` տես, երեխադ անկողնո՞ւմ է, թե՞ նորից հոր խռխռոցը լսել ու վախից վազել, մտել է վարագույրի ետևը: Թե անես, կասեմ` աղջիկ ես: Ախր, քեզպեսները…»:
Այսօր նրա արհամարհանքն առավել ընդգծված է: Ինչո՞ւ: Այդ ի՞նչ թղթեր են նրա ձեռքին: Գուցե հենց դրանք են այդքան ինքնագոհ կեցվածքի պատճառը:
Կինը բարևեց: Նա ուշացումով մի ծռմռված, քթի տակ ասված «բարի լույս» սահեց ցից քթի տակով ու ընկավ կնոջ ոտքերի առաջ: Բայց դա ոչ բարու հետ կապ ուներ, ոչ էլ` լույսի: Անբացատրելի վախը պարուրեց կնոջը: Թուլացած հենվեց բազրիքին, հետո սկսեց դանդաղ բարձրանալ իր հարկը:
Աշխատասենյակի դուռը կիսաբաց էր, ներսում արդեն տարածվել էր առավոտյան սուրճի գրգռող բույրը:
– Բարի լույս,- ասաց ու չսպասելով պատասխանի` սկսեց արդարանալ:- Թե էսօր անտեր տրոլեյբո՞ւսն ինչի գծերից ընկավ:
Բայց ո՞ւմ էր պետք այդ բացատրությունը… Երկուսը սուրճի բաժակները գրկած` գլուխները վաղուց խոթել էին համակարգչի անհաղորդ աշխարհն ու ինքնամոռաց ինչ-որ բան էին քչփորում համացանցում: Մյուսը, որ դեռ տեղավորվում էր աշխատասեղանի մոտ, մի խղճուկ բարև շպրտեց կնոջ ուղղությամբ, բայց այն տարրալուծվեց սենյակում ծանրորեն ճոճվող ծխի մեջ ու չհասավ նրան:
– Սրանք էլ էսօր էն չեն,- մտածեց ու նստեց: Առաջին անգամ նկատեց դռան ետևում կախված հայելու մեծ ճաքը: Իսկ սենյակը, մի տեսակ, ցուրտ էր ու անհրապույր…
– Տնօրենի մոտ,- դռան ետևից լսվեց քարտուղարուհու ձայնը, ու կինը չհասցրեց տեսնել նրա դեմքը: Բառերը հնչեցին որպես դատավճիռ: Ուզեց հարցնել` ինչու, չստացվեց. նա արդեն չքվել էր: Խուճապը միանգամից անցավ, կամաց բացեց աշխատասեղանի դարակներն ու անշտապ հանեց իրեն հասցեագրված ընթացիկ փաստաթղթերը, խնամքով դասավորեց սեղանի անկյունում: Բայց գուցե ամեն բան այնքան էլ սարսափելի չէ՞ր, ինչպես պատկերացնում էր: Գուցե…
…Կինը հավաքեց անձնական իրերն ու լցրեց պայուսակի մեջ: Հետո ոտքի կանգնեց, շրջվեց անշարժ նստած գործընկերների կողմն ու կամաց ասաց. «Այս փաստաթղթերը կատարված են, կհանձնեք»,- ու էլի նրան լսող չկար: Քայլեց դեպի դուռն ու հեգնախառն ժպիտ նետելով կոտրված հայելու մեջ` դուրս եկավ սենյակից:
– Տեսնես դասերն ավարտվե՞լ են,- քայլերն ուղղեց դեպի կանգառը: – Չէ՛, վաղն անպայման կուղարկեմ գրքերի փողը, ես չեմ թողնի, որ դասարանում ամեն արժող-չարժող իմ էրեխուն նեղի: Ինչի՛, ես մեռե՞լ եմ…
Հեռվից ճոճվելով գալիս էր տրոլեյբուսը` լայնաճակատ ու խոշոր-խոշոր աչքերով…