ՀՐԱՆՈՒՇ
ԱՅՍ ՕՐԵՐԻՆ
Ամեն անգամ այս օրերին ծանրանում է երկնքի հոգին, և նրա միակ, հավերժական բաց աչքը մթագնում է, մաղո՜ւմ-մաղո՜ւմ է անդադար: Ամեն անգամ այս օրերին կարճանում է տեսողությունը սարերի, նրանց գագաթներից դանդաղում է թափորը` ճերմակ ու թուխպ դարձած՝ գլորվելով իջնում է վար: Ամեն ինչ հեղեղվում է թաց ու անթափանցի մեջ: Այս օրերին ես հեռանում եմ ամենքից, ինքս ինձանից… դադարում եմ լինելուց: Միայն Աստծո հևքն է մատնում գոյությունն իմ, հուշում է, որ շնչում եմ, կա՛մ դեռ: Դեռ կամ սպասման ոլորաններում, աստղաթերթերի մրմունջներում շշունջս կա: Ձյո՛ւն հեղիր, Տե՛ր իմ, հո՛ւյս հեղիր անհատնում. էլ զորու չեմ կրելու այսքան բացակա… Ամեն անգամ այս օրերին, ա՛յս օրերին քաոս է իմ ներս ու դրսում: Չպետք է լիներ, բայց այդպես է. Երկինքն է Երկրից լույս աղերսում:
Ռոզա ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ
ՆԵՂ ԴՌՆՈՎ…
Ի ՎԵՐ
Անվերջանալի ժամանակ է 88-ից այս կողմը: Կյա՞նք էր, որ ապրեցինք, թե՞… Պատուհասի օրերին ուսանող ընկերներս եկել էին ինձ զորակցելու: Ավելի հետո նրանցից մեկն ինձ ասաց (չէի հիշում), որ երբ ավերակաց միջով ճանապարհել եմ նրանց, թերևս անանձնական ու ընդհանրական ցավով շշնջացել եմ.
– Ի՜նչ մեղկ եք, օր էկաք ընձի ըսպես տեսաք…
Այդ օրերին անդինության զգացողություն ունեցա: Անդունդից եկող մի տեսակ հռհռոց կար մեջս ու վախ՝ հռհռոցին տրվելու… Եվ քանի որ իրապես կորցրինք ամենաթանկերին ու այն տանիքը, որի տակ երազում էինք նրանց հետ, տեղավորվեցինք դոմիկ-բանաստեղծական տան մեջ՝ որպես հնարավոր օթևան մեր փոթորիկների ու ցավից երեսառածության:
Ժամանակը կատվալվայի պես լիզեց դեմքս… Խուսափում էի կարմրից ու հայելու մեջ ինքս ինձ հանդիպելուց: Ամիսներ անց, երբ աչք գցեցի հայելուն, հորս միակ աղջկան… չտեսա: «Ո՞վ ես օր…»,- հարցրի իմ՝ է՜ն մյուսին: Էն մյուսին, որին հայրս ասում էր՝ ի՜նչ լավ է, օր դո՛ւ ես աղջիկս:
Հայրի՛կ, էլի՛ աղջիկդ եղա ու ելա գրելու «Դիմագծեր սևի վրա» առաջին գիրքս՝ որպես մոլեգնում ու փախուստ եղածից… Տես, քո ասածի պես՝ էլ դիլխոր չեմ, տրտմաթևիկ ու սևաբեկ՝ բնավ: Երգասաց աղջիկ ունենալդ ժամանակի հարց էր, ու ժամանակն ինձ վեր թռցրեց իր ձևով. հասա «Մինչև երանելի խորքը»՝ բանաստեղծական իմ երկրորդ հանգրվանին: Իսկ դու ասում էիր՝ թուղթ ու գիր էնե՜լդ որն է… Ինքդ էլ գիտես՝ չարական չէ: Եկեղեցու խոնարհված գմբեթը տեղը դնելու պես է, որ այսքան ուշանում է: Բայց, չէ՛, ահա Գյումրու Սուրբ Ամենափրկիչն էլ է հառնում՝ Անիի Մայր տաճարին իր նմանությունը փայփայել տալով…
Եվ էլի անզարթնել վիճակից զարթնել է պետք, երգ ու տաղ: Զիլ: Խորքից:
Մայրի՛կ, քո վերևից հսկի՛ր իմ խնդումը. քո հսկումը բալասանի նման է:
Եղբա՜յրս… եղբայրնե՛ր ու քույրե՛ր, երանելի խորքով անցնողի փորձությամբ դարձա «Բառ-աղջիկ» և մեկընդմիշտ գտա իմ բառ-ընտանիքը, իմ բաց ծովն ու հնարավոր առագաստը, փակ այրումները վեհերոտ ու հանդուգն ցանկություններիս…
Ճանաչեցի՞ք իմ թափ առած հոգին: Մի՞թե ինձ հասու չէ ոսկին հրեղեն խոսքի: Գիտե՞ք՝ ոչ մեկը չի մտածում, որ ես ծնվել եմ իր փոխարեն, ու հենց Գյումրին էլ կարող է լինել իմ Ոսկե ձկնիկը…
ԼՈՒՐ
Այսօր հայրենի տանիքներուն
ծափապար բռնած
վարուժաններու շիթը
իշխանություններուն վախեցուց:
Վարուժա՛նս,
Անցար իմ սրտով,
անցար իմ մտքով.
իմ դռնով չանցար…
Ո՜ւմ պսպղոցներն են
իմ երազանքը տարփողում
անթև ճախրողի ժամանակով:
Ո՜ւմ արձակն է
անզուսպ ծածանում ինձ,
իմ ծնեբեկ սպասումները՝
մորեմերկ, մորեխելառ…
Սովորեցիր բարձրանալ,
ինչի մեջ որ կաս,
սովորեցրիր հետոյի թախիծը…
Բա քո վերև՞ը…
Մարին աչքերիդ գգվի,
բա քո վերև՞ը:
Մի օր ինձ կտանեն
անսովոր թևերով կրակները,
ինձ կբախեն
հարդաշաղախ քո վերևին՝
սիրտ-ձնհալի հևիհևից խռով:
Ես կլինեմ
ինձանից դուրս մի դիպվածով,
մի դիպվածով
քարհալածի:
Սոնա ԱՆՏՈՆՅԱՆ
ՕՐ ԱՊՐԵԼՈՒ ԳՆՈՎ
Այսօր լռության պես կխոկամ. շշուկների միջով` կոպերս, շրթունքներս, ափերս, սիրտս սեղմած:
Բառն այսօր հազար անուն ունի, լույսի հազար ու ծոփ ծալքեր: Զգա՞լ կրկին ու վերապրե՞լ… Ո՛չ դարձյալ, ո՛չ այս անգամ էլ և ո՛չ այս օրը. լինեն տասը, երկու անգամ տասը, թե արդեն երեք անգամ տասը տարիներ… Մի ամբողջ կյանք:
Մենք (ես) չե՞նք հիշում… մենք ապրում ենք` անցած օրերի, տարիների թրթիռները պահած: Ապրում ենք ու փայփայում մինչ այդ (1988-ի դեկտեմբերի 7-ը) մեր ունեցածը… Ապրում ենք առաջ, հետո և այժմ:
Եղա՞նք խոցելի, այո՛… երբ մեր ներսում արդեն մխացող թանկ ու հարազատ անուններ էին` ծնողներ, մտերիմներ, ընկերներ:
Այսօր ինչպիսի՞ն ենք, ցավը կոտրե՞ց մեզ, ո՛չ:
Տագնապների սուր անկյուններով անցանք, որքան «ժամանակավորներ» հաղթահարեցինք:
Մեր այսօրը բացճակատն ու անկոտրումն է. դժվար է խոստովանել երեսուն տարի անց:
Խոնարհումի ու լռության ծես թող լինի, լույսը հազարաշիթ՝ դեպի վերև ու վար…
Աստված իմ, այս անգամ էլ բառերը չեն հերիքի…
Եվ օր կլինի Ապրելու գնով:
ԴԱՌՆ Ու ԶՎԱՐԹ
ես այսօր անուններ եմ տալիս
և բառերը քիչ են
բառեր համարյա թե չկան
օրվա անոթներն են մազե
և կամուրջներ պահող արյունն է տաք
գիտեմ՝
պետք է ասես՝
պահն այս վեր է ամեն ինչից
դառն է ծաղկաբույրից
բայց հրճվանքն է քմայք՝ աղջկական
ու խենթ
օղին դառն է…
բայց մենք պետք է խմենք
ծնված երգի համար
մեր թախիծն է մանուշակի գույնի
խնդալը մեր՝ փակ ու խելառ
կորչող վախի թերթերն էլ թաց
բա՛րկ է օղին…
բայց ես պետք է ասեմ այդ անունները հար
որ տաքանան ու թալկանան-
մեկ է՝ կշատանանք
մեզ մեր ցավն է ներսից վառում
հանգչող կրակներին երես տվող չկա
թա՛նկ է այս օրը…
մեր աչքերի թրթիռներին
հազար անուն տվող էլ կա
վախն ընկած է ոտքերիս տակ՝
աշնան փախչող տերևների-
շռայլ է ու ամա՛
զգույշ անցնեմ այս սերերի մոտով
սիրտը փշրվող է…
գիտեմ՝ բարկ է օղին
բայց զվարթ ենք հիմա
և դեռ խնձոր ունենք
միշտ վերևից ընկնող…
հուզումն է լուռ և՛ խելահեղ և՛ ճիշտ
ճիշտ է պահը մանուշակով թախծի
ծաղկի դառնաբույրը մեր ուզածն է հիմա
բայց ես պետք է ասեմ՝
բա՛րկ է բա՛րկ է…
հազարանուն խռովքներից
գեթ մեկը
մնա
Լիլիթ ՄԿՐՏՉՅԱՆ
ՏՐԱԼԵՅԲՈՒՍԻ
ՖՈԿՈՒԶՆԵՐԸ
Ժաժքից առաջ Լեննագանը կապրեր… Կյանքը ընտեղ կեռար, պարապ մարդ չէիր գտնի, սաղ գործ ունեին, ու ուլիցները պպզածներ չկային: Աստծուն փառք, էնքան էլ գործարան կար, օր սիրտդ մեկին չկպներ, մեգէլ տեղը կռնայիր էրթայիր: Հըմիգվա պես չէր, օր ծանոթով էղներ գործի մտնելը, կամ փող տայիր, օր տարիմ աշխատեիր, փակվեիր տվածդ, նոր ռոջիկի երես տեսնեիր: Էն վախտ բդի լավ ծանոթ ունենայիր, օր կռնանայիր անգործ մնալ: Մարդիկ կաշխատեին՝ տնտեսությունն ու կուլտուրան էլ կողքից կզարգանար: Քաղքի ֆայթոնի կողքին սկսեցին վոլգաներ ու պաբեդաներ ֆռֆռալ: Էդոնք պաշտոնավորների հըմար էր, բայց կողքից էլ ժողովրդի մասին մտածող կար: Ուլիցներին տոնական տրամադրություն տալով` դուս էգան դեղին ավտոբուսներն ու կարմիր տրալեյբուսները: Ժաժքից առաջ էդոնք մենակ փոխադրամիջոցներ էին, օր իրար հերթ չտալով` ժողովրդին գործի կհասցնեին, բայց երբ հերթը հասավ մեզի, ըդոնք դառան աննախադեպ ֆոկուզներով ադրակցիոններ: Ժաժքից հետո ահագին վախտ տրալեյբուս չէր էրևա, հետո իրանց հըմար չիտեմ ուրտեղից լուս ճարեցին, ու տրալեյբուսը իրա կարմիրով ինչխոր թե ուրախություն բերեց մեր քարուքանդ ուլիցներին: Դպրոց հասնելու հըմար չորս աստանովկա կվազեինք տրալեյբուսի հետևից, ու բախտերս օր բերեր, կես ոտի տեղ կճարեինք ու կխցկվեինք մեջը: Մեզի հըմար էդիկ մեծ ֆոկուզի հնարք էր, թե ինչղ կռնար` երեսուն տեղանոց մաշինի մեջ ութանասուն հոգի հանգիստ տեղավորվին: Ամերիկական ամենավտանգավոր կառուսելները գլուխները քարն էին տվել մեր կարմիր տրալեյբուսի քովը: Ոտիդ թաթի հետ քիթդ էլ առաջ կհրեիր, ու էդ վախտերի մոդայիկ հոտերը կքաշեին քեզի մէ ուրիշ աշխարհ: Էլ սալյարկի կանեստռներ, էլ մեշոկով փետ, երեխու կայլասկա, սառած-հետ էգած կարտոշկի հոտ… ըդոնք սաղ կստիպեին առաջ երթալ ու վայելել մէ աստանովկիդ հավեսը: Դռների արանքի մազուտները մատներիս բոլ-բոլ լղոզած` մեր տեղը կգտնեինք ու կսլանայինք դեպի դպրոց, մեկե ըստեղ ֆոկուզի մէ ուրիշ հնարք կեղներ՝ շրը՛խք-դրը՛խք, հրավառություն, ու տրալեյբուսը կկանգներ: Ռույլի քովի մարդը, ով միշտ նույն թրաշի չափը ուներ, վիզը կձգեր վերև. «Հըլը մեկըդ իջեք, էդ կոտոշը տեղը քցեք, տղե՛ք, էլի դուս թռավ»: Դպրոցականները դուս կթռնեին. էդ անդեր կոտոշը տեղը քցելու մաստեր վարպետ էին արդեն: Լարը վար կքաշեին ու կոտոշը կտեղավորեին, տրալեյբուսը մեկից կպոկվեր տեղից, տղեքը կվազեին, օր նստեին, բայց չէին հասցնե ու էլի լարից կքաշեին, կոտոշից տոկը կպոկվեր: Ու ըդպես մէ կես ժամվա ճամփեն ժամվամ հետ ու առաջ էղնելով` առաջ կերթայինք: Դասից ուշացողները կուրխնային, օճերից հետ մնացողները կռիվ կսարքեին, մինչև օր դինջ շոֆեռը կիջներ ու կճվար. «Տո՜, իշո՜ւ ձագեր, ըսիգ ձեզի հըմար խաղալի՞ք է, հըմի օր տոկը տվավ, լոշտակ անկաջներդ չվանին կմնան»: Կսարքեր իրա մաշինի կոտոշները ու գուկար տեղը կնստեր:
Ժաժքից առաջվա գալստուկավոր դասախոսը կսկսեր բողոքել հոտերից, փոսերից ու դասի անհարգալի ուշացումներից: Կուլտուրական կռիվը կփոխվեր լաբառոշ խորաթեքի, ու էդ վախտ էլի վեր գելներ շոֆերի թրաշով գլուխը. «Էդ կարտոշկի մեշոկ բերաններդ հլը փակեք, թողեք մարդ հանգիստ աշխատի»:
Մեր մէ բուռ քաղքի կարճ ուլիցները տրալեյբուսի մեջ ամենաերկարը կդառնային: Տեքստիլից բազար հասնելու հըմար ժողովուրդը պեռեռիվի պայոկով կնստեին, ուսանողները սաղ ամսվա լեքցիաները կհասցնեին արտագրել: Գրկի երեխա ունեցողներին մեր քաղաք միշտ էլ տեղ կուտային տրանսպորտի մեջ: Տները էնքան ցուրտ էր, օր բարուրը կառնեին, կնստեին տրալեյբուս, հա՛մ օրերը ուրախ կանցներ, հա՛մ էլ քչից-շատից տաք էր: Երեխին ծիծ տալու վախտ գողտուց բոլորը կաշեին, հարմար կտեղավորեին դոշերին, ու եթե հանկարծ երեխեն չուտեր, ահ կուտային կողքի ձաձյայով:
Դպրոցի երրորդ դասի զանգի հետ կհասնեինք տեղ: Ուղևորատոմս առնելու մասին էլ չեմ խոսի, խեղճ շոֆեռը ճամփի՞ն աշեր, էլեկտրիկությո՞ւն էներ, թե՞ կռիվների տակից դուս գար: Ով նամուս, աբուռ ուներ, գոնե շաբաթըմ մեկ իջնելուց փող կուդար, ով էլ` չէ, կռվի մեջ կմտներ ու նեղեցած գիջներ, կերթար:
Ժաժքից հետո յեքա վախտ անցավ, մինչև լսի հարցը կարգավորվավ, բայց էդ խեղճ տրալեյբուսները չտեսան պայծառ օրերի վերադարձը: Շատ լավ ֆոկուզնիկների շնորհիվ կարմիր կառուսելը չքացավ քաղքի ուլիցներից, իրա մեջ պահած տարավ մեր բուրումնավետ հոտերով հիշողությունները: Մեզնից մեր հուշերը իսպառ պոկելու հըմար տրալեյբուսի լարերն էլ հավաքին, տարան: Երևի մէ տեղըմ թազա կոտոշներ կան անլար մնացած, ու մեր խեղճ ու կրակ լարերը ըդոնց բդի լուսավորեն:
Սերգեյ ՎԱՐՈՍՅԱՆ
ՏԱԳՆԱՊԱԼԻ 1988 ԹՎԱԿԱՆԸ
Հիշողությունները ինձ ետ են տանում դեպի 1988 թվականը, որի տագնապների կիզակետը դարձավ դեկտեմբերի 7-ի աղետալի երկրաշարժը: Եվ չնայած 30 տարիների հեռավորությանը՝ իմ աչքերի դեմ, կարծես կինոժապավենի պես, պտտվում են դեպքեր, դեմքեր և իրադարձություններ, որոնք փոխեցին իմ և բոլոր գյումրեցիների կյանքը, կիսեցին ժամանակը մինչև դեկտեմբերի 7-ը և դեկտեմբերի 7-ից հետո:
1988 թվականն սկսվեց ազգային բուռն զարթոնքով: Փետրվարից սկսված հանրահավաքները, գաղտնի զինված ջոկատների մեկնումը Արցախ, գործադուլները չէին զիջում մայրաքաղաքում տեղի ունեցող շարժումներին: Ավելին, երբ Երևանում մտցվեց պարետային ժամ, այսօրվա Վարդանանց հրապարակում 20 հազար գյումրեցիներ ծնկաչոք երդվեցին մայրաքաղաքը ազատագրել ռուսական զորքերից: Սովետական կայսրությունը չէր կարող հանդուրժել նման իրավիճակը, և ահա Գյումրու կենտրոնական փողոցներով քայլերթի ելան թաթար-մոնղոլական դիմագծերով սովետական զորքերի շարասյուները: Նպատակը պարզ էր. վախ առաջացնել գյումրեցու հոգում, նրան ետ պահել Արցախի համար պայքարի մտքից: Սակայն մայթերին հավաքված գյումրեցիների ծանր հայացքների տակ քայլող այդ շարասյուներն իրենք էին վախ զգում անծանոթ քաղաքից և նրա վճռական մարդկանցից:
1988 թվականի դեկտեմբերի 6-ի գիշերը և 7-ի առավոտյան անձրևում էր: Այդպիսի երևույթ ցրտաշունչ Գյումրիում ոչ ոք չէր հիշում:
– Աստված բարին կատարե,- մրմնջաց մայրս ու խաչակնքեց:
Ժամը 12-ից 20 պակաս ջահը սկսեց տատանվել:
– Սերգե՛յ, ժաժք է,- բացականչեց մայրս,- երեխուն դուրս հանե:
Ես գրկեցի մեկ տարեկան Արմենիս և դուրս վազեցի տնամերձ այգի, մայրս՝ իմ ետևից: Մի ահռելի ձեռք ցնցում էր տերևազուրկ ծառերի ճյուղերը: Մայրս չկարողացավ կանգնել ու գլորվեց գետնին: Ես, ոտներս լայն բացած, փորձում էի պահել Արմենիս իմ գրկում ու չգլորվել: Դիմացի հինգ հարկանի շենքը փլվեց հանգիստ, փոքրիկի ձեռքով ավերվող խաղալիքի պես, և միայն մի թեթև փոշի բարձրացավ նրանից: Ինչ-որ դղրդյուն անցավ՝ խուլ ու ծանր: Երբ թվաց, որ ցնցումներն անցել են, ես երկարացրի ձեռքս և մայրիկիս բարձրացրի գետնից: Առանց կոշիկների ոտքերս կարծես խրված լինեին տաք ցեխի մեջ: Ինչ-որ ջերմություն էր բարձրանում գետնից:
Հետո…
Հետո կինս վազքով ու տագնապահար եկավ գործատեղից:
Հետո բոբիկ ոտքերով վազեցի դպրոց՝ աղջկաս հետևից: Փառք Աստծու, ոչինչ չէր եղել: Վախեցած երեխաների մեջ վախեցած աչքերով կանգնել էր փոքրիկ Աննաս ու դողում էր գրկիս մեջ:
Հետո՞…
Հետո չեմ ուզում ոչինչ հիշել: Հետոն շատ ցավոտ է:
Ժամանակը կիսվել էր…
Լորետա
ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ
Երազի և իրականության սահմանագծին են կենդանանում ռեքվիեմներն ու կարմիր թիթեռներով ուղեկցում քո լղոզվող իրականությունը: Ձայները միախառնվում են պարուրաձև հետագծերով և ենթագիտակցությանդ մեջ ծլած ժամանակի տրիվիալ հարթության ծաղկափոշու կոնցենտրիկ բույրը արագորեն թմրեցնում է վերջին կիսարթուն զգայարանդ… Ռեքվիեմներ կան, որ ձգվում են տասնամյակներ, ասել է թե՝ մոլորվածներ: Կան ինչ-որ կիսատ-պռատ մարդիկ, կիսատ-պռատ կյանքեր ու ճակատագրեր, կիսատ-պռատ մանկություններ, կիսատ-պռատ իմաստներ ու հույսեր, դրանց մեջ ծնվում են, ապրում, նոր իմաստներ փնտրում… և գիտե՞ք, ամենակարևորը փնտրելն է ու տեսնելը: Դա նաև ամենադժվարն է: Դժվար է եկեղեցու փլատակների կողքին տեսնել 207-023 համարի տնակն ու դրանից լսվող աղջնակների խաղը՝ ա՜լա-բա՜լա-նի՜ցան, խնձորի կարկանդակից արձակվող դարչինի անմահական բույրը, դժվար է խավարի մեջ գտնել ճրագն ու տաքանալ պատմվող հեքիաթներից հորդող ջերմությամբ, դժվար է… Կավ է մարդը, ժամանակն ու իրադարձություններն են քանդակում նրան: Եվ քանդակվեցինք քաղաքի փողոցներում արդեն 30 տարի մոլորված 88-ով, արցունքների տակից բացվող կիսաժպիտներով, քանդակվեցինք իբրև հույս ու չխոնարհվող փարոս… Ես ծնվել եմ 11:41-ից առաջ, նայել 11:41-ի՝ սարսափից լայնացած բիբերին և եղել այն բացառիկներից, ում ընծայվեց 11:42-ը: Ինչու՞: Որպեզսի տեսնեմ, թե ինչպես է մի օր մոլորված ռեքվիեմը գտնելու իմ քաղաքից դուրս տանող ճանապարհը, և հիշեմ նրա՝ հրաժեշտի հայացքը …կամ էլ գուցե՝ հենց այնպես…
***
Նոյեմբերին ցուրտ է:
Մեր փոխադարձ մենությունը
Ծաղկել է անպատեհ ժամանակ,
Խաչմերուկից հեռու…
Տարիները կբարձրանան
Անկշռության մեջ և կհարաբարդվեն…
Հարահոսները կանվանափոխվեն հարականգի…
Բայց ինձ երկնքում չփնտրես,
Ես չեմ թռչելու…
Մոռացա…
Կվազես մատներիցդ գլուխ,
Գլխիցդ որովայն ու ոտքեր,
Միտքդ մոմի պես կհալվի
Ու քրտինքիդ հետ կծորա վերև:
Անխոս, դժվար կլինի մաշկիցդ պայթել դուրս…
Նոյեմբերը ցուրտ է:
Ծառերը չե՞ն կտրում…
Իսկ իմ մտքերը մնացել են
Շագանակագույն վերարկուիդ գրպանում:
Կներես, ստիպված կլինենք
ևս մեկ անգամ հանդիպել:
Մտքերս ինձ պետք են…
Էլի մոռացա…
Ա՜խ, այո՛,
Ծառերը իհարկե չեն կտրում:
Մեր փոխադարձ մենության ծառը,
Որ բուսնել էր անհարմար պահի՝
Խաչմերուկից հեռու,
Չորացել է…
Նոյեմբերին ցուրտ է…
Տաքանալ է պետք…
Եվ իհարկե՝ մտքերս, այո՛…
Դրանք կարևոր են…
Արա ԱՐԹՅԱՆ
ՏՈՒՆ ԵՎ ԳԻՐ
Մեծ աղետները ստեղծում են ժամանակային նոր չափումներ: Այդպես եղավ 88-ի ձմռանը: Ժամանակը բաժանվեց նախաերկրաշարժյան և ետերկրաշարժյան փուլերի: Եվ մեր սերունդը` խորհրդային երկրի ծաղկումը տեսած սերունդը, մեկ օրում փոխարկվեց երկրաշարժի սերնդի: 89-ի գարունն արդեն փորձում էր մոռանալ մեծ աղետը: Իր կանաչն ավելի թավ էր, իր ծաղկունքն՝ ավելի վառ: Իսկ երկրաշարժը դաջված էր մարդկանց դեմքերին, ավերակ դեմքերին, որոնց խորշոմներով ընթանալիս կարելի էր վերականգնել նախկին հպարտ քաղաքի ավանդապաշտ դիմագծերը: Գյումրեցին նույնացել էր ցավի հետ: Եվ յուրաքանչյուր գյումրեցի «ուրտեղդ կցավի» հարցին ուներ միայն մեկ պատասխան` Գյումրիս: Ինքը խոտ չէր, որ ցավը պատեր դալար կանաչով, ինքը բերդ էր, Էրզրումի ու Կարսի զարմ: Պիտի շարունակեր իր զարմը, պիտի շեշտեր, որ իր ավանդական ճարտարապետության սև քարի կողքին բոցկլտում է խաս կարմիրը և ավետում լուսաբաց: Եվ որ այստեղ` Գյումրիում ծնված մանկանց լացը անվերջ խնդության սկիզբ է:
…Մեր տունը փլվեց 30 տարի առաջ: Բայց կանգուն մնացին իմ զույգ պապենական տները: Հոգ չէ, որ այնտեղ ուրիշներն են ապրում: Մեր գյումրեցիք են: Այդ տները կանգուն պահեց Էրգրի ոգին: Այդպես է: Պապենական քրտինքով շաղախված տունը երբեք չի փլվում: Չի փլվում նաև Գրոց Տունը: Մեր տունը գիրն է:
ԱՌԱՎՈՏՅԱՆ ՏՐԻՈԼԵՏ
Ի՜մ քաղաքի առավոտ, քարի վրա թխած հաց,
Քեզ չեմ նետի ես գետին, թեկուզ ափերս վառես,
Ի՜մ մեջ ապրող լույսը ողջ-լոկ դու պիտի սպառես,
Ի՜մ քաղաքի առավոտ, քարի վրա թխած հաց:
Ի՜մ քաղաքի առավոտ, իմ հարսնացու լողացած,
Կաթիլները քո հնչուն իմ սրտխփոցն են ասես,
Ի՜մ քաղաքի առավոտ, քարի վրա թխած հաց,
Քեզ չեմ նետի ես գետին, թեկուզ ափերս վառես:
Լուսինե ԱՂԱՋԱՆՅԱՆ
Ուրիշները նյութ ու մարմին էին ազատագրել փլատակներից, իսկ իմ ուժը հազիվ պատեց, որ հիշողությունս փրկեմ: Բառերը քարերի էին նման, որոնք փրկել էի իմ հարազատ Լենինականից. դրանք բլուրված էին իմ հիշողության պահեստարանում: Ես բառը բառին էի դնում, շարում մինչև որ միտք ու պատմություն դառնան, հետո ծածկը կապում իբրև վերնագիր: Գիրս գիրք դարձավ, ուր ապաստանեցին մինչ այդ անօթևան եղած հերոսներս ու կրկին խնդացին: 29 տարի ես լռեցի երկրաշարժի մասին, որ ի վիճակի լինեմ հումորով խոսել 30 օրական ցավի մասին: Իր բաժին երկինքը պահող փոքրիկ ճուտիկի հավատով, ես, հայրենի քաղաքիս հողին պառկած, դեպի երկինք էի նայում: Երկինքը բոլորիս գլխավերևում նույնն էր, միայն ամպերն էին տարբեր: Երկինքը փլուզվողներից չէր, հարկավոր էր ընդերքից եկող շերտերի զրույցին ականջալուր լինել.
– Եկեք այսօր վերադասավորում անենք, եկեք մեզ թափ տանք, որ հարթվի ամեն անհարթություն: Եկեք շերտ առ շերտ թոթափենք մեր փոշիները,- որոշվել էր այնտեղ:
Գիրքս, որ նվիրվեց Գյումրի քաղաքիս, իր մեջ բաժանում չի կրում, մինչի ու հետոյի սահմանագիծն այստեղ չկա: Այստեղ մեջքը շտկած, ուրախ ու հումորային անհոգություն երևակայող իմ համաքաղաքացին է, ով կարծես երկրի շարժքին պարային շարժումներով ճոճվել է ու ծիծաղել.
– Քա, խայտառակ էղանք, ուլիցի մեջտեղը լամբադա կպարեմ…
Երբ գրքիս վերջին էջն հարցականով ինձ նայեց, ես այնտեղ դեռ չգրված էջերի վախը տեսա ու ժպտացի.
– Անհո՛գ մնա, դեռ քանի՜ գիրք ապրելիք կա, որ պիտի գրեմ, և որոնցում երկրաշարժը ո՛չ եղել է, ո՛չ էլ կլինի…
«ԾԱՄԻՐ ԸԶՔԵԶ»
Մարդիկ իրենց աղջիկներին են մարդու տալիս, բայց նա ո՛չ աղջիկ ուներ, ո՛չ էլ ուրիշ տալու բան կար, ուստի՝ իրեն արհեստի տվեց: Աղջիկը մարդու է գնում, երեխաներ են ծնվում, իսկ իրենից ու արհեստից փոքրիկ փայտյա խաչեր ծնվեցին: Ծնվեցին ու շատացան, էդ է, հա, Աստծո պատգամի պես երկիրն էին լցնելու, որոշեց վաճառել դրանք: Շատերին ցույց տվեց, շատ տոնավաճառների մասնակցեց, արդյունքում իր անունը Խաչիկ կնքեցին, բայց խաչերին այդպես էլ ուշադրություն դարձնող չեղավ: Մասնագետներն ասում էին, որ դրանք բանի պետք չեն. տաշվածքն՝ անհարթ, զարդանախշերն՝ անհամաչափ, գեղեցկությունն ու ասելիքը՝ իսպառ բացակա: Առնողն ի՞նչ աներ. ամոթ էր՝ վզից կախեր, տանը դնելու բան չէր, դե, նվեր էլ ո՛ւմ տանեիր, որ հետևիցդ չմրթմրթար… Խաչիկի իսկական անունն այլևս հիշող չկար, իրեն կպավ էդ անունն ու որևէ դիմադրության չհանդիպեց: Նա սիրով կրեց այն պատվանունի պես ու շարունակեց համառորեն տաշտշել: Հետո շատերը մեկնաբանեցին, որ կին չունեցող տղամարդու համար դրանք սրտի փոքրիկ ու անհարթ մխիթարանքներ էին. նա երդվյալ ամուրի էր, հավատարիմ իր միակ սիրուն, որ մահացել էր երկրաշարժի ժամանակ, դեռ իրեն չհասած: Գուցե առաջին անգամ մահվան ելք ունեցած սերը նրա ենթագիտակցության մեջ փոքրիկ խաչերը դարձրեց մեծ ու տարավ տարբեր ծանոթների գերեզմաններին նվեր: Բացի մեծ խաչերից, Խաչիկը նաև օղի, հաց ու ծաղիկներ էր տանում մահացած ծանոթներին այցելելիս, բարեկամներին էլ խնդրում, որ դիմեն իրեն, եթե օգնության կարիք ունենան: Նա թեև լուռ ու մունջ էր անում իր փոքրիկ բարեգործությունները, բայց դրանց լուրը ամբողջ գյուղով տարածեցին հենց նրանք, ովքեր հեռվից եկան ու համագյուղացիներից հարցրեցին վարպետ Խաչիկի տան տեղը, գովելով ու պատմելով, թե ինչքան բարի ու հասնող մարդ է նա, ու թե շատերն ինչքան են պարտական նրան: Խաչիկը նրանց ընդունում էր, ճոխ հյուրասիրում, ցույց տալիս գյուղի սիրուն վայրերն ու վերջում սարի վրայի փոքրիկ մատուռում մոմ վառում՝ ի նշան բարեկամության օրհնության: Համագյուղացիների հետաքրքրասիրությունը գրգռվեց. նրանք սկսեցին Խաչիկի հետ գնալ-գալ անել, նրա անշուք խրճիթում հաճախ լինել, ուր աշնանը ծառերին խաղող ու սալոր էր լինում՝ մրգի տեսքով, ձմռանն էլ շշի մեջ՝ գինու ու սալորի օղու տեսքով: Խաչիկին սկսեցին արդեն «վարպետ» ասել, մի քանիսը խաչեր առան: Խաչիկը ավելի ոգևորված սկսեց տաշել խաչերն ու բաժանել դրանք: Նա օգնում էր, նվերներ տալիս, որ սեր առնի: Մեկից զոռով էր պոկում, մյուսից առատորեն ստանում ու ապրում էր: Խաչիկը չգնաց մեռավ, բայց եկավ, ու սկսեցին սիրել նրան, որովհետև դրսիններն արդեն սիրել էին իրեն, ուրեմն սիրելու արժան մի բան կար…
Մի օր էլ, գյուղում խոսեցին, որ իրենց համագյուղացու գործերը քաղաքում ցուցադրվելու են. մարդիկ են խոսելու, հեռուստատեսությունից նկարելու են, այցելուներ են լինելու… Հավաքվեցին ու գնացին ցուցահանդես, որ գյուղի պատիվը պահեն: Սեղանին շարված էին Խաչիկի անշուք գործերը, որոնց ոչ մեկն ուշադրություն չէր դարձնում, բայց ելույթ էին ունենում ու պատմում, թե ինչ տեսակ մարդ է վարպետ Խաչիկը, թե քանի ընտանիքի է օգնել, թեև աղքատ է: Տարիքն արդեն առած ու հարսանիք չտեսած Խաչիկի համար այդ օրը բոլորովին ուրիշ տոն ու ուրախություն էր, ուստի՝ ամեն ելույթ ունեցողի հետ նա գինու բաժակը ձեռքին ոտքի էր կանգնում ու գլուխը խոնարհած լսում էր, շնորհակալություն հայտնում, հետո նստում շիկնած: Նա այդ օրն ինքն իր ականջներում չեղած փեսայության կենացներն էր լսում: Հետո, երեկոյան հավաքեց իր ծուռտիկ-մուռտիկ ստեղծագործությունները, որոնց հանդեպ արդեն մարդիկ բարեհաճ էին տրամադրված՝ տիրոջը խաթր անողի, շանը քար չգցողի հոգեբանությամբ, որոնց հանդեպ, իհարկե, հնարավոր սիրո բարձրագույն դրսևորումն այդքանը հազիվ լիներ: Դրանք վարպետի չունեցած զավակների հոգևոր նմանակումներն էին, որոնք տիրոջ նման մի քիչ տգեղ էին, մի քիչ քրտնքահոտ, մի քիչ էլ ոչ մեկին պետք չեկող ու կարեկցանքի արժանի, բայց միգուցե փափուկ սրտերով… Ո՜վ գիտե, եթե Խաչիկի կյանքն ընթանար իր ուզած ձևով, իր բարությունը ինչպե՛ս կդրսևորվեր, բայց հիմա հո ի՛նքը գիտեր, որ փոխանակում է անում. խաչ է տալիս ու սեր առնում դիմացինից: Երբ ոմանք զլանում էին տալ համարժեքը, նա խռովում էր ու մեկ շաբաթ ոչինչ չէր տաշում: Պառկում էր անկողնում՝ հուսահատ ու կոտրված, շրթունքներն էր կծոտում ու հոգին ծամում արյունոտելու չափ՝ ինքն իրեն կրկնելով.
– Էս ի՛նչ արիր, Գոհա՛ր… Մնայի՛ր, որ սերը էսպես փշուր-փշուր չմուրայի, անխի՛ղճ: Ափսոս էին խաչերս. տվեցի անարժանին…
ՈՐ «ԳԱՐՈՒՆԸ» ԼԻՆԻ ՈՒ ԼԻՆԻ ԼԱՎԸ
Աշոտ ԳԱԲՐԻԵԼՅԱՆ
– «Գարուն» ամսագրի տարբեր խմբագիրներ ունեցել են իրենց ձեռագիրը: Ինչպիսի՞ն է Ձեր «Գարունը»:
– «Գարուն» ամսագրի նախորդ բոլոր խմբագիրներն ունեցել են որոշակի հնարավորությունների շրջանակ, որի համաձայն էլ գործել են: Ոմանք այդ շրջանակից էլ վեր են թռել, որպեսզի «Գարունը» կարողանան պահել «առաջնագծում»: Ինձ համար, օրինակ, հերոսական է 90-ականների սկզբին Լևոն Անանյանի մաքառումը, երբ անգամ թուղթ գտնելն ու պարբերականի հաստատուն պարբերականությունը պահելն անհնարին էր համարվում: Բայց նա արել է դա: Նրա «Գարունը», երբ գրական մամուլը հատվածային երևումներով էր, ոչ մի համարի բացթողում ու թերացում չի ունեցել: Ավելին` «Ապոլոն» մատենաշարը ի հայտ եկավ նույն խնդիրների հորձանուտով, բայց հաստատվեց ու ամրագրեց ընթերցողների նոր որակ:
«Գարունի» համար երբեք հեշտ ժամանակներ չեն եղել: Հենց սկզբից Վարդգես Պետրոսյանը ստիպված է եղել գրաքննության դեմն առնել` ուզածը տեղ հասցնելու համար: Ես պատկառանքով եմ թերթում «Գարունի» բոլոր համարները` սկզբից մինչև վերջ, և այդ պատկառանքն ուղղակիորեն կապված է մեր հանրության ապրած մի ժամանակահատվածի հետ, որը պատմական է նաև իր բացառիկությամբ, երբ ուղղակի անհրաժեշտ էր հանրային կարծիք ձևավորել, որը հիմնված ու խարսխված կլիներ ազգային արժեքների վրա:
«Գարունը» ժամանակի հետ, բովանդակային առումով, փոխել է նաև իր գործառույթները, բայց միշտ պահպանել է իր առաջնայնությունն ու կարևորությունը:
Այսօր` տեղեկատվական տեխնոլոգիաների զարգացման այս պայմաններում, հրապարակախոսական հոդվածները, թեկուզ ամենամսյա պարբերականությամբ, դառնում եմ ժամանակավրեպ, քանի որ ցանկացած հարց ու խնդիր նույն պահին, թեկուզ` անխնամ, հայտնվում է սոցիալական ցանցերի հարթակում, ծավալում կոռեկտ ու անկոռեկտ բանավեճեր, խոսել ավանդական հրապարակախոսությամբ` նշանակում է հնաբույր լինել:
Սա էր պատճառը, որ իմ առաջին քայլը եղավ նախ և առաջ էլեկտրոնային հարթակում լինելը, պաշտպանել հանրության հետ կապը: Մեկ տարվա ընթացքում մենք տեսանք դրա դրական արձագանքները, և դրանով ևս մեկ անգամ հաստատվեց, որ «Գարունը» հանրության սիրելին է: Թեպետ կարծում եմ, որ էլեկտրոնային հարթակում պետք էր լինել գոնե տասնամյակ առաջ:
Մյուս ամենակարևոր բաղադրիչը, որ «Գարունը» միշտ ունեցել է, փորձարարությունն է: «Գարունը» միշտ և այժմ էլ շարունակում է փորձարարական տարածք լինել: Այսօր ես ուրախությամբ պիտի նշեմ, որ վերջին երկու տարիներին կարողացել եմ ամսագրի շուրջ հավաքել կարող ուժերի, որոնցից շատերի համար «Գարունը» եղել է առաջին ներկայանալու տարածքը: Կարճ ժամանակում այդ հեղինակներից ոմանք ամրագրել են գրականությամբ ապրելու իրենց կերպը և մատուցել հասուն տեքստեր` արժանանալով սիրո և վստահության:
Երբեմն քննարկվում է, թե արդյոք «Գարունը» երկրորդ շնչառություն ստացա՞վ: Ասեմ` «Գարունը» շնչահատ չի եղել երբեք իր սրտացավ խմբագիրների շնորհիվ: Կարող են լինել թերություններ ու բացթողումներ, բայց թերություններ ու բացթողումներ չեն ունենում նրանք, որոնք չեն աշխատում: «Գարունը» կա և կլինի: Եվ ես ամեն ինչ անելու եմ, որ այն լինի ու լինի լավը:
Ի դեպ, ես այսօր արդեն թերթում եմ նաև իմ արած համարները: Լավ համարներ են, կարծում եմ:
Շնորհիկ ՇԱՀԻՆՅԱՆ
Որպես Գյումրու մեծ երկրաշարժի ականատես ու վավերագիր, 30 տարի շարունակ ապրելով, աշխատելով ու ստեղծագործելով իմ քաղաքում, նրա տառապանքի ու ապա վերածնունդի ամեն պահը վերապրելով, այսօր երկրաշարժի 30-ամյա տարելիցին ես իմ քաղաքի վերածնունդը դիմավորում եմ իմ «Զարմ» (2008 թ.), «Սրսուռ ձյուն Սանդո մամի համար» (2011 թ.), «Անին ու քամին» (2016 թ.) և վերջապես օրերս լույս ընծայված «Զորեղ` քան լացդ» (2018 թ.) պատմվածքների ժողովածուներով: Իմ ստեղծագործական յուրաքանչյուր ժամանակը լեցուն է եղել քաղաքիս շնչառությամբ, ռիթմով, կյանքով ու երազանքով: Երկար տարիներ աշխատել եմ Գյումրու «Շիրակ» տարածաշրջանային հեռուստաընկերությունում, հիմնադիրներից եմ և քաղաքի ամեն մի քար ու թուփ, փողոց ու պուրակ, տուն ու բակ կառուցվել ու վերակառուցվել է իմ աչքի առաջ, իմ վավերագրությամբ, իմ հպարտությամբ ու ուրախությամբ, քանզի աշխատում էի լրատվության բաժնում:
Անդարձ կորուստների, ցավի ու վերածնունդի այս օրերին ես հպարտ եմ, որ թեև եղել եմ Գյումրի քաղաքի ցավագիրը, բայց այսօր նրա ապրած ու ապրվելիք բոլոր օրերի պայծառատեսն եմ ու նրա հարության օրհներգուն:
***
– Ես կարող էի չվերադառնալ դեպի քեզ, երբ Սևանի կապուտակ ջրերն այն օրերին, քեզանից հեռու, կոհակ-կոհակ փորձում էին լվանալ հոգիս, և ապաքինման պատրանքն իսկ ավելի էր մրմռում, քան թաց վերքը:
Ես կարող էի քեզ ունենալ աշխարհի որևէ տաքուկ անկյունում, քո օրերի կապույտ ու կարմիր ցավերի անհայտությամբ և անհաղորդ քո ցրտաշունչ բացվող առավոտներին, միայն հիշողության ու կարոտի պահի մեջ քեզ ունենալու գայթակղությամբ…
Ես կարող էի հեռվից հեռու շոյել քո որբ, խուզված գլուխը և արտասվել ժամերիդ պատերի տակ, կարոտի պահերին` քեզ անդարձ ունենալու գայթակղությամբ…
Ես կարող էի աչքերս այրող ծուխը ցրել օտար երկինքներում և որբիդ ափի մեջ մի կտոր հաց դնելով` վաստակել քեզ ընդմիշտ ունենալու պատրանքը…
Բայց վերադարձա դեպի քեզ, քեզանից չհեռացած և սուզվեցի քո ընդերքը` որպես ցավիդ բոլոր շերտերին մերձավոր, մասնակից և վկա:
Դու շատերին դուրս նետեցիր քո խարխլված պարիսպներից անդին և նրանց հետևից շրխկալով փակեցիր անդուռ ու անկողպեք դարպասներդ, բայց նրանք ընդմի՞շտ մնացին դրսում:
Իսկ ես մնացի քո կարմիր ու կապույտ օրերի պատրանքով հմայված…
Այսուհետ քո հանդերձների մռայլը ես կարկատելու էի հույսի պատառիկներով, քանզի ինձ համար ժամանակը հույսի պատառիկներով էր գալու միայն:
Ես սուզվեցի քո ընդերքը գիշեր ու ցերեկ և պեղեցի ցավիդ բոլոր շերտերը` իմ մաշկի, արյան ու ոսկորների զորությամբ…
Ես կանգնեցի մեր ցավի կողքին, բարձրացա մեր ցավից վեր, բռնեցի նրա ձեռքն, ու առաջ շարժվեցինք: Մեզ համար չկար ո՛չ ժամանակ, ո՛չ սահման, ո՛չ վերելք ու վայրէջք…
Մեզ համար կար լոկ մեկ երազանք՝ քեզ կրկին գեղեցիկ ու լուսեղ ունենալու գայթակղությամբ…
Մենք շարժվեցինք առաջ քո փողոցներով ու հրապարակներով, քո կամուրջներով ու ձորերով, քո ավերակներով ու կիսակույր տնակներով:
Մենք քանդեցինք նորածնի սառած բարուրը և զորեղ եղանք` քան լացը, քանզի ունեինք մեկ երազանք` քեզ կրկին գեղեցիկ ու լուսեղ տեսնելու գայթակղությամբ…
Ես սուզվեցի քո ընդերքը, հող ու խիճ շաղախեցի, որ նոր ձև տամ մեր երազանքին` խոյանքի ու հառնումի գայթակղությամբ…
Դու ընդունեցիր ինձ, քաղաք, քանզի խավարի ու խարխափումների երկար գիշերներին մենք իրար ձեռք բռնած` քայլեցինք ու գտանք մեր կիսակույր տնակը, ուր մոմը վառած էի պահում…
Ներիր ինձ, քաղաք, իմ ձեռքը նրա համար չէ, որ աղ ցանեմ մեր բաց վերքին, այլ, որ մոմի վերջին ծխուկի մեջ դարձյալ թել քաշելով, մի նոր կրակ վառեմ, թեկուզ թույլ ու գունատ բոցի մի լեզվակ` մեր կիսակույր տնակի պատուհանին:
Ներիր ինձ քաղաք, ես այն գուշակը չեղա, որ ճակատագրիդ մրուրի մեջ աստղեր չտեսնեմ, որ փակեմ դեպի քեզ եկողների ճամփաները, թեև դրանց փոշու մեջ առայժմ ոչ ոքի չեմ նշմարում: Բայց նա, նա ով դեռ կանգնում է քո մեծ կամրջին ու օրը հազար անգամ մատները ծալելով մեկ առ մեկ հաշվում է ժամերիդ սակավաթիվ գմբեթները, ով ցուրտ առավոտներիդ մեջ մեն-մենակ կանգնած դատարկ հրապարակում, ընդունում է ժամի ղողանջներից սրթսրթացող բարի լույսդ ու խաչակնքում, նա՛, նա՛ միշտ կդիմավորի դեպի քեզ եկողին…
Ներիր ինձ քաղաք, բաց դարպասներդ անկողպեք ու անփակ, քանզի ես այսուհետ չեմ կարող բացակա դնել նրան, ով իր հոգում ունի քո կարմիր ու կապույտ երազների պատրանքը` դեպի քեզ եկող ճամփա ընկածի գայթակղությամբ…
Ընդունիր ինձ, քաղաք, քանզի ես փորձում եմ ցավիդ էջերը մեկ առ մեկ շրջելով, մռայլ հանդերձդ ներկել որդան, լաջվարդ ու ծիրանագույն, պայծառ գույներով, ամբողջացնել քո պատկերը` քեզ կրկին լուսեղ ու գեղեցիկ, զորեղ ու կանգուն տեսնելու գայթակղությամբ…
Անդրանիկ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ
…Դժվարանում եմ մոտենալ սկզբին: Անգամ հիշողության մեջ անհնար է վերապրել այն ամենը, ինչը մեզ պարտադրվեց Աստծո կողմից:
Հետո վերակենդանացավ հույսը, հետո՝ հավատը, ապա՝ սերը, չգիտեմ, գուցե այլ հերթականությամբ, բայց մի օր մեր երակներով դարձյալ հոսեց կյանքը` սև ու սպիտակ… կարմիր ու կապույտ:
Իսկ կյանքը Աստծո ընծան է մեզ, այն եզակին, որը պետք է փայփայել, սիրել ո՛չ միայն վայելքների ժամանակ, այլ նույնիսկ ամենաանելանելի պահերին:
Մենք` գյումրեցիներս, դա գիտենք, ու երևի մեր տոկունությունն ու կենսախինդ լինելը հենց դրանով են պայմանավորված:
Ֆիզիկական կորուստ ունեցողներից ոմանք, հաղթելով իրենք իրենց, փորձեցին լրացնել Մեծ կորուստը… Լույս աշխարհ եկավ չնախատեսված երեխաների մի սերունդ: Իսկ ի՞նչ պետք է անեին կոչվածները՝ հոգևոր կորուստը դույզն-ինչ լրացնելու համար… Այսպես գրվեցին առաջին բանաստեղծությունները, երկրորդները…
Ու երբ մտքում կարդում էիր քո դեռևս սևագիր գործը, քեզ հետ կարդում էին նաև Տանյան, Արարատը, Պատվականը, Վարդգեսը, Հայկանին… Ես նոր նկատեցի, որ Պատվականի և Վարդգեսի տարիքին եմ, Տանյայից և Արարատից նույնիսկ վաղուց արդեն տարիքով մեծ, մինչդեռ Տանյան արդեն յոթասունն անց է, Արարատը` վաթսունն անց…
Այս ի՞նչ թվաբանություն է: Պարզվում է՝ երկրաշարժը կարող է խարխլել նաև թվաբանության հիմքերը…
Ուրեմն, մեր գործերը առաջինը իրենք են կարդում. անպայման պետք է լավ գրել: Մեր ապրածը նրանք տեսնում են. պետք է ճիշտ ապրել…
Հա՛: Այսօր դեկտեմբերի 7-ն է: Արդեն 30-րդ դեկտեմբերի 7-ը: 30-րդ անգամ դարձյալ Գյումրու բոլոր ճանապարհները ձգվելու են մեկ ուղղությամբ: Դարձյալ սեյսմիկ քարտեզի վրա երևացող փակագիծ-շերտերի պես յուրաքանչյուրս գնալու ենք դեպի մեր անձնական ցավի էպիկենտրոն` ամենահարազատին, հետո` շարունակաբար դեպի կենտրոնամերձները… Իսկ հոգևո՞րը:
Ասեմ: Այս դեկտեմբերի 7-ին կամ 8-ին Տանյային նվիրված մեր նկարահանած ֆիլմ-էսսեի առաջին ցուցադրումն է լինելու իր ծննդավայր Այգաբացում: Նաև` 70-ամյակը: Ուրեմն, մի փոքր էլ ապրեցինք Տանյայի համար: Ու… մեզ համար: Մի փոքր էլ ա՛յն մեծ գրականության համար, որը գրվելու էր…
ԳՅՈՒՄՐԻ
– Բարի լո՛ւյս, Քաղա՛ք,-
Ասում եմ Աստծո առավոտի հետ,
Նայում աչքերիդ…
Ինձ պես քանի՜սն են
ավարտվել քո մեջ,
Ինձ պես քանի՜սն են դեռ
ավարտվելու,
Որ շարունակվես:
Ալ եմ,
Հոսում եմ
Ու քեզ եմ գալիս քո երակներով
(Աստծո ամեն օր):
Բարև՛, Քաղա՛ք իմ,
Ամեն օր գալիս,
Բուռ-բուռ վերցնում եմ
քո լուսաբացից,
Դեմքիս շպրտում:
Ու լվացվում եմ քո առավոտով,
Ու մաքրվում եմ-
Եղիցի կամք քո:
Իսկ հեռանալիս
Իմ դեռ չավարտված կենսագրության
Թերթիկն ես ճոճում.
Կարծում ես դարձյալ` մոռացել եմ ես:
Մինչդեռ, թողել եմ, որ մնա քեզ հետ,
Որ մնա՛մ քեզ հետ հավիտյանս:
Ամեն:
– Մարդի՞կդ,- ասում ես,
Ես նրանց օտար չեղա այդպես էլ:
(Թեև հետզհետե ինձ օտարացա):
– Շենքե՞րդ,- ասում ես`
Քո հագուստներն են.
տեսքի ես բերում,
Լվանում մեկ-մեկ,
Հետո արդուկում,
Հետո նոր միայն փռում-չորացնում՝
Աշխարհին ի տես:
Աշխարհը` նայում… Արևը` նայում…
Հետո հագնում ես: Արև ես հագնում –
Բարով վայելես քո նոր հագուստը:
Քեզ պիտի տեսնե՛մ ոտից գլուխ նոր,
Ես պիտի պարե՛մ քո հարսանիքին:
Խաչմերուկներդ անիվներ ունեն –
Իբր անցնում եմ տխուր, լռելյայն,
Ու հասցնում եմ
Մոռանալ նրանց գոյության մասին,
Ու մեկ էլ հանկարծ… ելնում են իմ դեմ:
Քաղա՛ք իմ,
Որքա՜ն սեր կա քո սրտում:
Հա՛: Իմիջիայլոց,
Քանի՜ սերեր եմ պահ տվել ես քեզ:
Ամեն մի սերս` քո մեջ մի փողոց,
Մեկը` մայրուղի,
Մյուսը` նրբանցք,
Մեկը` դարուփոս,
Մյուսը` ծուռումուռ,
Մեկը` պողոտա,
Մյուսը` փակուղի,
Մեկն` հանրածանոթ,
Մյուսը` հայտնի միայն ինձ ու քեզ:
Ալ եմ,
Հոսում եմ,
Վերադառնում եմ քո երակներով,
Նայում եմ հեռվից
Աստծո ամեն օր:
Դե, մինչև վաղը,
Մինչ նոր տեսություն…
