Երկու զույգ գուլպա կրծքիս սեղմած՝ գնում եմ ավտոկայան: Որոշել եմ: Ոչինչ, որ փող չունեմ, այս անգամ ինքս չեմ գնա, գուլպաները կգնան: Տղայիս գուլպաներ են հարկավոր: Նամակում էր գրել. «Մամ ջան, մի քանի նասկի կբերես…»: Այո՛, չեմ կարող հանգիստ քնել, պիտի ուղարկեմ, չուղարկեմ՝ ամեն վայրկյան աչքիս առջև ու սրտումս կզգամ որդուս բոբիկ ոտքերի մրսելը… Եվ մի քանի զույգ բարակ ու մի երկու զույգ բրդե գուլպա փաթաթել ու տանում եմ ավտոկայան: Մտածում եմ՝ կտամ զորամաս գնացող որևէ ծնողի, թղթի վրա կգրեմ անուն և ազգանուն, և որևէ ծնող այդ փաթեթը կհասցնի զորամաս՝ որդուս: Ծանր չէ, դժվար չէ, ընդամենը մի փոքրիկ փաթեթ ու ցանկություն՝ տանելու:
Այդ տարիներին Պաշտպանության նախարարությունն ավտոբուսներ էր տրամադրում, որոնք ծնողներին տանում էին զորամասեր: Միայն թե հարկավոր է հերթագրվել: Երբ հասա, նախարարության ավտոբուսը դեռ կանգնած էր, չէի ուշացել: Բարձրացա ավտոբուս և խնդրեցի, որ փոքրիկ փաթեթը վերցնեն և որևէ մեկն այն տանի ու հասցնի իմ որդուն:
Ծնողները սառն ու անտարբեր նայեցին ձեռքիս փաթեթին, ոչ ոք չհամարձակվեց ասել. «Տո՛ւր, ես կտանեմ»:
Բոլորն ասես նախապես համաձայնության էին եկել, տարուբերում էին գլուխներն ու հրաժարվում: Իկարուս ավտոբուսի նստատեղերը զբաղված էին՝ մեկից բացի: Մոտեցա վարորդին:
– Խնդրում եմ, դուք տարեք այս փոքրիկ փաթեթը:
– Ես չեմ կարող, եթե ծնողները չեն տանում, ես ի՞նչ անեմ:
– Դուք ինքնե՛րդ տարեք,- հնչեց ձայնը թիկունքիս:
Շրջվեցի: Ավտոբուսի ոտնակին կանգնած էր պաշտոնավորի համազգեստով զինվորական:
– Բայց ես չեմ կարող, հերթս չի հասել, մյուս ամիս նոր միայն հերթս կհասնի,- շփոթված պատասխանեցի:
– Լավ, ուրեմն սպասեք, եթե ավտոբուսի այս ազատ նստատեղն այդպես էլ չունենա իր տերը, ինքներդ կտանեք ձեր փաթեթը:
Շփոթված ու հուզված էի: Զգացմունքներս, մեկը մյուսին հերթ չտալով, խեղդում էին: Ուրախանում էի, որ այդպես պատահական պետք է հասնեմ որդուս, վախենում էի՝ մտածելով, իսկ եթե այդ մեկը գա՞… Անհանգիստ էի, եթե գնամ, ուրեմն այս մեկ փաթեթո՞վ, առանց ուտելիքով լի ծանրոցի՞, բայց դե, ի՞նչ անեմ, մի քանի րոպեից պարզ կլինի իմ գնալ-չգնալը, եթե ցանկանամ էլ, չեմ կարող բեռս ծանրացնել:
Ավտոբուսի դատարկ նստատեղն սպասում էր: Սպասում էր ուղեկցող զինվորական պաշտոնյան: Սպասում էի ես:
– Բարձրացի՛ր,- հնչեց հրամանը:
Բարձրացա: Արդեն ոչինչ չէի մտածում: Գնում էի: Այդ էր կարևոր: Ճանապարհը երկար էր: Հորադիզ: Սահման: Ազատագրված տարածք: Ճանապարհը տեղ-տեղ ձգվում է ամայի, կիսաքանդ, անմարդաբնակ, լքված գյուղերի միջով:
Ցավով նայում եմ դատարկ տներին ու բերքով ծանրաբեռ ծառերին: Մարդիկ լքել, հեռացել են իրենց տներից, այգուց, բերքից, հողից… Ճանապարհի եզրերի ցուցանակներն անընդհատ հիշեցնում են՝ մի քանի կիլոմետրից թշնամին է: Հիշում եմ ազատամարտիկ Ռոբի (այդպես էր ներկայացել) խոսքը. «Մի քանի օրից կգրավենք Բաքուն»: Հիշում եմ՝ ինչպես վախեցա մեր կռվող տղաների համար, թե ինչպես այդ պահին խաղաղություն ու պատերազմի ավարտ ցանկացա… Աչքերիս հառնեց նրա առնական կեցվածքը:
Քանի որ ճանապարհը երկար էր, ավտոբուսն ուներ ընդմիջման կանգառներ: Զինվորականն իր վրա էր վերցրել մեր հովանավորությունը, ասում եմ՝ մեր, որովհետև իմացա, որ մի ծնող էլ կար ինձ նման:
Ահա և զորամասը: Լեռների գրկում: Դեռ նոր էինք իջել ավտոբուսից, երբ դեմ վազեցին զինվորները, նրանք գիտեին, որ ծնողները գալու են: Սպասում էին: Անսպասելին ես էի: Տղաները վազեցին որդուս կանչելու: Քիչ հետո շուրջս հավաքվեցին բոլորը՝ և՛ որդիս, և՛ ընկերները: Անհարմար դրության մեջ էի հայտնվել. ձեռքիս տնային ուտելիքով պայուսակ չկար, ծխախոտ չկար, որին այնքան անհամբեր սպասում էին տղաները: Որդուս կարոտով գրկեցի: Արագ-արագ պատմեցի՝ ինչպես եմ եկել: Տղաները ցրվեցին: Անցավ մի քանի րոպե: Որդուս գրկած կանգնած էի դեռ: Շատերն արդեն կարոտն առել ու գետնի վրա սեղան էին բացել: Մեզ շրջապատեցին զինվորները: Տղաները, որոնք քիչ առաջ հեռացել էին: Յուրաքանչյուրի ձեռքում՝ հաց, պանիր, լոլիկ… Գետնին, խոտերի վրա սեղան գցեցին ու ինձ հրավիրեցին:
– Բայց ինչո՞ւ, անհարմար է,- կմկմում էի ես:
– Մեզ համար այսպես, ձեզ հետ, ավելի լավ է,- պատասխանեցին միասին: Նստեցինք, կերան, զրուցեցին տղաները, և բաժանվեցինք: Հրաժեշտին շատերը նամակներ փոխանցեցին: Այդ տարիներին փոստը գրեթե չէր աշխատում, և զինվորները ծնողների միջոցով ծնողներին եռանկյուն ծալված, առանց ծրարի նամակներ էին փոխանցում:
Իմ ձեռքում այդպիսի մի քանի նամակ հայտնվեց: Բերեցի տուն: Պետք է զանգեմ ու փոխանցեմ ծնողներին: Եռանկյունին լավ չէր ծալված: Գիտեմ այդ չգրված կամ գրված օրենքը՝ ուրիշի նամակը կարդալ չի՛ կարելի: Չի՛ կարելի, և վե՛րջ: Չկարողացա ինձ զսպել: Չկարողացա ինքս ինձ ենթարկել ուրիշի նամակը չկարդալու օրենքին… Զինվորը՝ որդին, իր ծնողին գրում էր, որ ինքը գերեզմանում է, որ մեկ ոտքը կյանքում է, իսկ մյուսը… հորդորում էր, որ եթե թանկ է ինքն իր ծնողների համար, թող իրեն ազատեն այդ դժոխքից…
Ցավ զգացի, անհանգստացա և՛ որդուս համար, և՛ մյուս տղաների: Մտածեցի այն տղաների մասին, որոնք հավաքվել էին շուրջս, աղմկում ու կատակում էին, չկարողացա հիշել ու առանձնացնել այն զինվորի դեմքը, ով այդ նամակը ինձ էր տվել: Ինձ պատկերացրի նրա ծնողի փոխարեն, որը պետք է այդ նամակը ստանար. սարսափեցի:
Մտովի վերհիշեցի տղայիս նամակները. «Մամ ջան, լա՛վ եմ, քեզ լավ պահիր, կարոտել եմ»:
ԱՅՍՊԵՍ / Սաթենիկ ՂԱԶԱՐՅԱՆ
