Խուրձը շալակին՝ նստել էր առվի եզրին ու հայացքն ուղղել էր հոսող ջրերին: Ապրելը չէր գալիս, իսկ մեռնելուց վախենում էր: Վերջին շրջանում օրերն անհամ ու անհոտ էին` ասես խանութից առած արևածաղկի ձեթ: Հոտ ես քաշում, հոտ չկա, բերանդ ես առնում ու չես հասկանում՝ ինչ է: Հատկապես էսօր մտքի մեջ սեպի պես խրվել ու դուրս չի գալիս էն հարցը, թե օրերն ինչի՞ էսքան անհամացան: Սարից իջնելիս մի պահի հասկացել էր, որ ինքն ապրում է երկու աշխարհների արանքում: Ե՛վ սիրում է Աստծուն, և՛ վախենում է Նրանից ու չգիտե` սե՞րն է շատ, թե՞ վախը: Մի տեսակ պակասել էր սերն աշխարհի նկատմամբ: Նրա հետ կապերը բարակել, թուլացել էին:
Նստել, նայում էր փթթող աշխարհին, նայում էր ամռան կեսօրվա բույրերով լցված ձորին ու ամեն անգամվա պես հիանալը չէր գալիս: Ծաղկի բաժակում նեկտարի մեջ ճապկտող մեղվին էր նայում ու նրա տառապանքի իմաստը չէր հասկանում: Չէր հասկանում կյանքի իմաստը, մահվան իմաստը չէր հասկանում, կյանքում այդքան ձգտելու իմաստը չէր հասկանում: Շալակած խրձի մեջ քանի՞ հատիկ խոտ կա. հազա՞ր, տասը հազա՞ր… դրանցից ամեն մեկն աճել, ծաղկել, դալարել է, հետո… ինքը դրանցից ամեն մեկին կյանքից զրկել, խուրձ է սարքել ու շալակած տանում է: Ասես իր ապրած օրերը տանելիս լինի: Բայց զարմանալին այն է, որ իր այդքան տառապանքը ձմռան մի օրվա խնդում է մի կովի համար: Վաղը-մյուս օրը խոտն աղբ է դառնալու, աղբը` հող, հողը, նորից միջատ, զեռուն, մի ուրիշ կենդանի, մարդ կամ մայիսյան բզեզ… Որ ի՞նչ: Մայիսյան բզեզը գլորում է իր գունդը:
Էդ գունդն ո՞ւր ես գլորում: Տանում ես ու էս պահին քո կյանքի իմաստն էս գունդը տեղ հասցնելն է, ինչպես իմ էս օրվա իմաստը` էս խուրձը տուն հասցնելը: Տեսնես քեզ համար երկրագո՞ւնդն է կարևոր, թե՞ քո կոյագունդը: Ասենք, գուցե դու իսկի չգիտես էլ երկրագնդի գոյության մասին: Գլորում ես, որ ի՞նչ… Իմա՛ստը:
Ասենք՝ ինչ իմանաս` իմաստ կա՞, թե՞ չկա: Կամ ո՞ր մեկին ասես` մեղվին, մրջյունին, քամուն, սարդին, մարդուն: Էս կանաչ-կարմիր աշխարհից, էս զղզղան քամուց, էս ամեն բան ժամանակին հասցնել փորձող էակներից ո՞ր մեկն է բան տանելու էս աշխարհից: Ի՞նչ են տանելու: Հիշողությո՞ւն… Դժվար թե: Նրանցից ո՞վ հիշողություն ունի, մարդուց բացի: Կամ եթե նույնիսկ ունի, տանելու է` ո՞ւր: Էսքան ապրել է աշխարհում ու չգիտի՝ էս աշխարհում մնա՞լն է լավ, թե՞ գնալը, ապրե՞լն է լավ, թե՞ մեռնելը: Ամեն ինչ իրար է խառնվել, իսկ մեջքը ցավում է: Խրձի ծանրությունից չէ, իր մեջքացավն արդեն քանի՞ տարեկան է: Բժիշկ Բագրատն ասել էր. «Ծանրություն չպիտի վերցնես, չպիտի մրսեցնես,- ասում էր,- չպիտի ջղայնանաս»: «Ասա՝ մեռնեմ, էլի՛»,- ժպտացել էր տխուր: «Չէ, մի մեռիր, աշխատիր անցավ ապրել»,- ասել էր այնպես, ասես, եթե բժիշկ էր, ցավի կամ առողջության տերն ինքն էր: «Չէ, ավելի լավ է՝ ցավի, բայց ես իմ ուզածի պես ապրեմ»,- բժշկին համոզել էր փորձել: «Ո՞նց թե»,- չէր հասկացել բժիշկը: «Ախր, որ քո ասածներն անեմ, ուրեմն կյանքս պիտի դառնա անհամ ու անհոտ»: «Զարմանալի մարդ ես»,- ոչ այն է՝ զարմացել, ոչ այն է` նեղվել էր բժիշկը: Իսկ ինքը տուն էր վերադարձել՝ ցավը գոտու նման մեջքին կապած, ու էդպես ապրում էր արդեն քանի տարի:
Նստել էր առվի եզրին՝ ձոր մտնելուց առաջ: Իջել էր սարից, դժվարն անցել ու հեշտի առաջ թևերը կախել-մնացել էր: Ամոթ էր, որ խուրձը թողներ առվի եզրին, գնար տուն ու խեղճացած ասեր. «Գիտե՞ք, մեջքս ցավեց, բերել չկարողացա»: Թիկունքը հենել էր խրձին ու սպասում էր, որ նվոցը մի քիչ թեթևանա, ու մտքերը ներխուժել էին հոգու մեջ: Այսօր աշխարհը բոլորովին այլ գույներով էր երևում: Ասենք՝ գույներ չկային, դրանք միանգամից խամրել էին, ու աչքին ամեն բան անգույն ու աներանգ էր երևում: Առուն մեռած թիթեռի դիակն էր տանում: Թիթեռի անկենդան թևերը թրթռում էին ջրի երեսին: Ժամանակի գետն էլ մարդկանց է տանում: Տանում է ամեն մեկին իր ցավերի, շատ հոգսերի և քիչ ուրախությունների հետ: Հասնում ես վերջին ու զարմացած մտածում. «Կյանքն է՞ս էր ու վե՞րջ»: Թիթեռի դիակը դեմ էր առել մի ցախի, կանգ էր առել ու հոսանքի շարժման հետ՝ սկսել էր ավելի արագ թրթռալ: Նայում ես` շարժվում է, թվում է՝ կենդանի է: «Մարդն էլ է էսպես,- մտածեց տխուր,- ժամանակի գետի մեջ գնում է իր կամքից անկախ: Գնում ու գնում է»: Ով գիտե, հարևաններն իրեն նախանձում են: Արդեն ութսուն տարեկան է, բայց սար է գնում, հունձ է անում, խոտ է շալակում… Չգիտեն, որ ինքը վաղուց արդեն մեռած թիթեռի նման է` գնում է՝ ջրի հոսանքին տրված, ու չիմացողը թևերի թափահարումը կյանքի տեղ է դնում:
Հասկանում էր, որ որքան էլ նստի, մեջքի ցավը չի անցնելու, գիտեր, որ խրձի ծանրությանը և մեջքացավին ինքն է հաղթելու: Հաղթելու է ամեն անգամվա պես` կամքը լարելով, բայց չգիտես՝ ինչի էր սպասում ու հապաղում էր: Եվ զարմանում էր իր վրա, որ աշխարհի նկատմամբ այսօր այսքան ուշադիր է, մանավանդ, որ ամեն ինչ աչքին այլ ձևի ու այլ չափի մեջ է երևում: Այսօր ամեն ինչի համար վշտանում է: Միրգ չդարձած ծաղկի համար է վշտանում, սարդոստայնի մեջ ընկած մեղվի համար: Ահա թպրտում է և որքան ավելի է թպրտում, էնքան ավելի է խճճվում: Ուզեց ձեռքը մեկնել ու մեղվին ազատել թակարդից, բայց էս անգամ էլ սարդին խղճաց: Չէ՞ որ սարդ ստեղծողը նրան պատվիրել է ցանց կապել ու էդպես ապրել աշխարհում: Սարդն էլ մեղու, ճանճ և այլ միջատներ պիտի ուտի: Հո չի՞ սատկի քաղցից: Համ էլ՝ ո՞վ է ինքը, որ խառնվի Արարչի ու նրա արարածների գործերին, նրանց կյանքին ու մահին խառնվի: «Կարա՞ս փորձանքի մեջ ընկնես,- հարցրեց ինքն իրեն,- ձեռքդ կմեկնես, մեղվին կազատես ցանցից, մեղուն չի հասկանա, որ դու իր լավն ես ուզում, ու կխայթի, իսկ դու մեղվի թույնից ալերգիա ունես»:
Մեղուն թպրտաց էլի մի քիչ ու հանգստացավ, երևի սարդն արդեն իր գործը տեսել էր: Նայեց էլի մի քիչ, ուժուկող արեց ու վեր կացավ: Ոտքերը արահետին սովոր ու վարժ էին և քայլեցին ինքնաբերաբար: Ձորի էս լանջով, էս առվի եզրով քայլել էր մի ամբողջ կյանք: Եղել էին խորհրդային բանակում ծառայելու երկու տարիները, Ռուսաստանում աշխատելու հի՞նգ, թե՞ յոթ տարիներն էին եղել, բայց դրանք հիմա ասես ցնդել, վերացել էին հիշողության միջից, ու թվում էր` ողջ կյանքը մի օրվա պես էս ձորում է անցել: Էսօր իրեն սարդոստայնի մեջ ընկած մեղվին էր նմանեցնում, բայց չէր խղճում իրեն: Հասկանում էր, որ ծերությունը ծանր բան է: Ցավում էր մեջքը, ցավում էին ոսկորները, նյարդերն ասես բաց էին ու անմաշկ, իսկ բերանը դառն էր:
Սիրտն ասում է. «Գնա ձորի էն մասը, որտեղով խողովակն է անցնում: Ձորի երկու ափերը կապող ջրատար խողովակը»: Ով գիտե՝ երբ` սարի տակի աղբյուրը հասցրել են գյուղամեջ: Ջրատարը եկել, ձորի վրայով թռիչք է արել ու նորից մտել է հողի տակ:
Երեխա էին: Գարնան էդ օրը լարախաղաց էր եկել գյուղ: Իրենց համար՝ չլսած-չտեսնված հրաշք, որին հետևում էին բերանբաց ու թուքները չորացած: Ինքը մոռացել էր ամեն ինչ: Մտքով, նյարդերով, հոգով լարախաղացի հետ էր` լարի վրա: Իսկ լարախաղացը, որ ջահել տղա էր, ցատկում էր, օդում տեսակ-տեսակ հնարքներ անում, հետո նույն ճարպկությամբ էլի կանգնում էր բարակ ճոպանի վրա ու ճոճվում էր անվախ: Ու հոգու մեջ ծիլ տվեց նրա պես բարձրությանն ու վախին հաղթելու ցանկությունը: Ճոպան չկար, լար չկար, լանգառք չուներ, բայց կար ձորի վրայով անցնող խողովակը: Ճիշտ է, լարի պես բարակ ու ճկուն չէր, բայց սկզբի համար բավարար էր: Նախ խողովակից կախված անցնում էր ձորի մի ափից մյուսը, իսկ հետո փորձեց քայլել ու սարսափը հաղթահարելով՝ անցնել մի ժայռից մյուսը: Ու հիմա, տարիներ անց, ներքին ձայնն ասում է. «Մոտեցիր, նայիր: Մի անգամ էլ նայիր»: Ասում է` կանգնիր խողովակի մոտ ու նայիր ձորի հատակին, ձորի խորության մեջ հոսող ջրերին նայիր, ձորապռկին արդեն քանի դար քնած խճաքարերին նայիր: Ներքին ձայնն ասում է, բայց ներքին ձայնը չգիտի, որ հարևան Կորյունը ցանկապատի մեջ է առել ձորապռունկը: «Ասա ինչի՞ ես ցանկ ու ցանկապատ քաշում: Ամեն ինչ ցանկապատում, օտարացնում եք: Ո՞վ է գալու էս ձորի խոտը հնձի, քեզնից բացի: Ոչ ոք»:
Թոնթորում է մտքում, իսկ ոտքերը քայլում են իրենց ճամփով: Ախր, Կորյունին ո՞նց բացատրես, թե ներքին ձայնդ քեզ ասում է. «Գնա, տես մանկությանդ ոտնահետքերը մնացե՞լ են ձորի մեջ, թե՞ ժամանակը ջնջել, կերել է»: Ո՞նց ասի: Մտքից երբեք չի ելնում ձորն ու նրա մանրամասները, բայց ամեն օր հո չե՞ս հիշի: Քանի կաս, քեզ համար նաև ձորը կա, կա նաև մանկությանդ հիշողությունը: Երեխա էր, հորթ էր պահում: Հորթերն արածում էին, ինքը պառկել էր ձորի կողքին` փոսորակի մեջ, ու քնել: Չէր իմացել, թե երկինքը ոնց է ամպել, ամպերն ինչպե՞ս են ծանրացել, անձրև դարձել, անձրևը` հեղեղ, ու ջուրն իր տակով հոսել է նախ բարակ, հետո` սելավ դարձած: Եթե ժամանակին վեր չթռչեր ու չփախչեր քնահարամ, հեղեղը հաստատ պիտի քշեր, տաներ իրեն: Հիմա ուզում է գնալ, կանգնել հենց էդ տեղում ու նայել: Գիտի, որ ոչ մի բան չի տեսնելու, բայց ուզում է: Դրանից մի քիչ էն կողմ աղբյուրի խողովակն է: Էդ օրն առաջին անգամ փորձեց քայլելով անցնել: Կանգնեց անվստահ, թևերը պարզեց հավասարակշռությունը պահպանելու համար, գնաց մի քանի քայլ ու գլխի վրա տնկվեց ներքևում ասես իրեն սպասող խճերի մեջ: Մատները խրվեցին խճաքարերի մեջ և մաշկազերծ եղան մեկեն: Մրմուռը միանգամից չզգաց, զգաց որոշ ժամանակ անց, երբ արդեն ոտքի էր կանգնել ու դուրս էր եկել ձորից: Ձեռքերն արնաշաղախ ու անմաշկ էին, և աչքին ամեն բան կարմիր ու ցավոտ էր երևում:
Լալի՞ս էր: Չէ, զսպում էր իրեն: Գիտեր` ինքն է մեղավոր ու լացը զսպում էր: Հասավ տուն: Չգիտես ինչու իրենց տանն էր մորաքրոջ ամուսինը, որ իրեն բժշկի տեղ դրած՝ մաշկազերծ եղած մատներին ծխախոտ դրեց: Քանդեց գլանակը և միջի խոտը ցանեց մատներին: Դրանից մրմուռն անտանելի դարձավ, ու ինքն այլևս չհամբերելով՝ ձայնը գլուխը գցեց: Լացն ավելի շատ վերքի մրմուռից չէր, այլ մորաքրոջ ամուսնու՝ իրեն ձեռ առնելուց.
– Էս ի՞նչ աղջիկ է,- քթի տակ քնցղդում էր նա: Ինքը չէր համարձակվում հակաճառել ու լաց էր լինում առավել սաստիկ:
Գիշերը բարձրացավ ջերմությունը: Մատների ցավը մոռացել էր: Ցավում էր փորը: Մի տեսակ անբնական ուռել ու ցավում էր: Այլևս լաց չէր լինում: Ամեն ինչ տեսնում էր մշուշի մեջ, ձայներն իրար էին խառնվում, և ինքը չգիտեր՝ ինչ է խոսում կամ ինչ են ասում իրեն շրջապատած հարազատները: Շտապ օգնություն էին կանչել` ուշացել էր: Ով գիտե, գուցե գիշերվա կեսին շրջկենտրոնից ավտոն չէին քշել իրենց լեռնային գյուղը, իսկ վիճակը վատանում էր րոպե առ րոպե: Հիվանդանոց էին հասցրել բեռնատարով: Ինքն ու մայրը խցիկում` վարորդ Գևորգի մոտ, իսկ հայրը` թափքում: Ասել էին՝ շտապ պիտի վիրահատեն: Բժիշկները չէին հասկացել՝ ինչ է եղել, որոշել էին որովայնը բացել: Բացել էին ու տեսել, որ աղիք է պատռվել… Հիվանդանոցում երկար պառկեց, պառկեց նախ անգիտակից ու անհույս, իսկ հետո ոտքի կանգնեց: Իր դեպքից հետո թաղի տղաներն այլևս չէին փորձում անցնել խողովակի վրայով, իսկ իր սրտի մեջ խողովակից կրած այդ պարտությունը նախ վերք էր դարձել, հետո սպիացել ու մնում էր այդպես:
Ձորն իր կյանքից առանձնացնել հնարավոր չէ, և ձորից կրած պարտությունն իր կյանքի ամենադառը և չմոռացվող պարտությունն է, որ այսօր նոր մրմուռով է հիշեցնում իր մասին: Հիմա, խուրձը շալակին, գնում է առվի եզրով ու տեսնում է ձորի պռնկին նստած, ծնկները գրկած տղային: Տղան նստել ու սևեռուն նայում էր խողովակին: Մտովի հաղթում էր նրան, հաղթահարում, բայց չէր համարձակվում նորից փորձել: Այդ տղան ինքն էր: Ամեն անգամ ձորափ գալիս՝ ինքն այդպես էր տեսնում իրեն` խողովակից ու ձորի խորությունից պարտված ու կծկված:
Ձորի խորքում գյոլն էր: Գետակի ջրի առաջը կտրել, գյոլ էին սարքել մեծ տղաներն ու լողանում էին ամեն օր: Ինքը փոքր էր, լողալ չգիտեր և նստում ու նայում էր լողացողներին: Այդ օրը ձորը նոր էր դուրս եկել առավոտվա սրսփուն ստվերների միջից, և գյոլի ջուրը փայլում էր արևի տակ:
Ասիգը եկավ վախվխելով, նայեց շուրջը, տեսավ՝ ոչ ոք չկա, սկսեց հանվել: Ինքը՝ փոքրիկ տղա, ծնկները գրկած՝ նստել էր ձորափին ու դարձել քարերից մեկը: Չէր շնչում, չէր նայում, լսում էր սրտի տրոփը: Դեռևս չէր հասկանում, թե ինչու է սիրտն այդպես տրոփում, դեռևս չգիտեր, թե աղջկա մերկ մարմնի տեսքից ինչու է իր ներսը փոթոթվում, դեռևս չէր հասկանում, բայց տղամարդու բնազդն ասում էր. «Նայիր, վայելիր,- ասում էր,- միշտ չէ, որ նման բախտ է վիճակվում մարդու»:
Իսկ աղջիկը հանվում էր փութով՝ շուրջբոլորը նայելով: Շորերը ծալեց, դրեց քարի վրա ու մտավ ջուրը: Հազիվ զսպած ճիչը խեղդեց ջրի ճողփյունի մեջ ու սկսեց լողալ: Ջինջ ջրերի մեջ նրա սպիտակ մարմինն ասես լույս լիներ: Արևի շողերն ուզում էին ջրից խլել նրա մերկությունը, բայց ջուրը բոլոր կողմերից գրկել էր նրան ու գուրգուրում էր անհագ տենչանքով: Ինքը նայում էր` նախ գողտուկ, հետո արդեն բացահայտ ու զարմացած: Նախ գլուխը ծնկների մեջ մտցրած, ասես ամաչելով, հետո արդեն` հմայված:
Լավ տեսնելու համար ոտքի կանգնեց, հետո քայլ-քայլ մոտեցավ: Չէր ուզում, որ աղջիկը ջրից դուրս գա, չէր ուզում, որ հագնվի: Ինքը մի մատ երեխա էր, նա՝ հասուն աղջիկ, բայց դա արդեն նշանակություն չուներ: Նրա համար ջնջվել էին տարիքի սահմանները, և բնությունն ասում էր` մի բան արա վայելքը երկարացնելու համար: Կուզեկուզ մոտեցավ, վերցրեց քարի վրա դրած շորերն ու փախավ:
Աղջիկը դուրս եկավ ջրից, տեսավ` շորերը չկան, ինքնաբերաբար բռնեց կրծքերը, կռացավ՝ մտածելով, թե մեծերից մեկի գործն է, ամոթով ու վախվորած նայեց չորս կողմն ու տեսավ հարևանի մի մատ երեխային:
Ժպտաց թեթևացած ու կանգնեց ամբողջ մերկությամբ.
– Դո՞ւ ես թաքցրել շորերս,- հարցրեց:
Տղայի շունչը կտրվեց, սիրտն ասես կանգ առավ: Զգուշորեն կուլ տվեց օդը, ասես իր կյանքի վերջին ումպ թթվածինն էր կլանում: Աղջկա սպիտակ մաշկը փշաքաղվել էր, ու կարմիր բծեր էին հայտնվել պիրկ կրծքերի վրա: Նրա մարմինն, ասես, թեթև ու թափանցիկ էր, ամառային առավոտվա պես մաքուր ու բազմախոստում…
– Ըհը՜,- գլուխը տմբտմբացրեց, քանի որ բերանը չորացել էր և չէր կարողանում խոսել:
– Վազիր, բեր, սառեցի,- հրամայեց աղջիկը:
Վազեվազ բերեց շորերը` կրծքին կպցրած: Նրա շորերից տաք ու թաց հողի հոտ էր գալիս, ու էդ հոտը շատ դուրեկան էր:
Բերեց, կանգնեց նրա մոտ: Նայում էր՝ բերանը բաց, և աղջկա մերկությունը սովորական չէր դառնում նրա համար: Աղջիկը հագավ շորերը, մազերը քամեց, ձեռքով շոյեց տղայի գլուխն ու հարցրեց.
– Բա ինչի՞ էիր թաքցրել:
– Ուզում էի, որ էդպես մնայիր: Էդպես շատ սիրուն էիր:
– Հա՞,- ծիծաղեց աղջիկն ու գնաց: Քայլեց մի քիչ, հետո շուռ եկավ ու ժպտաց,- ոչ մեկի չասես, լա՞վ: Թող իմ ու քո գաղտնիքը լինի:
– Չէ՜, չէ՜, չե՛մ ասի,- հավաստիացրեց ինքը, բայց չասաց, որ էլի է ուզում տեսնել նրա մերկությունը:
Հետո այդ ամբողջ ամառ ամեն առավոտ եկավ գյոլի մոտ, սպասեց, բայց աղջիկը չեկավ:
Ձորը բացվում է մի այլ ձորի մեջ: Երկու սարեր մոտեցել են իրար, ծունկ-ծնկի տված՝ զրուցում են, ու նրանց մեջտեղում ձորն է: Վերևում Սրբի քարն է, երկնքին մոտ, իր սրբությամբ հպարտ, չնայած լավ գիտի, որ հպարտությունը մահացու մեղք է: Ձորի ստվերները թանձր են առավոտյան ու երեկոյան, այնքան թանձր, որ շոշափելի են ասես: Ասես ոչ թե ստվեր են, այլ ամառվա գիշերվա գետակ` սրսփում են՝ իրենք իրենց մաքրությունից խրտնած: Բայց իր կյանքում Ասիգին տեսնելու առավոտվա նման ուրիշ առավոտ չի տեսել, ոչ էլ էդքան մաքուր ստվեր: Ձորի մեջ քամիները խենթ ու կռվազան են, իսկ ձորի ափերին չիչխանի թփեր կան, որ աշնանը խաբող ու հրավիրող են, դյութող` իրենց խնկանման հատապտուղներով, բայց խաբող նաև` մոտենում ես և մի պուտ թթվաշ զովության դիմաց հատուցում ծակված ձեռքերիդ մրմուռով: Հիմա` այսքան ապրելուց հետո, գիտի, որ անհատույց ոչինչ չկա էս աշխարհում, բայց ակնկալում է, որ գոնե հարազատ ձորը հարազատ մարդու բնույթ չի ցուցաբերի:
Քանի՞ տարեկան է ձորը: Ի՞նչ իմանա ծերունին: Ամեն անգամ ձորով անցել ու չի մտածել էդ մասին, էսօր մտածում է ու զարմանում էդ մտքերի վրա: Ու, չգիտես ինչու, որքան էլ ջանում է, չի կարողանում մոռանալ Ասիգի սպիտակ ու անարատ մարմինը, ոչ էլ Լիայի մարմնի դողն է մոռանում:
Քանի՞ տարեկան էր, որ հարևանի աղջկան հանդիպեց էս ձորում: Լիայի հետ էին մեծացել, ամեն օր տեսնել էր նրան ու չէր տեսել: Իսկ էդ օրը ձորում հանդիպեցին: Իրիկնամուտի արևի տակ հանկարծ նկատեց աղջկա գեղեցկությունը: Գիտեր` նշանվել է պարնիգեղցու հետ, երկու օր հետո հարսանիքն է, բայց հանկարծ, ասես, կրակ ընկավ սրտի մեջ: Զարմանալի բան էր` մանկության ժամանակ Ասիգին մերկ տեսնելու առավոտվա պես թնդաց սիրտը, խփեց ականջների մեջ: Չիմացավ` ինչպես գրկեց Լիային, ամուր սեղմեց կրծքին, ու շուրթերն առանց դժվարության գտան նրա շուրթերը:
– Ախր ո՞նց թողնեմ, որ ուրիշը տանի քեզ,- ասես ուրիշ մեկը լիներ իր փոխարեն խոսողը: Թվաց՝ աղջիկն ուզում է ազատվել իր գրկից, բայց ամուր հպվեց իրեն: Նրա մարմինը ձիգ ու տաք էր չթե շորի տակ: Նրա տաքությունից սիրտը մզզաց ու լացը եկավ: Հետո աղջիկը հաղթեց ինքն իրեն, կտրուկ ետ հրեց տղային.
– Մինչև հիմի աչքերդ ո՞ւր էին,- հանդիմանեց ու գնաց՝ աչքերը գետնին հառած:- Մարդու չասես,- ասաց կիսաձայն:
Իսկ երկու օր հետո ո՛նց էր պարում նրա հարսանիքին:
«Մարդու չասես»… «Չեմ ասի, եղնիկս»… Հարսանիքին սկզբում լավ քեֆ արեց, հետո` կռիվ: Թե ասեր խմած էր, չէ… Մի երկու բաժակ հազիվ խմած լիներ, բայց, չգիտես ինչու, ասես գժված լիներ: Տվեց խնամիներից մեկի բերանին, ինչ է, թե իր ուզածի պես չէր խոսել: Հետո այն է հիշում, որ մի քանի հոգով բռնել էին իրեն, ու ինքն ամեն ինչ անում էր դուրս պրծնելու համար: Լիայի անունը չէր տալիս, չէր ասում` ինչից է կատաղել, բայց գոռում էր խենթի նման, և աղջկա թաց շուրթերի համը սրտի մեջ նորոգվում էր ամեն վայրկյան: Ուշ էր գլխի ընկել, որ բոլորից, նույնիսկ ինքն իրենից թաքուն, սիրահարված է եղել Լիային:
Իրեն զոռով տուն բերեցին, փսխեցրին, պառկեցրին, և ցույց տվեց` իբր քնել է: Հետո հավաքվել էին հարևանի պառավները, զրուցում էին կիսաձայն: Մայրը կսկծում էր, տրորում էր ծնկներն ու արդարանում հարևանուհիների մոտ.
– Ձեր բալին ղուրբան, էսքան տարվա հարևաններ ենք, իսկի մի անգամ իմ էրեխին էդ վիճակում տեսած կա՞ք: Աչք դիպավ մատղաշիս, աչք դիպավ, գրողի աչք… Ասի՝ էդքան մի երգի, էդքան մի պարի, ասեցի…
Իսկ հարևան Սաթոն, իրեն բժշկի տեղ դրած, հայտարարում էր.
– Քա վո՛ւյ, ֆողն ընձի գա, աղջի՛, արաղն էրեխի պորտի տակն է անցել: Հա՛,- հավատացնում էր,- թե արաղը տղամարդու պորտի տակն անցավ, խելքը գլխեն կառնի:
Թվում էր՝ ժամանակն ամեն ինչ սրբել, տարել է հիշողության միջից, բայց այսօր, չգիտես ինչու, ամեն ինչ վերակենդանացել է, և բոլոր ձայները, գույները, հոտերն ու բույրերն իր մեջ են լցվում՝ իր կամքին հակառակ: Հիշում է մանրամասներով: Լիայի կրծքակապի կոճակներն է հիշում իր դողացող մատների տակ: Ու էդ ամենի վկան ձորն ու ինքն են: Ձորը չի խոսում, իսկ ինքը վաղուց հոգնել է ինքն իրեն համոզելուց, թե՝ գիտե՞ս, կյանքը… Վաղուց էր ասես, որ ձորը պնչեպռունկ լիքն էր երազանքով: Հիմա ամեն ինչ ցամաքել ու չորացել է երաշտ ամառվա սարուքարի պես: Միայն ձորից պարտված լինելու զգացումն է մնացել: Խողովակն էլի կա առաջվա պես ու կեսօրվա արևի տակ փայլում է կիսաժանգոտ կողերով:
Ոտքերը մի կերպ տուն հասցրին: Խուրձը դրեց հացատան տանիքին, քանդեց, խոտը փռեց, որ չորանա, ծնկների դողը զսպելով՝ մի կերպ իջավ բակը, լվացվեց ծորակի ջրով, մղեղոտ կոշիկները հանեց մուտքի մոտ, գուլպաները թափ տվեց ու ներս մտավ: Ճիշտ է, հարսը ձայն չի հանի, եթե ոտքերին կպած խոտի ծեղ ներս տանի, բայց ինքն անկնիկ մարդ է: Իր արածի համար շնորհակալություն չեն ասի, բայց կնեղվեն: Գուցե և ցույց չտան, բայց կնեղվեն… Գնաց, նստեց սեղանի մոտ: Հարսը ճաշ դրեց առաջը.
– Կեր, պապ:
Սկսեց ուտել: Մարդը չուտել չի կարող, քանի ապրում է, ուզի-չուզի՝ պիտի ուտի, բայց համ չէր զգում: Իր կյանքի նման ամեն ինչ անհամացել էր վաղուց: Իսկ կյանքից համ չառնելով ապրելը ո՞րն է:
…Գիշերվա կեսին քնից զարթնեց, և մտքի մեջ Կորյունն էր ու նրա արածը: Ասա՝ ձորն ինչի՞ ես սահմանի մեջ դրել: Ախր, ձորը ոչ միայն իր, այլև էս թաղում ապրող շատ-շատերի կյանքն է: Մարդու կյանքն ինչի՞ ես սահմանի մեջ դնում, հիշողությունն ու հուշն ինչի՞ ես սահմանի մեջ դնում: Մարդն առանց սահմանների ու ազատ պիտի ապրի: Հասկացավ, որ այլևս քնել չի կարողանա: Լուսամուտից նայեց երկնքին: Աստղերը շողում էին սովորականի պես՝ ո՛չ ավելի պայծառ էին, ո՛չ ավելի խամրած: Աստղ էին իրենց համար, ապրում էին մարդկանցից անկախ, ապրում էին իրենց աստղային կյանքով՝ չիմանալով, որ մարդիկ իրենց հետ հույս են կապում, փորձում աստղերի փայլով կամ շարժումով պայմանավորել մարդկային հաջողություններն ու անհաջողությունները:
Մտքից չէր կարողանում հեռացնել ձորը և կեսօրվա արևի տակ փայլող խողովակը: «Հիմի ես ո՞նց հետս գերեզման տանեմ քեզնից կրած պարտությունս»,- թոնթորաց քթի տակ: Վեր կացավ տեղից, մոտեցավ լուսամուտին: Էլի նայեց երկնքին: Ոչ մի արտասովոր բան չկար, բայց լուսինն, ասես, ասելիս լիներ` դուրս արի, գնա ձորի մոտ:
Կորյունի ցանկապատից անցավ… մոտեցավ ժայռին: Ձորի հատակին, լուսնի լույսի տակ կայծկլտում էր ջուրը: Լուսնի ցոլքերը մաքրում, ազնվացնում ու մի քիչ ավելի պայծառ լույս էին ուղարկում տիեզերքի խորքերը: «Տեսնես մյուս աշխարհում էս լույսի մասին գիտե՞ն,- մտածեց ձեռի հետ:- Որ էս` տեսանելի աշխարհն էսքան սիրուն է, բա անտեսանելի աշխարհն ինչքա՞ն սիրուն կլինի»: Գիշերով ձորն այդքան էլ խորը չէր թվում, իսկ խողովակի վրայով քայլելը խաղ ու պար էր ասես: Ոտքն առաջ մեկնեց, դրեց խողովակի վրա, թևերը պարզեց` հավասարակշռությունը պահպանելու համար: «Չէ, լավ կլինի կոշիկներդ ու գուլպաներդ հանես»,- խորհուրդ տվեց ներսում արթնացած իմաստուն երազկոտը: «Այ մարդ, ձեռ քաշի, կընկնես-կմեռնես, աշխարհով մեկ խաղք ու խայտառակ կլինես: Էս տարիքում արդեն լարախաղաց չես դառնա»,- քթի տակ մրթմրթաց՝ փորձելով խելքի բերել իրեն, սակայն գիտեր, որ նա` իր ներսում նստած խելառն, արդեն հաղթել է իրեն, ու ինքն անպայման պիտի քայլի խողովակի վրայով: Իսկ ամբողջ կյանքում ներսը չանգռած անհանգիստ «ես»-ը շարունակում էր. «Ասենք թե մի անգամ չստացվեց, ընկար, բա ինչո՞ւ ոտքի չկանգնեցիր: Եթե ամեն ինչ էդքան հեշտ լիներ ու միանգամից ստացվեր, կյանքն էդքան հետաքրքիր չէր լինի: Համ էլ՝ արդեն ծեր ես: Եթե էն աշխարհ գնալու ճանապարհին քեզ հարցնեն՝ ինչո՞ւ հանձնվեցիր, ինչո՞ւ չպայքարեցիր, ի՞նչ ես պատասխանելու»:
Վաղուց էր հասկացել, որ առանց իրեն հաղթելու այլևս ո՛չ ապրել կարող է, ո՛չ մեռնել, բայց ուզում էր, որ ներսի երազկոտ խենթն էլի համոզեր իրեն: Հասկանում էր, որ իր կյանքի ամենամեծ պարտությունն էդ մեկն է եղել: էլի շատ անհաջողություններ է ունեցել կյանքում, բայց էդ մեկը մոռանալ չի կարողանում: Ծիծաղեց անձայն, նստեց գետնին, բոբիկացավ: Հողը տա՛ք-տաք էր` ասես երեխայի անմեղ թաթիկ լիներ: Չորացած խոտի ծեղերը հաճելի խտղտացնում էին ներբանը:
Վեր կացավ, երեսին խաչ քաշեց ու ոտքը դրեց խողովակին: Ոտնաթաթն զգաց, թե խողովակի մեջ ինչպես է հոսում ջուրը: Ջրի հոսքից խողովակը թեթև դողում էր, ինչպես Լիային համբուրելու օրը իր երակներն էին դողում: Մի պահ հայացքը գցեց ձորի խորքում կուտակված խճաքարերին: «Տեսնես դրանք իմ մանկության խճե՞րն են, թե՞ ուրիշներն էլ են ավելացել»,- մտածեց՝ առանց քայլքը դադարեցնելու:
Ձեռքերը պարզած քայլեց` հայացքը ձորի մյուս ափին հառած, և պարզ տեսավ քարափին նստած տղային, որ ծնկները գրկել ու նայում էր ձորի խորքում սեփական վախը հաղթահարել փորձող, իրենց մեջ Ասիգի սպիտակ ու թրթռուն մարմնից ճառագող անարատ լույսը բազմապատկող ջրերին:
***
Առավոտյան ծերունու ջախջախված մարմինը գտան ձորի մեջ՝ արդեն քանի տարի իրենց չարությունը հաղթահարել փորձող խճերի վրա ընկած: Արյունը գլխից հոսել, ներկել էր քարերը, ու թեև ահագին ժամանակ էր անցել, ո՛չ լերդացել էր, ո՛չ սևացել: Մարդիկ զարմացած շուռումուռ տվեցին, զննեցին վերքերը, և ոչ ոք չտեսավ խողովակից կախված սարդոստայնը, որի մեջ, առավոտվա ջահել արևի շողերի տակ, հուրհրում էր ծերունու՝ այդպես էլ չծերացած երազանքը:
